Характар і асаблівасці адносін паміж СССР і Польшчай у перыяд з 1921 па 1934 гг.

УВОДЗІНЫ

У цяперашні час вывучэнне гісторыі міжнародных адносін і знешняй палітыкі СССР з'яўляецца адной з найбольш актуальных задач гістарычнай навукі. На працягу многіх гадоў гісторыя знешняй палітыкі СССР асвятлялася савецкімі гісторыкамі аднабакова. Ідэалогія, якая дамінавала ў Савецкім Саюзе, арыентавала даследнікаў праблемы знешніх адносін СССР на ўсхваленне савецкай палітыкі і дыпламатыі. Гэтая акалічнасць прывяла да ўзнікнення шматлікіх белых плям у гісторыі савецкай знешняй палітыкі. Адным з іх з'яўляецца комплекс праблем, звязаных з польска-савецкімі адносінамі ў міжваенны перыяд і ўплывам на іх германскага фактару.

Актуальнасць вывучэння міжнародных адносін 20-30х гг. ХХ стагоддзя яшчэ больш узрастае ў сувязі з тымі палітычнымі зменамі, якія адбыліся на еўрапейскай арэне ў апошні час. Падзенне камуністычнага рэжыму ў Польшчы прывяло да ўзнікнення ў польскай знешняй палітыцы сітуацыі, шмат у чым падобнай на тую, што існавала пасля заканчэння першай сусветнай вайны. Звязана гэта ў першую чаргу з узнаўленнем для Польшчы шматлікіх знешнепалітычных рэалій міжваеннага перыяду, што дае магчымасць для Польшчы правядзення знешняй палітыкі, падобнай на тую, якая праводзілася ў 20-30х гг. ХХ стагоддзя.

Падобныя моманты можна прасачыць і ў знешняй палітыцы Расіі, як разгледжанага перыяду, так і на сучасным этапе. Пасля распаду СССР, Расія згубіла ўсходнееўрапейскіх саюзнікаў, расійскія кіруючыя колы як і ў 20е-30е гг. прыкладаюць велізарныя сілы, каб зацвердзіць за Расіяй статус вялікай дзяржавы.

Храналагічныя рамкі даследавання ахапляюць перыяд ад падпісання Рыжскай мірнай дамовы да вынікаў візіту ў Маскву міністра замежных спраў Польшчы Бека.

Мэта дадзенай курсавой работы: даследванне складаных і шмат у чым супярэчлівых па характару ўзаемаадносін паміж СССР і Польшчай, а таксама ступені ўплыву на гэтыя адносіны Нямеччыны. У адпаведнасці з пастаўленай мэтай былі вылучаны наступныя задачы:

- вызначыць характар і асаблівасці адносін паміж СССР і Польшчай ў перыяд з 1921 па 1934 гг.

- вывучыць уплыў Рыжскага міру на знешнепалітычныя адносіны СССР і Польшчы паміж сабой.

- вывучыць намаганні Польшчы з мэтаю стварыць блок дзяржаў вакол сябе.

- выявіць ступень ўплыву Германскай знешняй палітыкі на савецка-польскія адносіны.

- выявіць фактары, якія паўплывалі на падпісанне дамовы аб ненападзе 1932 г.

Метадалагічную аснову даследвання склалі прынцыпы дыялектыкі і метады гістарычнага пазнання: аб’ектыўнасць, гістарызм, сістэмнасць. Пры раскрыцці тэмы выкарыстоўваліся такія спецыяльна-гістарычныя метады, як праблемна-храналагічныя, параўнальна-гістарычныя.

1. КРЫНІЦЫ І ГІСТАРЫЯГРАФІЯ

Вывучэнне гісторыі польска-савецкіх адносін у савецкай гістарычнай навуцы пачынаецца ўжо ў 20-я гады. Працы гэтага часу ў асноўнай сваёй масе мелі прапагандысцкі характар. Польшча адлюстроўвалася як ваенізаваная дзяржава, выносіўшая агрэсіўныя планы ў адносінах да СССР і якая імкнулася да стварэння сістэмы антысавецкіх ваенных блокаў.

Пасля заканчэння Першай Сусветнай вайны вывучэнне гісторыі польска-савецкіх адносін працягнула сваё развіццё. Самымі значнымі працамі прысвечанымі праблеме адносін двух дзяржаў з'явіліся працы П.Н. Альшанскага, якія поўныя абвінавачванняў у бок Польшчы і цалкам ігнаруюць шматлікія факты невыканання савецкім бокам сваіх дамоўленых абавязкаў.

Пасля першай сусветнай вайны і аж да другой паловы 80-х гадоў у савецкай гістарыяграфіі ярка выяўлена ўсхваленне знешняй палітыкі СССР і ўся віна за напружанасць у польска-савецкіх адносінах 20-х гадоў ускладаецца на кіруючыя кругі Польшчы. У той жа час у гэтых працах утрымліваецца досыць шырокі фактычны матэрыял, які неабходна даследаваць для характарыстыкі савецкай палітыкі ў адносінах да Польшчы.

З другой паловы 80-х гадоў у савецкай гістарычнай навуцы адбываюцца істотныя змены. Яны адгукнуліся і на гістарыяграфіі польска-савецкіх адносін. Даследчыкі адмовіліся ад шматлікіх ідэалагічных штампаў.

У Польшчы праблема польска-савецкіх адносін з'яўляецца адной з цэнтральных у гістарычнай навуцы. У міжваенныя гады ў польскай гістарыяграфіі панаваў тэзіс аб антыпольскай накіраванасці савецкай знешняй палітыкі.

Усталяванне пасля другой сусветнай вайны ў Польшчы камуністычнага рэжыму аказала велізарны ўплыў на вывучэнне гісторыі польска-савецкіх адносін польскімі гісторыкамі. Крытычная адзнака савецкай знешняй палітыкі стала практычна немагчымай.

З сярэдзіны 80-х гадоў у польскай гістарычнай навуцы адбываюцца змены, якія аказалі істотны ўплыў на вывучэнне польска-савецкіх адносін. Цяпер даследнікі абгрунтавана выказвалі меркаванне аб наяўнасці не толькі ў Нямеччыне, але і ў СССР уплывовых палітычных сіл, якія не змірыліся з мяжой, усталяванай Рыжскай дамовай.

Вельмі шырокая савецкая, а ў наступным суверэнная беларуская і руская гісторыяграфія, прысвечаная польска-савецкім адносінам у перыяд з 1921-1934 гг.:

Найбольш маштабнай працай па гісторыі польска-савецкіх адносін з'яўляецца кніга " Очерки истории советско-польских отношений 1917-1977" [35], якая была выдадзена пад рэдакцыяй Маісеенка Г.У. у 1979 годзе. У кнізе асвячаецца гісторыя польска-савецкіх адносін на працягу 60 гадоў дваццатага стагоддзя.

У кнізе беларускага гісторыка Снапкоўскага У.Е. "Гісторыя знешняй палітыкі Беларусі" [37] дастаткова падрабязна асвятляюцца ўмовы Рыжскага міру і яго вынікі. Таксама Рыжскаму міру прысвечаная манаграфія Альшанскага П.Н. “Рижский договор и развитие советско-польских отношений 1921 - 1924 гг” [34].

Манаграфія расійскага гісторыка Мельцюхова М.І. " Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918-1939 гг" [31] асвячае заключэнне і выкананне Рыжскай дамовы 1921г. Падрабязна паказана савецка-польскае саперніцтва ў перыяд 1930-х гадоў. Аўтар лічыць, што ў савецка-польскіх адносінах і Польшча, і СССР адстойвалі сваю ўласную праўду, якой надуманай яна б не здавалася нам цяпер.

Роля Нямеччыны ў адносінах паміж СССР і Польшчай адлюстравана ў кнізе Гарлова С.А "Совершенно секретно: Альянс Москва - Берлин, 1920-1933" [26].

Вывучэнню польска-савецкіх адносін у перыяд з 1922г. па 1926 гг. прысвечаны дысертацыя "Политика Рапалло и польско-советские отношения в 1922-1926 годах" [30] і артыкул "Савецка-польскія перамовы аб заключэнні дагавора аб ненападзе ў 1924-1926 гг " [33] які былў апублікаваны ў Весніку Белдзяржуніверсітэта, беларускага гісторыка Мязгі М.М. У сваіх працах ён разглядае польска-савецкія адносіны перыяду Рапала і ўплыў на гэтыя адносіны Нямеччыны.

Міждзяржаўныя адносіны Савецкага Саюза і Веймарскай рэспублікі ў рапальскі перыяд, разглядае ў сваёй працы “Рапалльская политика. Советско-германские дипломатические отношения в 1922-1932 годах” [24], Ахтамзян А.А. Аўтар асвятляе рапальскую палітыку на аснове навейшых савецкіх і замежных публікацый, а таксама вывучаных у Палітычным архіве (ФРГ, Бон) германскіх дыпламатычных дакументаў.

Лазько Р.Р. у сваёй працы "Перад патопам (Еўрапейская палітыка Польшчы. 1932-1939 гг.)" [29] разглядае еўрапейскую палітыку Польшчы ў 1930-я гады, яна разглядаецца як сфера выяўлення нацыянальных інтарэсаў гэтай дзяржавы. Галоўная увага надаецца разгляду адносін з дзвюма яе вялікімі суседзямі - Германіяй i СССР, якія сваёй палітыкай стварылі для Польшчы сітуацыю геапалітычных "ціскоў".

У манаграфіі Міхуцінай І.У. " Советско-польские отношения 1931-1935 гг." [32], даследуецца гісторыя ўзаемаадносін паміж СССР і Польшчай, вялікая ўвага надаецца ступені ўплыву Нямеччыны на знешнюю палітыку Польшчы і СССР. Праца заснавана на матэрыялах архіваў СССР і Польшчы, шырокай гістарычнай літаратуры.

Адносіны паміж СССР і Польшчай атрымалі асвятленне ў такіх абагульняючых працах па гісторыі Польшчы як " История польского народа " [27] вядомага польскага навукоўца, гісторыка, Ул. Грабеньскага так і ў сумеснай манаграфіі польскіх гісторыкаў Тымоўскага М., Кеневіча Я., Хольцэра Е. " История Польши " [38]. У кнізе адлюстравана гісторыя Польшчы, пачынаючы з X ст. і да нашых дзён.

Найбольш вядомымі працамі, прысвечанымі савецкай знешняй палітыцы ў перыяд 1928-1934г. з'яўляюцца манаграфіі Іофе А.Е." Знашняя палітыка Савецкага Звяза 1928 - 1932 гг." і Сіпалса У.Я. " Внешняя политика Советского Союза 1928 - 1932 гг" [28] У гэтых працах таксама закрануты пытанні знешняй палітыкі СССР у адносінах да Польшчы.

2. АД РЫЖСКАЙ ДАМОВЫ ДА «ПАЎНОЧНАГА ЛАКАРНА»

12 кастрычніка 1920 г. у Рызе былі складзены папярэднія ўмовы мірнай дамовы. 18 кастрычніка вайсковыя дзеянні памiж РСФСР і Польшчай былі спынены. А з 17 лістапада 1920 г. пачынаюцца інтэнсіўныя перамовы ў Рызе, Савецкі бок неаднаразова патрабаваў раззбраення так званых белагвардзейскіх атрадаў і адводу іх у тыл войска Жэлiгоўскага. Польскае ваеннае камандаванне патрабавала ад палітычнага кіраўніцтва не адводзіць войскі з фронту і аказвала падтрымку антысавецкім фарміраванням. Ужо 14 лістапада савецкі бок заявіў Польшчы, што ён будзе няўхільна выконваць усе ўмовы пагаднення, чаго патрабуе і ад Варшавы. У гэтых умовах польскае кіраўніцтва пачало раззбройваць белагвардзейскія фарміраванні, не перашкаджаючы, часткі пятлюраўскiх атрадаў сысці ў Румынію, адкуль яны здзяйснялі налёты на тэрыторыю Украінскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (далей УССР) [37, с. 111].

Падчас перамоў у Рызе польскі бок, адводзіў усе папрокі савецкай дэлегацыі аб невыкананні дамоў. Асноўным пытаннем перамоў, гэтым разам, стала эканамічна-фінансавая дамова. Польская дэлегацыя імкнулася атрымаць ад савецкага боку як мага больш, а савецкая дэлегацыя, натуральна, не спяшалася ісці на саступкі Варшаве. У гэты час Польшча спрабавала дамагчыся дапамогі ад Францыі, але Парыж быў заняты ўласнымі справамі [34, с. 154].

За ўдзел Польшчы ў эканамічным жыцці Расійскай імперыі польская дэлегацыя запатрабавала 300 млн. золатам, а савецкі бок быў згодзен выплаціць 30 млн. Польшча патрабавала таксама перадачы ёй 2 тыс. паравозаў і вялікага ліку вагонаў, акрамя сагнаных у перыяд вайны 255 паравозаў, 435 пасажырскіх і 8 859 таварных вагонаў. Таксама польская дэлегацыя прапанавала і новыя тэрытарыяльныя патрабаванні на Украіне: Праскураў, Камянец-Падольскі, Нова-Кастусёў і Новаўшыцк [37, с. 112].

Зразумела, што падобныя патрабаванні толькі ўскладнялі перамовы і стваралі магчымасць іх зрыву. Калі ўлічыць, што ў гэты час у прэсе даволі шмат пісалася аб арганізацыі Антантай новага паходу на Савецкую Расію, Польшча з дапамогай Ангельшчыны і Францыі пераўзбройвала сваё войска і 21 лютага 1921 г. склала ваенны звяз з Францыяй, накіраваны супраць Нямеччыны і РСФСР, зразумела, што Маскве прыходзілася ісці на вызначаныя саступкі [37, с. 113].

Нягледзячы на тое, што Францыя ў цэлым падтрымлівала польскую палітыку зацягвання перамоў, яна не прызнала ўсходнюю мяжу Польшчы. Імкненне Парыжу стварыць адзіны антысавецкі кардон паміж Балтыйскім і Чорным морамі натыкнулася на нежаданне Прыбалтыйскіх краін збліжацца з Польшчай з-за невыразнасці поглядаў, яе адносін з РСФСР. Гэтак жа асцярожна паставіліся да прапановы аб вайсковым звязе з Польшчай і ў Бухарэсце [34, с. 158].

Аднак ужо 24 лютага бакi падпісалі пратакол аб падаўжэнні перамір'я да абмену ратыфікацыйнымі граматамі мірнай дамовы, дамовы аб рэпатрыяцыі і змяшанай памежнай камісіі. Польская дэлегацыя пагадзілася на прапанаваныя Масквой 30 млн. рублёў золатам, але запатрабавала 12 тыс. кв. км. [34, с. 162].

У выніку атрымалася дасягнуць кампрамісу, і Варшаве было перададзена каля 3 тыс. кв. км у Палессі і на беразе р. Заходняя Дзвіна. Бакі пагадзіліся на перадачу Польшчы 300 паравозаў, 435 пасажырскіх і 8 100 таварных вагонаў [37, с. 114].

Акрамя таго, паступова змянялася і замежнапалітычнае становішча РСФСР. 26 лютага 1921 г. Савецкая Расія падпісала дамову аб сяброўстве з Персіяй, 28 лютага - з Аўганістанам. 16 траўня былі падпісаны гандлёвая дамова з Ангельшчынай і дамова аб сяброўстве з Турцыяй. Разам з тым у Маскве хапала цяжкасцяў, звязаных з унутраным становішчам краіны, якая выходзіла са стану Грамадзянскай вайны. З іншага боку, польскі Сойм у лютым запатрабаваў ад урада скласці мірную дамову з усходнім суседам [31, с. 219].

Вынікам савецка-польскіх перамоў стала Рыжская мірная дамова, падпісаная ў 20 гадзін 30 хвілін 18 сакавіка 1921 г. Бакі абавязваліся паважаць дзяржаўны суверэнітэт адзін аднаго, не ствараць і не падтрымліваць арганізацый, якія змагаюцца з іншым бокам. Была прадугледжана працэдура адаптацыi грамадзян. Савецкі бок абавязваўся выплаціць Польшчы 30 млн. рублёў золатам у манетах або злітках і перадаць чыгуначны склад і іншую маёмасць на 18 245 тыс. рублёў золатам. Польшча вызвалялася ад абавязкаў Расійскай імперыі. Таксама, прадугледжваліся перамовы аб эканамічнай дамове. Паміж бакамі былі ўсталяваныя дыпламатычныя адносіны. Дамова была ратыфікавана УЦВК РСФСР 14 красавіка, польскім Соймам - 15 красавіка, а ЦВК УССР - 17 красавіка 1921 г. 30 красавіка пасля абмену ратыфікацыйнымі граматамі ў Менску дамова ўступіла ў сілу. Савецка-польская вайна скончылася [31, с. 207].

Да 21 лістапада 1921 г. з Польшчы вярнуліся 75 699 былых ваеннапалонных (932 чалавека адмовіліся вяртацца), а з Нямеччыны - 40 986 інтэрнаваных. Польскіх палонных у Савецкай Расіі было каля 60 тыс. (мабыць, гэты лік уключае таксама грамадзянскіх палонных, закладнікаў і інтэрнаваных асоб). У Польшчу вярнулася 27 598 былых ваеннапалонных, а каля 2 тыс. засталося ў РСФСР [37, с. 114].

Асноўнымі пытаннямі ў савецка-польскіх адносінах пасля падпісання Рыжскай дамовы былi яе рэалізацыя і замацаванне на міжнароднай арэне. Пры гэтым становішча Польшчы і Савецкіх рэспублік было розным. Польшча з'яўлялася агульнапрызнанай дзяржавай, якая знаходзiлася ў саюзе з Францыяй, хоць і мела розныя памежныя праблемы. А Савецкія рэспублікі былі прызнаны ўсяго толькі дэ-факта, таму для іх была важна любая дыпламатычная дамова, якая рабіла іх паўнапраўнымі ўдзельнікамі міжнародных адносін. Зразумела, што адносіны з Польшчай - найбуйнейшым заходнім суседам - былі асабліва важныя для Савецкай Расіі. Польскае кіраўніцтва выдатна разумела выгады свайго становішча і імкнулася выкарыстаць іх для некаторай рэвізіі Рыжскай дамовы. Такім чынам, Варшава імкнулася не спяшацца з рэалізацыяй усталяванай дамовы, паколькі ёй, акрамя ўсяго іншага, прыходзілася ўлічваць меркаванні краін Антанты ў стаўленні кантактаў з Масквой [31, c. 210].

Усё гэта прывяло да таго, што нават рашэнне самага простага пытання аб усталяванні дыпламатычных адносін паміж Польшчай і Савецкімі рэспублікамі (артыкул 24 дамовы) запатрабавала значнага часу. Такім чынам, Варшава прапанавала абмежавацца ўзаемным прызначэннем павераных у справах. Маскву не задавальняла падобнае рашэнне пытання. 19 і 25 траўня РСФСР звярталася да Польшчы з прапановай рэалізаваць артыкул 24 Рыжскай дамовы і дазволіць Л.М. Карахану ў пачатку чэрвеня прыбыць у Варшаву ў якасці паўнамоцнага прадстаўніка. 4 чэрвеня Польшча адказала, што прыме савецкага паўпрада тады, калі польскі дыпламат прыбудзе ў Маскву [34, c. 162].

У выніку Т. Фiлiповiч быў прызначаны польскім амбасадарам у Маскве, да месца службы ён прыбыў 4 жніўня, а напярэдадні ў Варшаву прыбыў Карахан. З УССР дыпламатычныя адносіны былі ўсталяваны толькі 6 кастрычніка, калі польскія дыпламаты прыбылі ў Харкаў, а ўкраінскія - у Варшаву [31, с. 211].

Важным пытаннем двухбаковых адносін была праблема рэпатрыяцыі ваеннапалонных і грамадзянскіх асоб. Для яе рашэння былі створаныя дзве змяшаныя савецка-польскія камісіі, і ўжо ў сакавіку 1921 г. пачалася рэпатрыяцыя ваеннапалонных [2].

Нямала праблем бакам даставіла дэмаркацыя мяжы. 2 траўня 1921 г. у Менску пачала працу змяшаная памежная камісія, але да канца ліпеня польскі бок фактычна сабатаваў яе працу.

Калі ж бакі перайшлі да пэўнай дэмаркацыі, то Польшча запатрабавала адсунуць мяжу на ўсход у некаторых месцах на 1-2, а то і на 30 км. У выніку толькі ў лістападзе 1922 г. мяжа была праведзеная на мясцовасці [Малюнак 1] і перададзеная адміністрацыйным і памежным уладам бакоў, а цалкам праца памежнай камісіі завяршылася толькі ў жніўні 1924 г [35, с. 98].

Але самым складаным для абедзвюх дзяржаў было пытанне аб выкананні 5 артыкула Рыжскай дамовы, які прадугледжваў адмову бакоў ад падтрымкі варожых адзін аднаму арганізацый на сваёй тэрыторыі. Увосень 1920 г. у Польшчы было інтэрнавана каля 35 тыс. вайскоўцаў з атрадаў З. Булак-Балаховiча, Б. Перамыкiна, Б. Савiнкава, З. Пятлюры. Аднак у лагерах для інтэрнаваных захоўваліся вайсковыя структуры і вяліся вайсковыя заняткі. Акрамя таго, палітычныя арганізацыі Украінскай Народнай Рэспублікі і белагвардзейцаў легальна дзейнічалі ў Польшчы. Вялікую ўвагу савецкі бок надаваў спыненню дзейнасці пятлюраўскага ўрада, цэнтрам дзеяння якога быў Тарнаў [31, с. 211].

РСФСР і УССР 11 і 16 красавіка 1921 г. пратэставалі супраць знаходжання ў Польшчы ўсіх антысавецкіх арганізацый. 4 ліпеня Масква запатрабавала ад Варшавы выслаць з Польшчы найбольш вядомых дзеячаў белай эміграцыі i прыпыніла працу змяшанай адмысловай камісіі да часу, пакуль з Польшчы не вышлюць галоўных рускіх белагвардзейцаў і іх дзейнасць не будзе спынена [31, с. 213].

У сваіх адносінах з Савецкімі рэспублікамі Польшча абапіралася на падтрымку Францыі і, у меншай ступені, Англii, якія не прызнавалі іх дэ-юрэ, разлічваючы на хуткае звяржэнне Савецкай улады. Адпаведна, краіны Антанты падтрымлівалі і фінансавалі розныя антыбальшавіцкія арганізацыі і фармаванні, якія знаходзіліся ў краінах Усходняй Еўропы. Са свайго боку Польшча была зацікаўленая ў доўгім аслабленні ўсходніх суседзяў і таму таксама аказвала значную падтрымку белагвардзейскім арганізацыям [27, с. 431].

Але пры гэтым звяржэнне ўлады бальшавікоў не занадта цікавіла польскае кіраўніцтва, бо ў выпадку прыходу да ўлады "белых" хутчэй за ўсё яны б заявiлi аб узнаўленні "адзінай і непадзельнай Расеі". Тым самым пад пытанне ставілася бы польская ўсходняя мяжа, а Антанта атрымала бы мацнейшага саюзніка ва Усходняй Еўропе, чым Польшча [31, с. 220].

Пакуль жа існавалі савецкія рэспублікі, ніякай альтэрнатывы саюзу з Польшчай у Антанты не было. Таму, хоць далёка не ўсякія знешнепалітычныя дзеянні Варшавы ўхваляліся Захадам, яму прыходзілася мірыцца з імі. Так, Польшча атрымала Усходнюю Галіцыю і Віленшчыну. Праўда, Ангельшчына і Францыя асудзілі польскі захоп Вільнi, але разам з тым адклалі юрыдычнае прызнанне Літвы да ўрэгулявання польска-літоўскага канфлікту [35, с. 112].

Зразумела, што адчуваючы iстотную падтрымку, Польшча магла здзяйсняць значную знешнепалітычную актыўнасць ва Усходняй Еўропе, імкнучыся здабыць статут вялікай дзяржавы. У гэтых умовах польскае кіраўніцтва не спяшалася рэалізоўваць палажэнні Рыжскай дамовы, тым больш што ўлетку 1921 г. у Савецкай Расіі пачаўся голад і паўстала надзея, што ўлада бальшавікоў упадзе [31, с. 222].

14 верасня Польшча накіравала РСФСР ноту з указаннем на невыкананне Рыжскай дамовы. Ад Масквы патрабавалася да 1 кастрычніка вызваліць і даставіць да мяжы ўсіх польскіх здраднiкаў і палонных; перадаць Польшчы золата і каштоўнасці, якія належалі ёй па дамове; неадкладна пачаць працу рээвакуацыйнай змяшанай камісіi. У адваротным выпадку Варшава пагражала разрывам дыпламатычных адносін. 17 верасня Масква заявіла аб згодзе да 1 кастрычніка зрабіць першы ўзнос золата і прыступіць да працы рээвакуацыйнай камісіі, калі Польшча да гэтага ж часу выдаліць са сваёй тэрыторыі найболей вядомых лідэраў белагвардзейцаў і пакарае вінаватых у іх падтрымцы. На наступны дзень савецкаму боку была перададзена польская нота, якая пацвердзіла вышэйпаказаныя патрабаванні і паведамляла аб гатоўнасці Польшчы паведаміць аб мерах, прынятых супраць пераходу мяжы непажаданымі элементамі. Працаўнікі савецкага паўпрадства апынуліся пад дэманстратыўным наглядам польскай паліцыі, а становішча на савецка-польскай мяжы абвастрылася [31, с. 230].

Імкнучыся пазбегнуць нарастанні канфрантацыі, РСФСР 22 верасня прапанавала пэўную праграму мер нармалізацыі адносін на аснове ўзаемнага выканання ўсталяванняў Рыжскай дамовы. Масква паказала, што шматлікія польскія патрабаванні ўжо выкананы, а астатняе будзе выканана на ўзаемнай аснове. Савецкі бок ізноў настойваў на выдаленні з Польшчы асоб, якія удзельнічалі ў налётах на савецкую тэрыторыю, арышце і асуджэнні тых, хто ўдзельнічаў у гэтых інцыдэнтах, пераносе лагераў для інтэрнаваных далей ад савецкай мяжы, звальненні казакоў-эмігрантаў з польскай памежнай аховы і прапаноўвала правесці сумеснае расследаванне фактаў падтрымкі савiнкоўцаў і пятлюраўцаў польскімі вайскоўцамі. Тэрмін выканання гэтых мер было прапанавана адкласці на 5 кастрычніка [35, с. 118].

У той жа час 15 верасня Ангельшчына абвінаваціла РСФСР у парушэнні дамовы ад 16 сакавіка 1921 г., але пасля атрымання 27 верасня савецкага адказу прызнала, што ўсе абвінавачванні засноўваліся на недакладных крыніцах. З прэтэнзіямі да РСФСР выступілі таксама Фінляндыя і Эстонія [3].

Зразумела, што ў Маскве асцерагаліся ўзнікнення вайны, але ўнутраныя праблемы яе заходніх суседзяў і цвёрдая, хоць і канструктыўная, пазіцыя савецкай дыпламатыі дазволілі знайсці кампраміс.

Ужо 26 верасня Польшча заявіла аб гатоўнасці абмеркаваць савецкія прапановы. У выніку перамоў 7 кастрычніка быў падпісаны савецка-польскі пратакол аб урэгуляванні ўзаемных прэтэнзій. Было вырашана, што не пазней 8 кастрычніка з Польшчы з'едуць Б. Савiнкоў, Д. Яраслаўцаў, Д. Адзiнец, А. Рудзiн, а не пазней 20 кастрычніка - А. Мягкоў, М. Паўленка-Амельяновiч, А. Зялiнскi і С. Булак-Балаховiч. З 8 кастрычніка павінны пачаць сваю працу рээвакуацыйная і адмысловая камісіі, а РСФСР пачне правядзенне рээвакуацыi маёмасці і культурных каштоўнасцей у Польшчу, і да 20 кастрычніка перадасць першую частку за чыгуначную маёмасць. У адказ Польшча паведаміць савецкаму боку тэкст загада па войску адносна выканання артыкула 5 Рыжскай дамовы, а працоўныя атрады з інтэрнаваных будуць пераведзеныя з прымежных раёнаў углыб краіны [31, с. 233].

Ужо 10 кастрычніка РСФСР перадала Польшчы першую частку золата і каштоўнасцей, але Варшава не спяшалася з высылкай белагвардзейцаў, і толькі пасля двухразовых нагадванняў і прыпыненні працы камісій 30 кастрычніка вышэйпаказаныя асобы пакінулі Польшчу [31, с. 233].

Тым часам у ноч на 29 кастрычніка 1921г. амаль 2-тысячны атрад пятлюраўцаў пад камандаваннем Палiя перайшоў каля Гусяцiна р. Збруч і ўварваўся на тэрыторыю УССР. Масква 31 кастрычніка запатрабавала спыніць дапамогу «баявікам». Да 19-20 лістапада Чырвоная Армiя выцесніла пятлюраўскi атрад на польскую тэрыторыю, а ў Польшчы яны былі зноў інтэрнаваныя [38, с. 324].

Асноўнай замежнапалітычнай мэтай Польшчы было стварэнне ваенна-палітычнага блока ва Усходняй Еўропе пад сваім кіраўніцтвам. Польскае кіраўніцтва лічыла, што стварэнне падобнага саюза дазволіць, з аднаго боку, аказваць уплыў на Савецкія рэспублікі, а з іншай - паўплываць на Ангельшчыну і Францыю і дамагчыся для Польшчы статусу вялікай дзяржавы.

Вызначаны штуршок гэтым намерам дало рашэнне Антанты ад 6 студзеня 1922г. склікаць у Генуі міжнародную канферэнцыю для разгляду пытанняў эканамічнага адраджэння Еўропы. Хоць РСФСР і была запрошана на канферэнцыю, але гэта зусім не азначала яе юрыдычнага прызнання. Тым самым не прызнаваліся і падпiсаныя ёю дамовы. У гэтых умовах Польшча апынулася ў сітуацыі, калі міжнародная супольнасць не прызнавала яе ўсходніх межаў і на яе магла быць ускладзеная частка абавязкаў Расійскай імперыі. Таму Варшава вырашыла націснуць на РСФСР і дасягнуць дамовы з Эстоніяй, Латвіяй і Фінляндыяй, якія апынуліся ў падобнай сітуацыі [31, с. 239].

13 сакавіка ў Варшаве адкрылася канферэнцыя Эстоніі, Латвіі і Польшчы, якія імкнуліся ўзгадніць сваю пазіцыю напярэдадні Генуэзскай канферэнцыі. 17 сакавіка была падпісана Варшаўская дамова, паводле якой яе ўдзельнікі падцвярджалі свае дамовы з РСФСР, абяцалі не складаць дамоў, накіраваных адной супраць другой, вырашаць спрэчкі мірным шляхам і захоўваць добразычлівы нейтралітэт і кансультавацца ў выпадку "нападу" з Усходу. Таксама была дасягнута дамоўленасць аб каардынацыі дыпламатычных дзеянняў у Маскве, тым самым Польшча атрымала вызначаную магчымасць уплываць на знешнюю палітыку прыбалтыйскіх краін. Варшаўская дамова магла б стаць асновай Балтыйскага саюза, але Фінляндыя яго не ратыфікавала. Удзельнікі канферэнцыі ў канцы яе працы запрасілі савецкага прадстаўніка прыняць у ёй удзел, але Масква адмовілася, не жадаючы ствараць уражанні, што прынятыя рашэнні не ўзгодненыя з ёй [31, с. 241].

16 сакавіка РСФСР прапанавала ўдзельнікам канферэнцыі ў Варшаве прыбыць 22 сакавіка ў Маскву для абмеркавання агульных пытанняў напярэдадні Генуэзскай канферэнцыі, але Польшча і прыбалтыйскія краіны, якія дэманстравалі сваю незалежнасць, прапанавалі ў якасці месца нарады Рыгу. Падчас канферэнцыі ў Рызе 29-30 сакавіка 1922 г. была дасягнута дамова аб пажаданасці ўзгодненых дзеянняў дэлегацый РСФСР, Польшчы, Латвіі і Эстоніі ў Генуі і ўзаемнай гарантыі дамоў паміж імі. Бакі заклікалі да прызнання РСФСР дэ-юрэ. Размова таксама ішла аб паляпшэнні чыгуначных зносін і перадачы аховы меж рэгулярным войскам або памежнай ахове, што дазволіла б ухіліць з прымежнай паласы ўзброеныя банды. Але негатыўная рэакцыя Францыі прымусіла Польшчу 6 красавіка заявіць, што ўсе дасягнутыя дамоўленасці з'яўляюцца толькі абменам меркаванняў, не маючы абавязковай сілы [35, с. 121].

У Генуі польская дэлегацыя заняла прафранцузскую пазіцыю і разам з краінамі Малой Антанты выступіла супраць прызнання РСФСР дэ-юрэ. Услед за Ангельшчынай і Францыяй Польшча асудзіла савецка-германскую дамову ў Рапалла, а польская прэса ўзняла шум з нагоды савецка-германскага вайсковага саюза і падрыхтоўкі нападу на Польшчу [24, с. 114].

Рапальская дамова ўжо ў першыя дні пасля яе падпісання стала аказваць адмоўны ўплыў на польска-савецкія адносіны. Яшчэ падчас Генуэзскай канферэнцыі польская старана адчула ўзмацненне жорсткасці савецкай пазіцыі па цэлым шэрагу абмеркаваных на ёй пытанняў. У гэты час Савецкая Расія ў чарговы раз заявіла аб прыпыненні выканання сваіх матэрыяльных абавязкаў па Рыжскім догавору. Ёсць падставы лічыць, што Масква пайшла на ўзмацненне жорсткасці пазіцыі да Польшчы менавіта ў сувязі з падпісаннем дамовы з Нямеччынай, бо лічыла сваё знешнепалітычнае становішча зараз больш трывалым [30, с. 12].

Польшча ў сваю чаргу была вымушана ўсяляк процістаяць нямецка-савецкаму звязу, і выказалася наконт гэтага падчас Генуэзскай канферэнцыі.

Масква 24 красавіка паказала Польшчы, што яе дзеянні парушаюць Рыжскія дамовы, паводле якіх павінна была спрыяць прызнанню РСФСР дэ-юрэ. Са свайго боку Польшча спрабавала дамагчыся прызнання Ангельшчынай і Францыяй сваёй усходняй мяжы і атрымаць рэпарацыі ад Нямеччыны. Аднак ні адна з гэтых мэт дасягнута не была [24,с.116].

Больш таго, калі ў гутарцы з ангельскім міністрам фінансаў Н. Чэмберленам, польскі прадстаўнік заявіў, што моцная Польшча адпавядае інтарэсам Ангельшчыны, ён пачуў у адказ, што гэта не так. Галоўнае, каб Нямеччына мела магчымасць для экспансіі на Усход, а моцная Польшча будзе гэтаму мяшаць. Вядома, ва ўмовах, калі Нямеччына не ўяўляла сабой ніякай прыкметнай сілы ў Еўропе, падобная знешнепалітычная канструкцыя наўрад ці магла быць сур'езна ўспрынята ў Варшаве [31, с. 250].

12 чэрвеня 1922 г. Масква прапанавала Польшчы і сваім паўночна-заходнім суседзям склікаць канферэнцыю для абмеркавання пытання аб прапарцыйным скарачэнні ўзброеных сіл. Натуральна, гэтая прапанова не выклікала супрацiўлення з боку Варшавы. Польскае кіраўніцтва заявіла 9 ліпеня аб гатоўнасці ўдзельнічаць, але толькі пасля завяршэння аналагічных нарад у Лізе Нацый, што ў хуткім часе наўрад было б магчыма [5].

Тым не менш, шырокая прапаганда савецкай прапановы пазіцыя Румыніі і прыбалтыйскіх краін прывялі да таго, што ў жніўні ў Таліне, прайшлі кансультацыі вайсковых экспертаў, якія прапанавалі, каб Польшча, Латвія, Эстонія і Фінляндыя разам мелі б такія ж узброеныя сілы, як і РСФСР,што прапанавалася дасягнуць шляхам скарачэння менавіта савецкіх узброеных сіл. У выніку, пасля розных адцяжак Польшча 29 жніўня пагадзілася прыняць удзел у Маскоўскай канферэнцыі па раззбраенні [6].

2 снежня 1922г. у Маскву прыбылi дэлегацыі ад Польшчы, Латвіі, Літвы і Эстоніі. Польшча прадстаўляла таксама свайго саюзніка Румынію, якая адмовілася ад прамога ўдзелу ў канферэнцыі з-за нявырашанага Бесарабскага пытання. Савецкая дэлегацыя прапанавала скараціць узброеныя сілы на 25%, але Польшча настойвала на маральным раззбраенні і прапанавала падпісаць дамову аб ненападзе і арбітражы. Калі ж тэкст дамовы аб ненападзе быў узгоднены, высвятлілася, што Польшча і прыбалтыйскія краіны, не жадаюць адмаўляцца ад сваіх узаемных дамоў, насуперак меркаванай дамове аб ненападзе. У выніку, як і большасць падобных мерапрыемстваў, Маскоўская канферэнцыя па раззбраенні 12 снежня завяршылася безвынікова [35, с. 137].

У другой палове 1922 г. Масква неаднаразова ўздымала перад Варшавай пытанне аб гандлёвай дамове, але Польшча, спасылаючыся на непрызнанне савецкай манаполіі знешняга гандлю, ухілялася ад перамоў. Са свайго боку Варшава патрабавала выканання Масквой фінансавых абавязкаў па Рыжскай дамове. Тым не менш 19 верасня 1922 г. пачаліся перамовы аб паштова-тэлеграфнай канвенцыі, якая была падпісана 23 траўня 1923г. Восенню 1922 г. аднавілі працу рээвакуацыйная і змяшаная камісіі [35, с. 139].

Падзеі 1923 г. у Нямеччыне прывялі да таго, што Польшча правяла мабілізацыю 800 тыс. рэзервістаў. Тым самым польскае войска магло быць выкарыстана альбо для дапамогі Францыі супраць Нямеччыны, альбо для недапушчэння савецкай дапамогі Нямеччыне. Варшава неаднаразова заяўляла аб сваёй гатоўнасці падтрымаць Францыю, калі Парыж запросіць у яе аб гэтым. Са свайго боку Савецкі Саюз прапанаваў Польшчы, Чэхаславакіі, Эстоніі, Латвіі і Літве захоўваць нейтралітэт і заявіў, што не пакіне без увагі іх вайсковых дзеянняў супраць Нямеччыны [26, с. 79].

Пакуль вялікія дзяржавы былі заняты германскімі праблемамі, Польшча паспрабавала вырашыць Літоўскае пытанне. Тут, акрамя пытання аб Вільні, існавала пытанне аб прыналежнасці Мемеля (Клайпеды), аддзеленага ад Нямеччыны па Версальскай дамове і перададзенага пад кіраванне Лігі Нацый. 22 снежня 1922 г. РСФСР запатрабавала ўліку сваіх інтарэсаў пры рашэнні гэтага пытання, але Ліга Нацый праігнаравала гэтую заяву, хоць было вырашана ўлічыць інтарэсы Польшчы [31, с. 251].

Не чакаючы рашэння Лігі Нацый, літоўскія рэгулярныя атрады 13-15 студзеня 1923 г. занялі Мемель (Клайпеду), што, натуральна, выклікала рэзкую абуранасць Варшавы. Выкарыстаўшы рашэнне Рады Лігі Нацый ад 3 лютага 1923 г. аб падзеле нейтральнай зоны на польска-літоўскай дэмаркацыйнай лініі, усталяванай Лігай Нацый 30 лістапада і 17 снежня 1920 г., Польшча 13-17 лютага ўвяла туды свае войскі і заняла чыгунку Вільнюс - Гародня. Адбыліся сутыкненні паміж літоўскімі і польскімі атрадамі. Канферэнцыя амбасадараў Антанты прапанавала правесці польска-літоўскую мяжу па дэмаркацыйнай лініі, фактычна легалізаваўшы польскі захоп Віленшчыны. Зразумела, што Літва заявіла пратэст. 16 лютага Канферэнцыя амбасадараў вырашыла перадаць Мемель (Клайпеду) Літве, але пры ўмове, што Польшча атрымае права карыстання портам [23, с. 192].

17 лютага Масква нагадала Польшчы, што прыцягненне трэціх краін для рашэння польска-літоўскага канфлікту супярэчыць Рыжскай дамове, таму ім варта дамовіцца паміж сабой, а СССР прапаноўвае пасрэдніцкія паслугі. Вядома, Польшча заявіла, што Масква няправільна тлумачыць артыкул 3 дамовы і ўмешваецца не ў свае справы [23, с. 193].

Адначасова Польшча паспрабавала актывізаваць збліжэнне з краінамі Прыбалтыкі, выкарыстоўваючы для гэтага эканамічныя пытанні. СССР гэтак жа імкнуўся да нармалізацыі сваіх адносін з Прыбалтыкай, што з'яўлялася дзейсным контрзахадам польскім знешнепалітычным намаганням. Са свайго боку Польшча, атрымаўшы 23 ліпеня савецкую ноту з патрабаваннем прызнання стварэння СССР, 31 жніўня запатрабавала ад Масквы падцвердзіць усе ранейшыя дамовы (хоць аб гэтым было сказана ў савецкай ноце) і адпаведна ім адкрыць у Харкаве, Тыфлісе і Менску аддзяленні польскай дыпламатычнай місіі і адсунуць тэрмін завяршэння рэпатрыяцыі і аптацыi палякаў з Далёкага Усходу і з Закаўказзя да 30 красавіка 1924 г. [31, с. 253].

Гэтыя патрабаванні выклікалі негатыўную рэакцыю савецкага боку, якi 13 верасня паказаў, што польскія патрабаванні недарэчныя, а дамовы працягваюць дзейнічаць. У выніку 13 снежня 1923 г. Польшча заявіла, што прызнае стварэнне СССР і гатовая падтрымліваць з яго ўрадам дыпламатычныя адносіны. У адказ Масква дазволіла Варшаве адкрыць генеральныя консульствы ў Харкаве і Менску [35, с. 145].

У той жа час савецкі бок зноў паспрабаваў наладзіць эканамічныя адносіны з Варшавай, але польская пазіцыя заставалася непахіснай, і новы раунд перамоваў завяршыўся безвынікова.

У 1923-1925 гг. на савецка-польскай мяжы мелі месца новыя інцыдэнты з антысавецкімі групоўкамі, якiя дзейнічалі з тэрыторыі Польшчы, у адказ на гэта СССР прыпыніў адпраўку ў Польшчу золата і каштоўнасцей. 18 чэрвеня Варшава запатрабавала аднаўлення перадачы каштоўнасцей, але Масква, у сваю чаргу, прапанавала ёй пакрыць шкоду ад набегаў. Польскі бок байкатаваў Усесаюзную сельскагаспадарчую выставу ў Маскве, на якую былі запрошаны як польскія фірмы, так і прадстаўнiкi польскага ўрада. Больш таго, польскі бок імкнуўся перашкаджаць савецкаму транзіту ў Нямеччыну, дзе працягваліся беспарадкі, разглядаючы яго як падтрымку баяздольнасці Берліна [31, с. 255].

У кастрычніку 1923 г. СССР вёў перамовы з Польшчай і прыбалтыйскімі краінамі па пытанні аб транзіце і нейтралітэце ў стаўленні да Нямеччыны, але далей агульных гутарак Варшава не пайшла. Адначасова Польшча папярэджвала Ангельшчыну і Францыю аб савецкай пагрозе, але падобныя заявы не ўспрымаліся на Захадзе сур'езна [31, с. 256].

Тым часам працягваліся савецка-польскія перамовы аб рашэнні фінансавых пытанняў Рыжскай дамовы. Польскі бок выставіў прэтэнзіі на 75 млн. рублёў за эвакуяваныя матэрыяльныя каштоўнасці ў 1915 г. Тым не менш савецкі бок, зацікаўлены ў захаванні добрых адносін, нярэдка ішоў на ўступкі [34, c. 265].

З снежня 1921 г. па 1 чэрвеня 1924 г. Польшчы было перададзена абсталяванне 28 заводаў і шмат разрозненага абсталявання. Адначасова змяшаная разліковая камісія разглядала пытанне аб фінансавых прэтэнзіях польскіх грамадзян. У выніку савецкі бок пагадзіўся выплаціць па гэтых прэтэнзіях 1 081 120 185 польскіх марак (2 195 залатых рублёў, або 1 114 даляраў), але Варшава адмовілася, і пытанне было надоўга адкладзена [23, с. 636].

Масква ўхілілася ад выплаты такіх сум. Адначасова адбывалася перадача Польшчы культурных каштоўнасцей ( архівы, бібліятэкі, музеі і т.п.), вывезеных з Польшчы з канца 18 стагоддзя. У выніку 25 жніўня 1924 г. была падпісана савецка-польская дамова аб рээвакуацыi і кампенсаванні маёмасці, а 2 снежня 1924 г. СССР перадаў Польшчы 102 913 даляраў. Перадача асноўнай часткі культурных каштоўнасцей завяршылася дамовай ад 16 лістапада 1927 г., па якой бакі вырашылі працягваць гэтую працу без якіх-небудзь часавых абмежаванняў [34, с. 191].

Важнае значэнне ў савецка-польскіх адносінах адыгрывала пытанне аб выкананні польскім бокам пастаноў Рыжскай дамовы адносна правоў беларусаў і ўкраінцаў ва ўсходніх раёнах краіны. 17 снежня 1920 г. польскі сойм прыняў закон аб надзяленні зямлёй салдатаў, якія праславіліся ў савецка-польскай вайне, і да канца 1922 г. ва ўсходніх раёнах Польшчы зямлю атрымала каля 25 тыс. сем'яў. Замест нацыянальных школ, якія зачыняліся, адчыняліся польскія. Зразумела, што мясцовае насельніцтва негатыўна паставілася да паланізацыі, і паступова ва ўсходніх раёнах Польшчы фарміраваўся нацыянальны рух, больш прыкметны ва Усходняй Галіцыі [23, с. 242].

10 траўня 1924 г. СССР звярнуў увагу Польшчы на тое, што "пераследы нацыянальных меншасцяў прынялі масавы і сістэматычны характар", і прывёў пэўныя факты гвалту польскіх улад над насельніцтвам усходніх ускраін. Варшава адхіліла гэтыя прэтэнзіі, абвясціўшы іх умяшаннем ва ўнутраныя справы Польшчы [31, с. 259].

12 жніўня падчас перамоў з Ангельшчынай савецкі бок зноў заявіў аб неабходнасці надання насельніцтву Усходняй Галіцыі права на самавызначэнне. Польскі бок 23 жніўня заявіў Маскве, што ніякага пытання аб Усходняй Галіцыі не існуе. СССР 5 верасня пацвердзіў нязменнасць сваёй пазіцыі ў пытанні аб рашэнні лёсу Усходняй Галіцыі, а 9 верасня аспрэчыў выказаныя ў інтэрв'ю польскага вайсковага міністра У. Сікорскага абвінавачвання СССР у арганізацыі бандыцкіх нападаў на усходняй межы [7].

У адказ польскі бок 16 верасня заявіў, што паводле Рыжскай дамовы краiны адмовіліся ад "усякіх дамаганняў на землі", і таму савецкі бок не мае права рабіць заўвагi на пытанні аб Усходняй Галіцыі, якая з'яўляецца тэрыторыяй Польшчы. 22 верасня Масква паказала, што яе заявы ставяцца не да фактычнай прыналежнасці тэрыторыі Усходняй Галіцыі, а да той формы, у якой гэтае пытанне было вырашана без удзелу СССР і без уліку меркавання самаго насельніцтва гэтай тэрыторыі, што было ў свой час абяцана краінамі Антанты. Што датычыцца папрокаў Варшавы ва ўмяшанні ва ўнутраныя справы Польшчы, на гэта было заяўлена, што падтрымка польскім прадстаўніком у Лізе Нацый грузінскага эмігранцкага ўрада ў становішчы «мецяжу» ў Грузіі з'яўляецца прамым умяшаннем ва ўнутраныя справы СССР [8].

У 1924 г. сітуацыя вакол СССР змянілася. 1 лютага Ангельшчына прызнала СССР дэ-юрэ, услед за ёй на афіцыйнае прызнанне СССР пайшлі Італія і іншыя краіны. 24 красавіка Польшча падпісала з СССР дагавор аб прамых чыгуначных зносінах, у якім было вырашана пытанне аб тарыфах. 18 ліпеня 1924 г. была падпісана консульская канвенцыя, паводле якой Польшча атрымала права стварыць консульствы ў Ленінградзе, Кіеве, Хабараўску і Тыфлісе, а СССР - у Лодзі, Гданьску і Львове, праўда, ратыфікацыя канвенцыі адбылася толькі 27 сакавіка 1926г. 31 ліпеня 1924 г. была канчаткова ўзгодненая лінія мяжы, а ў першай палове года ў асноўным завяршылася рэпатрыяцыя і аптацыя палякаў, усяго ў Польшчу выехала каля 1,1 млн. чалавек [31, с. 261].

Эканамічны крызіс у Польшчы прывёў да росту інфляцыі, і для стабілізацыі валюты польскае кіраўніцтва вырашыла звярнуцца за пазыкай да Францыі, але Парыж у пазыцы адмовіў. Тады Варшава звярнулася да Ангельшчыны і заявіла аб супрацоўніцтве з Лонданам і падтрымцы яго палітыкі ва Усходняй Еўропе. У выніку ў лютым 1924 г. была падпісана ангельска-польская гандлёвая дамова, якая дазволіла ангельскім фірмам улiцца ў польскую эканоміку. Але пазыкі Ангельшчына Польшчы так і не дала. У выніку лавіравання паміж Ангельшчынай і Францыяй у 1924-1926 гг. Варшава атрымала 300 млн. франкаў з 400 млн. вайсковай пазыкі [35, с. 153].

2 лістапада 1924 г. была падпісана франка-польская дамова аб актывізацыі разведработы ў Нямеччыне, пацверджанні меж Польшчы і пастаўках французскага ўзбраення. Францыя абяцала падтрымку ў стварэнні польскіх ВМС, а Варшава, са свайго боку, была вымушана пайсці на эканамічныя саступкі. У выніку адмоўнае сальда ў гандлі Польшчы з Францыяй узрасло з 19,9 млн. злотых у 1924 г. да 72,6 млн. у 1925г [35, с. 154].

У студзені 1925 г. Нямеччына прапанавала Ангельшчыны і Францыі гарантаваць свае межы на захадзе, а Польшчы - вярнуць Памор'е, але пры гэтым ёй надавалася права гандлю ў партах Балтыйскага мора і чыгунка да іх. У гэтых умовах Польшча звярнулася за падтрымкай да Ангельшчыны і Францыі, але яны праігнаравалі яе просьбы. Пераканаўшыся ў гатоўнасці Ангельшчыне і Францыі да кампрамісу на захадзе, Нямеччына ўзмацніла прапаганду ідэі рэвізіі ўсходніх меж, а ў ліпені 1925 г. абвясціла байкот польскаму гандлю, што цяжка сказалася для Польшчы, у знешнім гандлі, якой на Нямеччыну прыходзілася 37% імпарту і 50% экспарту. Для Нямеччыны ж Польшча не з'яўлялася важным гандлёвым партнёрам: на яе прыходзілася ўсяго 4,8% германскага экспарту і 5,3% імпарту [31, с. 265].

Ігнаруючы скаргі Польшчы, Ангельшчына і Францыя падпісалі з Нямеччынай Рэйнскі гарантыйны пакт, выклікаўшы незадаволенасць тых саюзнікаў Парыжу ва Усходняй Еўропе, чые межы не былі гарантаваны. Больш таго, па выніках рашэнняў у Лакарна Польшча пазбавілася гарантыі аўтаматычнай дапамогі з боку Францыі ў сілу франка-польскага вайсковага саюза, накіраванага ў тым ліку і супраць Нямеччыны. Зараз Францыя змагла б дапамагчы Польшчы ў выпадку яе канфлікту з Нямеччынай толькі пасля таго, як краіны-гаранты Рэйнскага пакта пацвердзілі б, што дзеянні Нямеччыны парушаюць гэтую дамову, а гэтага магло і не адбыцца [31, с. 266].

29 верасня 1925 г. савецкі бок прапаноўваў Польшчы збліжэнне на антыгерманскай аснове, але Варшава ўхілілася ад гэтай прапановы. Наадварот, польскае кіраўніцтва вырашыла знайсці кампраміс з Нямеччынай і ў Лакарна склала з ёй арбітражную дамову, пад дзеянне якой, тым не менш, не падпадалі пытанні меж. Польскія прэтэнзіі на сталае знаходжанне ў Радзе Лігі Нацый таксама засталіся незадаволенымі, паколькі супраць гэтага выступіла Ангельшчына. Тым часам Берлін, працягваючы гульню на супярэчнасцях Захаду і Усходу, склаў 12 кастрычніка 1925 г. з Масквой гандлёвую дамову (паводле якой Нямеччына выдзяляла крэдыт СССР), а 24 красавіка 1926 г. - дамову аб ненападзе і нейтралітэце. Гэтыя крокі Нямеччыны прывялі да таго, што Ангельшчына і Францыя, хоць і асудзілі савецка-германскія дамоўленасці, але пайшлі на наданне Берліну месца сталага члена Рады Лігі Нацый [35, с. 157].

Для Масквы ж савецка-германская дамова, як і аналагічная дамова з Літвой, стала формай адказу на імкненне Польшчы скласцi блок з Прыбалтыйскімі краінамі.

У разгар Рурскага крызісу Ангельшчына і Францыя ізноў актывізавалі сваю палітыку, накіраваную на стварэнне польска-прыбалтыйскага саюза, але супярэчнасці краін рэгіёна апынуліся занадта вялікія, а Нямеччына і СССР умела процідзейнічалі гэтым намерам. У выніку да восені 1925 г. пазіцыя Лондана таксама змянілася, і пытанне зноў было адкладзена. Таму, калі ў лістападзе - снежні 1925 г. Латвія агучыла ідэю стварэння "Паўночнага Лакарна" [Малюнак Б] на аснове дамоўленасці Польшчы, Літвы, Латвіі, Эстоніі і Фінляндыі, ні Масква, ні Берлін, ні нават Лондан не падтрымалі гэтыя намеры [35, с. 160].

Для СССР было непажадана мець на сваіх заходніх і паўночна-заходніх межах адзіны ваенна-палітычны блок, для Нямеччыны паўстала пагроза яе рэваншысцкім намерам, а інтэрасам Ангельшчыны супярэчыла стварэнне палітычнай сітуацыі, якая б перашкаджала германскай экспансіі ва ўсходнім кірунку. Зразумела, што ў гэтых умовах ідэя "Паўночнага Лакарна" ціха памерла ў калідорах еўрапейскай дыпламатыі [31, с. 270].

26 марта 1926 г. была пацверджана польска-румынская дамова аб узаемадапамозе 1921 г. Хутка бакі пагадзіліся, што дамова будзе накіравана не толькі супраць СССР, але таксама супраць Нямеччыны і Вугоршчыны. Улічваючы польскае імкненне стварыць адзіны блок на савецкіх заходніх межах, Масква, у сваю чаргу, паспрабавала наладзіць адносіны з Нямеччынай і Літвой, склаўшы з імі дамовы аб нейтралітэце 24 красавіка і 28 верасня 1926 г., што выклікала незадаволенасць Варшавы [31, с. 271].

Такім чынам, савецка-польскія адносіны ў перыяд з 1921 па 1926гг. будаваліся на аснове Рыжскай мірнай дамовы. Аднак рэалізацыя дамоўленасцей, дасягнутых у Рызе, у поўнай меры была не магчымай па шэрагу прычын. Да іх можна аднесці спробы абедзвюх дзяржаў найбольш спрыяльна для сябе тлумачыць і выкарыстоўваць дасягнутыя дамовы, пры гэтым з мінімальным жаданнем ісці адзін аднаму на саступкі і шукаць кампрамісы. Таксама складанасць і напружанасць у савецка-польскіх адносінах была абумоўлена ўмяшаннем дзяржаў Антанты у развіццё дыпламатычных адносін Усходняй Еўропы і выкарыстаннем шматлікіх дамоўленасцей паміж краінамі рэгіёна ў сваіх інтарэсах. Інтарэсы ж дзяржаў гэтага важнага ў геапалітычным плане рэгіёна мала хвалявалі краіны Антанты.

3. ПОЛЬСКА – САВЕЦКІЯ АДНОСІНЫ 1926-1934 гг

3.1 На шляху да падпісання пакта аб ненападзе

Першыя крокі на шляху да пакта аб ненападзе пачалі здзяйсняцца ўжо ў пачатку 1924 г. У Маскву з Варшавы 24 лютага прыбыў першы польскі прадстаўнік рангу пасланніка Дароўскі. Ён належыў да ліку польскіх палітыкаў, што выступалі за паляпшэнне савецка-польскіх адносін. Асноўным пунктам праграмы, з якой Дароўскі прыбыў у Маскву, было заключэнне гандлёвага дагавору паміж Польшчай і СССР. Аднак савецкі бок заявіў, што падпісанне гандлёвага дагавору з Польшчай ён звязвае “з перамовамі аб ліквідацыі Рыжскага дагавора [33]. Зразумела, што такія прапановы СССР не маглі знайсці водгукаў у Польшчы.

Увогуле, за час з 1924 па 1926 гг. было зроблена некалькі прапаноў з абодвух бакоў па пытаннях падпісання дагавора аб ненападзе.

Аднак спробы заключыць дагавор аб ненападзе паміж СССР і Польшчай у 1924-1926 гг. аказаліся безвыніковымі. Імкненне Варшавы ў дагаворы з СССР падкрэсліць свае інтарэсы ў Прыбалтыцы, увязка яго з гарантыяй савецка-румынскай граніцы былі для СССР абсалютна непрымальнымі. Пазіцыя Масквы таксама не спрыяла прагрэсу на перамовах. Яе спробы правесці рэвізію Рыжскага дагавору выклікалі крайне негатыўную рэакцыю ў Польшчы. Савецкі ўрад аддаваў прыярытэт развіццю адносін з Нямеччынай і лічыў немагчымым заключэнне савецка-польскага пагаднення ранней савецка-германскага. СССР і Польшча падыходзілі з прынцыпова розных пазіцый да важнейшых міжнародных праблем таго часу, што практычна выключала магчымасць грунтоўнай і доўгатэрміновай нармалізацыі адносін паміж дзвюма краінамі [33].

Калі 11-15 траўня 1926 г. у Польшчы да ўлады прыйшоў Ю. Пілсудскі, то гэтая падзея, насуперак распаўсюджаным у прэсе чуткам, не выклікала адкрытай негатыўнай рэакцыі Масквы [38, с. 417].

Аднак Пілсудскі ў час свайго другога прыхода да ўлады, і аж да канца сваіх дзён - глыбока заставаўся антырасійскім. Позняй восенню 1926 г. на пасяджэнні Камітэта абароны дзяржавы ён выказаўся аб тым, што народ Расіі замучаны вайной і рэвалюцыяй, і новай вайны не хоча. Але "есць у Расіі група людзей, якія жыць спакойна не могуць. Яны складаюць верхнія слаі ў дзяржаве і здольныя ўзяць Расію і павесці яе, куды захочуць". На пасяджэнні без фармальнага абмеркавання былі прыняты высновы Пілсудскага аб тым, што "з Расіяй і Літвой існуе магчымасць вайны" [29, с. 28].

24 жніўня 1926 г. СССР прапанаваў праект пакта аб ненападзе. Праект утрымоўваў чатыры артыкулы, адпаведна асноўным праблемам: узаемнай адмова ад агрэсіўных дзеянняў; захаванне нейтралітэту ў выпадку нападу трэцяй дзяржавы на адну з тых, што падпісала пакт; неўдзел у дамовах палітычнага і эканамічнага характару, накіраваных супраць аднаго з падпісаўшых пакт бакоў; вырашэнне спрэчных пытанняў у рамках змяшаных камісій з прадстаўнікоў абодвух дзяржаў. Войкаў перадаў, таксама, пажаданне свайго ўрада, каб перамовы праходзілі ў Маскве [35, с. 114].

30 кастрычніка 1926 г. міністр замежных спраў Польшчы Залескі ўручыў Войкаву памятную цыдулку. У памятнай цыдулцы было адзначана тое, што Польшча з'яўляецца ўдзельнікам Лігі Нацый і што абавязкі, вынікаючыя з пакта з СССР аб ненападзе, не павінны супярэчыць абавязкам Польшчы па стаўленні да Лігі Нацый. Міністр замежных спраў Польшчы лічыў таксама неабходным высвятліць такія пытанні, як вызначэнне агрэсіі, захаванне нейтралітэту, пагаджальная працэдура і арбітраж [35, с. 114].

Цяжкасці, звязаныя з польска-савецкімі перамовамі, тычыліся шырокага кола пытанняў. Ужо на першым этапе перамоў (сакавік - красавік 1927 г.) выявіліся разыходжанні па такіх пытаннях, як: 1) абавязкі Польшчы перад Лігай Нацый; 2) узгадненне польска-савецкага пакта аб ненападзе з саюзам Польшчы, Прыбалтыйскіх дзяржў і Румыніі; 3) захаванне нейтралітэту ў выпадку ўзброенага канфлікту адной з дзяржаў, якія падпісалі пакт, з трэцяй дзяржавай; 4) забарона ўдзелу ў дамовах палітычнага і эканамічнага характару, накіраваных супраць аднаго з бакоу,што падпісалі дамову. Разыходжанні меліся таксама і па пытанні аб пагаджальнай працэдуры і арбітражы [35, с. 115].

Тым часам прыкметна пагоршыліся ангельска-савецкія адносіны. У лютым 1927 г. Ангельшчына абвінаваціла СССР ва ўмяшанні ў яе ўнутраныя справы і распальванні рэвалюцыі ў Кітаі. 27 траўня Лондан абвясціў аб разрыве дыпламатычных адносін з Масквой. Хоць Польшча і ўхваліла гэты крок Ангельшчыны, польскае кіраўніцтва паведаміла ў Лондан, што не можа ўзяць за аснову яе прыклад, паколькі мае занадта працяглую мяжу з СССР і не мае гарантый меж з Нямеччынай [10]. Зразумела, што ў Маскве польскія дыпламаты заяўлялі аб нязменнасці дружалюбных адносін са сваім усходнім суседам. Тым больш, што яшчэ з лютага 1926 г. бакі абмяркоўвалі прапанаваныя савецкім бокам дамова аб ненападзе [11].

7 чэрвеня 1927 г. на вакзале ў Варшаве белагвардзеец Б. Каверда застрэліў савецкага паўпрада ў Польшчы П.Л. Вайкова. Верагодна, гэты замах быў арганізаваны ангельскай разведкай, ва ўсялякім разе падчас суда над Кавердай Лондан прасіў Варшаву абмежавацца пажыццёвым зняволеннем. Са свайго боку СССР запатрабаваў ад Польшчы ўсебакова расследаваць гэтае злачынства, дапусціць савецкага ўпаўнаважанага да следства і прыняць меры супраць тэрарыстычных і бандыцкіх арганізацый, якія на думку СССР, існуюць на тэрыторыі Польшчы [9].

Варшава адхіліла савецкія патрабаванні, і ў выніку польскі суд прысудзіў "тэрарыста-адзіночку" да пажыццёвага зняволення і папрасіў прэзідэнта Польшчы зменшыць гэты тэрмін да 15 гадоў.

Зразумела, што савецка-польскія адносіны пагоршыліся. 14-15 чэрвеня на нарадзе міністраў замежных спраў краін удзельніц Лакарнскай дамовы і Японіі ў Жэневе гаворка ішла аб магчымым савецкім ультыматуме Польшчы і мерах дапамогі Варшаве праз Лігу Нацый. У СССР прыхільнікі Л. Д. Троцкага заяўлялі аб неабходнасці цвёрдых дзеянняў супраць Польшчы. Так, на XV з'ездзе ВКП(б) X. Ракоўскі прапаноўваў "адказаць годным рэвалюцыйным адпорам", у тым ліку і вайной. Але савецкае кіраўніцтва абмежавалася дыпламатычнымі пратэстамі і патрабаваннямі: ліквідаваць на тэрыторыі Польшчы "белагвардзейскія арганізацыі" [31, с. 281].

Аднак ужо 2 верасня ў Варшаве П. Трайковіч зрабіў замах на жыццё савецкага дыпкур'ера Шлессера, але быў застрэлены яго напарнікам І. Гусевым. Польская прэса абвінаваціла савецкіх дыпламатычных працаўнікоў у занадта рэзкіх дзеяннях. У гэтых умовах савецка-польскія перамовы па дамове аб ненападзе былі ў верасні 1927 г. спыненыя польскім бокам [31, с. 282].

Тым часам, з лета 1926 г. зноў абвастрыўся польска-літоўскі канфлікт. Восенню 1927 г. Польшча паспрабавала заручыцца падтрымкай Ангельшчыны і Францыі ў выпадку вайсковых дзеянняў супраць Літвы. Са свайго боку літоўская дыпламатыя звярнулася 15 кастрычніка ў Лігу Нацый са скаргай на Польшчу, а 27 лістапада СССР заявіў Польшчы аб недапушчальнасці развязвання вайны ва Усходняй Еўропе і заклікаў польскі бок да міралюбівасці. Падобную пазіцыю заняла і Нямеччына. Паколькі Ліга Нацый таксама выступіла за захаванне міру, польскае кіраўніцтва вырашыла змякчыць сваю пазіцыю. Літве Масква таксама параіла спыніць вайну з Польшчай. 10 снежня 1927 г. пасля перамоў у Жэневе была дасягнута польска-літоўская дамова аб спыненні стану вайны, які доўжыўся з 1920 г. [31, с. 283].

4 траўня 1928 г. у Варшаве быў здзейснены замах на жыццё савецкага гандлёвага прадстаўніка А.З. Лізарава, што выклікала новую дыпламатычную перапіску адносна белагвардзейскіх арганізацый, якія, па меркаванні СССР, размяшчаліся ў Польшчы [13].

6 верасня 1928 г. СССР далучыўся да пакта Брыяна-Кэлага і, адзіны з усіх краін-удзельніц, ратыфікаваў яго да канца года. 29 снежня Масква прапанавала Польшчы і Літве падпісаць пратакол аб датэрміновым уводзе ў дзеянне гэтай дамовы. Але Варшава прапанавала пашырыць спіс удзельнікаў будучай дамовы, далучыўшы да яе Румынію, Латвію і Эстонію. Даведаўшыся аб гэтым, Літва адмовілася ўдзельнічаць у шматбаковай дамове. У выніку 1 лютага 1929 г. Масква прыняла польскую прапанову, і 9 лютага СССР, Польшча, Румынія, Латвія і Эстонія падпісалі Маскоўскі пратакол аб датэрміновых уводзінах у дзеянне дамовы Брыяна-Келога. 27 лютага да пратаколу далучылася Турцыя, 3 красавіка - Іран, а 4 красавіка – Літва [31, с. 285].

Такім чынам, уплыў Польшчы ў рэгіёне ўзрос, заходнія суседзі СССР, атрымалі магчымасць прадэманстраваць сваю салідарнасць, а савецка-літоўскія адносіны пагоршыліся.

З лістапада 1930 г. Польшча паспрабавала наладзіць перамовы з СССР наконт дамовы аб ненападзе [14]. 5 студзеня 1931 г. Масква паказала Варшаве на неабгрунтаванасць новых польскіх прапаноў, а 6 студзеня аб гэтым паведамлялася ў Заяве ТАСС. 29 студзеня савецкі бок ізноў паказаў на неабгрунтаванасць польскай прапановы [15].

Улетку 1931 г., калі стала зразумела, што не за гарамі падпісанне франка-савецкіх дамоў аб ненападзе і гандлю, польскаму кіраўніцтву прыйшлося задумацца аб пашырэнні свайго ўплыву ва Усходняй Еўропе.

10 жніўня была парафіравана франка-савецкая дамова аб ненападзе, і Парыж вырашыў, што варта схіліцца да падобнай дамовы і Польшчы. 23 жніўня пад ціскам Францыі Польшча перадала савецкаму боку дакумент, у якім былі паўтораныя савецкія прапановы 1926 г. і польскія адказы на іх - СССР не задавальняла такая пазіцыя Варшавы, бо Францыя 23 верасня заявіла, што падпісанне савецка-французскай дамовы абумоўліваецца дасягненнем савецка-польскай дамовы, Масква прапанавала Парыжу пераканаць Польшчу зняць найбольш неабгрунтаваныя пярэчанні. Разам з тым савецкі бок паказаў на немагчымасць звязаць абедзве дамовы [35, с. 130].

Тым часам франка-германскія перамовы завяршыліся няўдала, і французскае кіраўніцтва вырашыла працягнуць збліжэнне з СССР. Польшчы было рэкамендавана ўзяць за аснову ўзгоднены тэкст франка-савецкай дамовы [16].

У снежні 1931 г. Латвія і Фінляндыя прапанавалі СССР аднавіць перамовы наконт дамовы аб ненападзе. Перамовы вяліся ў канструктыўным ключы. У выніку ўжо 21 студзеня 1932 г. была падпісана дамова з Фінляндыяй, а 5 лютага - з Латвіяй. Перамовы ж з Румыніяй зайшлі ў тупік з-за нявырашанага Бесарабскага пытання. У гэтых умовах Польшча была вымушана змякчыць сваю пазіцыю, і 25 студзеня 1932 г. савецка-польская дамова была парафіравана [35, с. 131].

25 ліпеня 1932 г. Нямеччына далучылася да падпісанага ў Лазане ангельшчына-французскага "Пакту даверу". У гэтых умовах, імкнучыся падкрэсліць сваю незалежную знешнюю палітыку, польскае кіраўніцтва 25 ліпеня падпісала з СССР дамову аб ненападзе, якая, была ратыфікавана Польшчай 26, а СССР 27 лістапада. Пасля абмену ратыфікацыйнымі граматамі 23 снежня 1932 г. савецка-польская дамова ўступіла ў сілу [31, с. 290].

Падпісаны ў 1932 г. дагавор аб ненападзе з Савецкім саюзам,завяршаючы адзін з этапаў польска савецкіх адносін, мог стаць асновай для іх уздыму на новы і больш высокі ўзровень. Але ён жа мог стаць і найвышэйшай кропкай у іх развіцці. Тая ці іншая яго роля залежала ад таго, наколькі ён адпавядаў стратэгічным мэтам знешняй палітыкі абедзвюх дзяржаў [29, с. 66].

У Польшчы пакт з СССР быў сустрэты прыхільна большасцю палітычных партый, як правых, так і левых. Толькі дзве палітычныя групы з супрацьлеглых флангаў – камуністы і кансерватары - ацэньвалі яго стрымана [29, с. 66].

Польска-савецкі дагавор аб ненападзе не стаў для Польшчы паваротнай падзеяй у яе адносінах з СССР. Галоўнае – ён не прынес павышэння даверу ў адносінах паміж дзвюмя дзяржавамі. Тое ж самае неабходна сказаць і аб савецкім партнёры Польшчы. Для абедзвюх дзяржаў дагавор быў сродкам для вырашэння актуальных праблем іх знешняй палітыкі, ляжаўшых па-за сферай узаемных адносін [29, с. 67].

3.2 Польска-савецкая адносіны ў перыяд павароту ў адносінах паміж Нямеччынай і Польшчай

Восенню 1932 г. нямецка-польскія адносіны зноў пагоршыліся. Як і прадугледжвалася ў Варшаве, інтэнсіўнасць антыпольскай рэвізіянісцкай прапаганды ў Германіі не толькі не знізілася, але і рэзка ўзрасла пасля прыходу Гітлера да ўлады. Канцлер асабіста прыняў у ёй актыўны ўдзел, выкарыстоўваючы прэсу і радыё [29, с. 60].

Каб папярэдзіць стварэнне адзінага антыгерманскага фронту, Нямеччына прымяняла ў адносінах да Польшчы дваістую тактыку. Нараўне з рэваншызмам, у вузкай дыпламатычнай сферы лідэры Нямеччыны дэманстравалі перад прадстаўнікамі Польшчы карэктнасць, што стала для Польшчы абнадзейлівай прыкметай паляпшэння польска-германскіх адносін [32, с. 72].

Неўзабаве, Польскі ўрад у міжнародных адносінах змяніў прынцып шматбаковых адносін на прынцып двухбаковых.

У лютаўскім выступленні на сойме Бек падкрэсліў, што галоўная роля ў сістэме польскай знешняй палітыкі павінна належыць двухбаковым адносінам і дамовам з асобнымі краінамі. Раздел аб адносінах з Нямеччынай у соймавай прамове Бека меў на мэце зандаж з разлікам на водгук у Берліне. Бек паспрабаваў змякчыць усеагульнае абурэнне антыпольскай прапагандай Нямеччыны. Напрыканцы ён заявіў: "Наша стаўленне да Нямеччыны і да яе спраў будзе такім, як стаўленне Нямеччыны да Польшчы. На практыцы было адзначана: усё ў гэтай вобласці залежыць больш ад Берліна, чым ад Варшавы" [32, с. 76].

Савецка-польскім адносінам у прамове Бека было адведзена значнае месца. Асобна падкрэслівалася Бекам тое, быццам бы пакт аб ненападзе з СССР мае значэнне перш за ўсё сваім прыкладам. [32, с. 78] У гэтых словах Бека можна было ўбачыць прапанову аб пераглядзе польска-нямецкіх адносін, і падказвалася пэўная форма пагаднення па прыкладзе польска-савецкай дамовы.

Важным матывам новай знешнепалітычнай стратэгіі Варшавы стала і пагаршэнне савецка-германскіх адносін, звязаных з прыходам да ўлады ў Нямеччыне А. Гітлера [26, с. 249].

Натуральна, польскае кіраўніцтва вырашыла скарыстацца нямецка-савецкімі супярэчнасцямі. Не выключана, што да новай палітыкі ў стаўленні Берліна Варшаву падштурхоўвала і абвастрэнне становішча на Дальнім Усходзе, дзе паўстала пагроза савецка-японскай вайны. Разам з тым польскае кіраўніцтва лічыла, што, згаджаючыся на нармалізацыю адносін з Нямеччынай, ёй варта прадэманстраваць сілу. Таму, калі 16 лютага 1933 г. данцыгскі сенат прыняў рашэнне аб ліквідацыі адмысловай партовай паліцыі, у ноч на 6 сакавіка польскі дэсант заняў Вестерплятте. Аднак скарга Нямеччыны ў Лігу Нацый прымусіла Варшаву адступіць [31, с. 298].

Праз тыдзень у сталіцах вялікіх дзяржаў Еўропы пачалося абмеркаванне прапанаванага Б. Мусаліні "Пакта чатырох".

Італьянскі праект прапанаваў "прынцып перагляду мірных дамоў" у адпаведнасці са статутам Лігі Нацый. Прапаноўвалася роўнасць асобных дзяржаў у вобласці ўзбраення, гэтая норма прыдугледжвала ўсеагульную лінію паводзін Ангельшчыны, Францыі, Нямеччыны і Італіі "ва ўсіх палітычных і непалітычных пытаннях як еўрапейскіх так і нееўрапейскіх". Праект Мусаліні адчыняў для Нямеччыны магчымасць ліквідацыі Версальскай дамовы і перагляду яе тэрытарыяльных умоў [32, с. 82].

Натуральна, што Польшча і іншыя ўсходнееўрапейскія саюзнікі Францыі не падтрымалі ідэю падобнай дамовы. Польшча ў выпадку падпісання "пакта чатырох" пападала б у крытычнае становішча. Яе западныя землі, якія былі прадметам сваркі з Нямеччынай, апыналіся пад пагрозай перадачы апошняй па рашэнні вялікіх дзяржаў [32, с. 84].

Таксама Польшча асцярагалася наконт таго, што стварэнне блока Нямеччыны з заходнімі дзяржавамі магло паслабіць зацікаўленнасць апошняй у дамове з Польшчай.

Крытыка ў Польшчы "пакта чатырох" знаходзіла падтрымку з боку СССР. Аднак пры агульным добразычлівым стаўленні савецкі друк паказваў на непаслядоўнасць польскай пазіцыі [32, с. 86].

Пасля таго як, ідэя блоку заходніх дзяржаў набыла рэльефныя абрысы, польскаму ўраду было важна заручыцца тым, што СССР сапраўды акажа "пакту чатырох" рашучае супраціўленне [32, с. 88].

Паміж дыпламатамі СССР і Польшчай адбыўся шэраг сустрэч. 23 сакавіка 1933 г. Польшча і СССР паведамілі адзін аднаго аб адмоўным стаўленні да "Пакту чатырох". Сваю незадаволенасць Польшча таксама выказала Ангельшчыне і Францыі, але не Нямеччыне, з якой было вырашана дасягнуць дамовы [26, с. 252].

Хутка высвятлілася і тое, што малыя краіны не маюць рэальных рычагоў уплыву, і паступова крытыка "Пакта чатырох" з іх боку заціхла. На хвалі гэтай крытыкі ў Празе паўстала ідэя запрасіць Польшчу ў склад Малой Антанты, але Варшава лічыла, што важней атрымаць Цешын, які належыў Чэхаславакіі [31, с. 300].

Адначасова Польшча паспрабавала аказаць націск на Нямеччыну (падзеі ў Данцыгу, дэманстрацыі ў Польшчы і чуткі аб падгатоўленасці да сумеснай франка-польскай прэвентыўнай ваеннай акцыі супраць Нямеччыны), якая атрымала выдатную магчымасць спаслацца на гэтыя дзеянні для абгрунтавання неабходнасці даўзбраення [31, с. 301].

Аднак, неўзабаве, пасля таго, як праект "пакта чатырох" атрымаў галоснасць, міністр замежных спраў Турцыі прапанаваў СССР у якасці зваротнай меры арганізаваць канферэнцыю краін, якія падпісалі ў свой час Маскоўскі пратакол, а таксама Турцыі і дзяржаў Малой Антанты. "Пакт чатырох" істотна закранаў інтарэсы ўсіх гэтых краін. Развіваючы турэцкую прапанову, Савецкі ўрад вырашыў прапанаваць склікаць канферэнцыю суседніх з СССР дзяржаў, якія заключылі з ім пакт аб ненападзенні, з тым, каб падпісаць канвенцыю аб вызначэнні агрэсара [32, с. 102].

Хоць большасць краін, якія Савецкі Саюз прапанаваў запрасіць на канферэнцыю, у свой час станоўча ставіліся да савецкага вызначэння агрэсара, ажыццяўленне гэтай ініцыятывы не было простай справай з-за разнагалоссяў паміж асобнымі суседзямі СССР [31, с. 303].

Зварот, у першую чаргу да Польшчы, сведчыў аб прызнанні Савецкім урадам яе ролі на міжнароднай арэне. 9 красавіка СССР прапанаваў Польшчы прыняць удзел у канферэнцыі для падпісання канвенцыі аб вызначэнні агрэсіі, але Варшава, якая ў цэлым ухваліла гэтую ідэю, прапанавала Маскве спачатку ўрэгуляваць свае адносіны з Румыніяй [31 ,с. 303].

У траўні 1933 г. Польшча пачала актыўны зандаж Нямеччыны на прадмет нармалізацыі адносін, які знайшоў водгук у Берліне. Аднак на міжнароднай канферэнцыі ў Лондане германскі прадстаўнік ізноў падняў пытанне аб рэвізіі германскай мяжы на ўсходзе, а 7 чэрвеня быў парафіраваны "Пакт чатырох" [26, с. 261].

Тым часам краіны Малой Антанты падтрымалі савецкую ідэю аб вызначэнні агрэсіі на канферэнцыі па раззбраенні, а ў ліпені Чэхаславакія прапанавала Маскве падпісаць дамову аб ненападзе з Малой Антантай. 24 чэрвеня Румынія таксама заявіла аб гатоўнасці падпісаць канвенцыю аб вызначэнні агрэсіі [31, с. 309].

У гэтых умовах Польшчы прыйшлося пагадзіцца з савецкай прапановай, але Варшава выступіла за падпісанне рэгіянальнай канвенцыі, а не адчыненай для падпісання ўсіх жадаючых. Тым самым польскае кіраўніцтва дэманстравала сваю незалежнасць і спрабавала аказаць ціск на Нямеччыну. Акрамя таго, Варшава выступіла супраць удзелу ў канвенцыі краін Малой Антанты, паколькі гэта магло закрануць інтэрасы Вугоршчыны і Італіі, з якімі ў Польшчы былі добрыя адносіны [26, с. 264].

У выніку 3 ліпеня СССР, Польшча, Эстонія, Латвія, Румынія, Турцыя, Персія і Аўганістан падпісалі рэгіянальны пратакол, а 4 ліпеня СССР, Чэхаславакія, Румынія, Югаславія і Турцыя падпісалі адкрытую канвенцыю аб вызначэнні агрэсіі [16].

Тым часам пачалася нармалізацыя нямецка-польскіх адносін па эканамічных пытаннях і адносна Данцыга. Да гэтага падштурхоўвала нямецкі урад, незадаволенасць "пактам чатырох", які хоць і быў падпісаны, але выявіў глыбокія супярэчнасці паміж партнёрамі. Зразумела, што шматлікія назіральнікі расцанілі гэта як пачатак нямецка-польскага супрацоўніцтва [26, с. 266].

У ліпені Польшчу наведаў заведуючы Бюро міжнароднай інфармацыі ЦК ВКП(б) К. Радэк, які зрабіў па выніках паездкі выснова аб тым, што маецца рэальная магчымасць наступнага збліжэння з Польшчай, хоць працэс гэтага збліжэння можа насіць зацяжны і супярэчлівы характар. Абапіраючыся на гэтыя адзнакі, савецкі бок прапанаваў Польшчы наступнае збліжэнне, але Варшава прамаўчала, толькі ўзмацніўшы меркаванні Масквы адносна магчымага нямеччына-польскага супрацоўніцтва [31, с. 310].

15 ліпеня ў Рыме быў падпісаны Пакт згоды і супрацоўніцтва паміж Ангельшчынай, Францыяй, Італіяй і Нямеччынай ("Пакт чатырох"). Спробы СССР паказаць Польшчы на наяўнасць пагрозы з боку Нямеччыны адхіляліся польскім кіраўніцтвам, якое лічыла, што нацысты змогуць парваць з традыцыйнай антыпольскай палітыкай Берліна. У Варшаве лічылі, што Нямеччына яшчэ доўга не зможа аднавіць свой ваенны патэнцыял і будзе вымушана задаволіцца паглынаннем Аўстрыі. У верасні 1933 г. пачаліся нямецка-польскія перамовы аб спыненні мытнай вайны. 19 кастрычніка Нямеччына выйшла з Лігі Нацый і заявіла аб гатоўнасці падпісаць пакты аб ненападзе з усімі жадаючымі. Зразумела, што ў гэтых умовах Берлін быў зацікаўлены ў дамове са сваім усходнім суседам, якая дазволіла б зрабіць удар па сістэме французскіх сувязей ва Усходняй Еўропе і прадэманстраваць сваю міралюбнасць [26, с. 270].

Выхад Нямеччыны з канферэнцыі па раззбраенні і Лігі Нацый прывёў да яе міжнароднай ізаляцыі, што разглядалася Польшчай як спрыяльны момант для дасягнення дамовы. Польскае кіраўніцтва ізноў вырашыла паказаць сваю сілу і здольнасць да самастойнай палітыкі. Апавясціўшы Берлін у адсутнасці намераў удзельнічаць у якіх-небудзь санкцыях супраць яго, Варшава атрымала германскія прапановы ў жаданні нармалізаваць адносіны [31, с. 311].

15 лістапада паміж польскім амбасадарам у Берліне Ю. Ліпскім і Гітлерам была дасягнутая вусная дамоўленасць аб адмове ўжывання сілы. Гэтая дамоўленнасць, па меркаванні рэйхсканцлера, магла быць пазней ператворана ў дамову. 16 лістапада было апублікавана нямецка-польскае камюніке, у якім абодва бакі абавязаліся не "звяртацца да сілы пры рашэнні існуючых паміж імі спрэчак". Паведамляючы 16 лістапада савецкаму боку аб нармалізацыі адносін з Нямеччынай, польскі прадстаўнік сказаў, што "адносіны з СССР завершаны дамовай аб ненападзе, а з Нямеччынай толькі пачынаюць развівацца [18].

Калі ж ўлічыць, што і польская, і германская прэса стваралі ўражанне аб наяўнасці нейкіх таемных дамоўленасцяў, зразумела, што ў Маскве гэта было ўспрынята з асцярогай. Вядома, Варшава не збіралася ў дадзены момант пагаршаць адносіны з СССР, і 23 лістапада міністр замежных спраў Ю.Бек выказаў савецкаму паўпраду ў Варшаве Антонаву-Аўсіенка пажаданне аб каардынацыі палітыкі абедзвюх краін у Прыбалтыцы [31 ,с. 313].

Савецкая дыпламатыя вырашыла атрымаць дадатковыя звесткі аб намерах Польшчы ў стаўленні да Нямеччыны, таму калі 14 снежня Польшча прапанавала СССР пашырыць кантакты, Масква запытала Польшчу аб яе стаўленні да планаў даўзбраення Нямеччыны і прапанавала падпісаць дэкларацыю аб зацікаўленасці ў недатыкальнасці Прыбалтыкі [19].

Пры гэтым у савецкай ацэнцы бягучага моманту пераважала меркаванне, што абектыўны характар супярэчнасцяў паміж Польшчай і Нямеччынай зробіць іх збліжэнне цяжкай справай.

Важным, хоць і мала вядомым фактам, які характарызуе пазіцыю СССР, быў неафіцыйны зандаж меркавання польскага ўрада адносна супрацоўніцтва супраць Нямеччыны, праведзены ўлетку 1933 г. [32, с. 116].

У рамках праведзенага савецкім бокам зандажу Польшчы, адбыўся візіт у Польшчу прадстаўніка рэдакцыйнай калегіі газеты "Известия". Падчас візіту вяліся гутаркі аб неабходнасці і пажаданасці адносін добрасуседства паміж СССР і Польшчай. У інтэрьв’ю для друку і іншых прамовах савецкі прадстаўнік падкрэсліваў прыналежнасць тэрыторый Балтыйскага ўзбярэжжа польскай старане. Галоўнае месца пры абмеркаванні палітычных праблем належыла пытанню бяспекі СССР і Польшчы ў выпадку Германскай агрэсіі [32, с. 116].

Тым часам Францыя прапанавала СССР дамову аб узаемадапамозе, і 19 снежня Масква прапанавала ідэю шматбаковай дамовы, якая не выклікала захаплення ў Варшаве. Польская дыпламатыя спаслалася на неабходнасць інфармавання прыбалтыйскіх краін. Польшчы было перададзена запрашэнне Беку наведаць СССР. Звесткі аб савецка-польскіх кантактах адносна гарантый Прыбалтыцы выклікалі негатыўную рэакцыю ў Берліне, таму Нямеччына паабяцала прыпыніць распачатыя 27 лістапада перамовы з Польшчай наконт дамовы аб ненападзе. Натуральна, 9 студзеня 1934 г. Варшава запэўніла Берлін, што без яго згоды яна не пайдзе на падпісанне дэкларацыі па Прыбалтыцы. Таму ўсе савецкія прапановы аб скарэйшым падпісанні прыбалтыйскай дэкларацыі не былі падтрыманыя польскім бокам. 11 студзеня Польшча афіцыйна апавясціла Маскву аб перамовах з Нямеччынай і прапанавала адкласці падпісанне дэкларацыі на час візіту Бека ў Маскву ў сярэдзіне лютага [31, с. 315].

26 студзеня 1934 г. была падпісана нямецка-польская дэкларацыя аб мірным рашэнні спрэчак і нескарыстанні сілы. Бакі абвясцілі аб міры, была згорнута мытная вайна і ўзаемная крытыка ў прэсе. У Варшаве гэты дакумент быў успрыняты як аснова бяспекі краіны. Пытанне аб мяжы ў дэкларацыі было не закранутым [21].

Сакрэтнасць, у абставінах якой вялася падрыхтоўка пагаднення, і адсутнасць у тэксце нормы, адпаведна з якой дэкларацыя страчвае сілу ў выпадку агрэсіі аднаго з бакоў супраць трэцяй краіны, давалі падставу для насцярожанага яе ўспрыняцця ў палітычных колах шэрага краін. У дыпламатычных і журналісцкіх колах выказваліся меркаванні, што дэкларацыя (часта яе называлі пактам) уключае сакрэтныя артыкулы, накіраваныя супраць СССР іншых краін. Германская прапаганда імкнулася падтрымліваць гэтыя чуткі з мэтаю поглыбіць недавер у адносінах паміж Польшай, яе саюзнікамі і суседзямі [29, с. 81].

Таксама дамова выключала Польшчу са шматлікіх сістэм калектыўнай бяспекі што, натуральна, было на руку Нямеччыне.

Польскі ўрад прыняў захады, каб нейтралізаваць негатыўную рэакцыю Масквы на польска-германскае збліжэнне, ажыцявіўшы візіт у СССР міністра замежных спраў, запланаваны ў снежні ў сувязі з перагаворамі аб Балтыйскай дэкларацыі. Праўда, пасля правалу гэтага праекта ў бакоў мала што засталося для абмеркавання. На перагаворах з Літвінавым Бек большую частку часу страціў, каб давесці, што Польшча не заключыла з Нямеччынай ніякай дамовы, накіраванай супраць трэціх краін. У падпісаным 15 лютага камюніке аб выніках візіту гаварылася аб цвердым намеры ўрадаў абедзвюх краін палепшыць адносіны паміж імі на аснове ўжо падпісаных палітычных пагадненняў [29, с. 81].

Але візіт не развеяў узнікшага ў Маскве недаверу. Наадварот, ён паглыбіў яго ў сувязі з адмовай Бека падпісаць пратакол аб прадаўжэнні польска-савецкага пакта аб ненападзе на такі ж 10-гадовы тэрмін, на які была падпісана польска-германская дэкларацыя. Толькі пасля дадатковых перамоў, які доўжыліся больш чым два месяцы, пасля таго, як былі падоўжаны на аналагічны тэрмін дагаворы СССР аб ненападзе з прыбалтыйскімі краінамі, адпаведны пратакол быў падпісаны. Пакту была нададзена дзейнасць да канца 1945г. [29, с. 81]. Таксама была дасягнута дамова аб пераўтварэнні дыпламатычных прадстаўніцтваў у пасольствы [22].

Тым самым Масква атрымала пацверджанне, што ў Польшчы няма таемнай дамовы з Нямеччынай адносна тэрыторый на ўсходзе, паколькі дамова пацвярджала трэці артыкул Рыжскай дамовы аб адсутнасці тэрытарыяльных прэтэнзій. Аднак сярод польскіх вайскоўцаў пераважала меркаванне аб тым, што СССР больш небяспечны вораг, чым Нямеччына [31, с. 315].

Прадводзячы вынікі маскоўскіх перамоў з Бекам, Літвінаў канстатаваў правал разлікаў савецкага ўрада на супрацоўніцтва з Польшчай супраць Германіі, існаваўшых з часу кантактаў Пілсудскага з Радэкам. Песімізм наркома ішоў настолькі далека, што ён не выключаў антысавецкага пагаднення Польшчы з Германіяй [29, с. 83].

Нягледзячы на ясна выяўленую стрыманасць польскага ўрада ў справе далейшага развіцця адносін з СССР, санацыйная прапаганда пасля візіту Бека ў Маскву пачала развіваць ідэю аб роўнай палітычнай адлегласці Польшчы ад Масквы і Берліна, аб палітыцы “раўнавагі”, якую яна праводзіць [29,с.83].

Такім чынам, у перыяд з 1933 па 1934 гг. на польска-савецкія адносіны аказвала велізарны ўплыў Нямеччына, якая ў гэты перыяд усяляк імкнулася ўзмацніць сваю вагу ў знешнепалітычных працэсах, якія адбываліся ва ўсходняй Еўропе.

Перыяд з 1926 г. па 1934 г. з'яўляецца перыядам актыўных знешнепалітычных дзеянняў, як Польшчы, так і СССР. Пасля прыходу ў 1926 г. да ўлады ў Польшчы Ю. Пілсудскага адбываецца паступовае паслабленне ўплыву Францыі на знешнюю палітыку Польшчы. Пілсудскі як патрыёт сваёй дзяржавы пачынае выкарыстоўваць супярэчнасці ў знешняй палітыцы Нямеччыны і СССР як паміж сабой, так і з іншымі дзяржавамі Еўропы. Усе яго дзеянні ў адносінах з СССР у разглядаемы перыяд былі накіраваны на забеспячэнне польскіх знешнепалітычных інтэрасаў. Гэта, у канчатковым выніку, і прывяло да падпісання польска-савецкай дамовы аб ненападзе, якая прывяла Польшчу і СССР да некаторай адлігі ў іх адносінах. Аднак, так склалася гістарычна, што Польшча і СССР не маглі быць саюзнікамі. Ужо з сярэдзіны 30-х гг. назіраецца абвастрэнне адносін паміж краінамі, што было абумоўленае ў першую чаргу рознымі знешнепалітычнымі курсамі дзяржаў.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Такім чынам, Савецка-польскія адносіны ў перыяд з 1921 па 1926 гг. будаваліся на аснове Рыжскай мірнай дамовы. Аднак рэалізацыя дамоўленасцяў, дасягнутых у Рызе, у поўнай меры была не магчымай па шэрагу прычын. Да іх можна аднесці спробы абодзвюх дзяржаў найбольш спрыяльна для сябе тлумачыць і выкарыстоўваць дасягнутыя дамовы, пры гэтым з мінімальным жаданнем ісці адзін аднаму на саступкі і пошукі кампрамісаў. Так сама складанасць і напружанасць у Савецка-польскіх адносінах была абумоўленая ўмяшаннем дзяржаў Антанты ў развіццё дыпламатычных адносін Усходняй Еўропы і выкарыстанне шматлікіх дамоўленасцяў паміж краінамі рэгіёна ў сваіх інтарэсах. Інтарэсы ж дзяржаў гэтага важнага ў геапалітычным плане рэгіёна мала хвалявалі краіны Антанты.

Перыяд з 1926 г. па 1934 г. з'яўляецца перыядам актыўных знешнепалітычных дзеянняў як Польшчы, так і СССР. Пасля прыходу ў 1926 г. да ўлады ў Польшчы Ю. Пілсудскага адбываецца паступовае паслабленне ўплыву Францыі на знешнюю палітыку Польшчы. Пілсудскі як патрыёт сваёй дзяржавы пачынае выкарыстоўваць супярэчнасці ў знешняй палітыцы Нямеччыны і СССР як паміж сабой, так і іншымі дзяржавамі Еўропы. Усе яго дзеянні ў адносінах з СССР у разглядаемы перыяд былі накіраваны на забеспячэнне польскіх знешнепалітычных інтарэсаў. Што, у канчатковым выніку, і прывяло да падпісання польска-савецкай дамовы аб ненападзе, якая прывяла Польшчу і СССР да некаторай адлігі ў іх адносінах.

Падпісаны ў 1932 г. дагавор аб ненападзе з Савецкім саюзам, які завяршаў адзін з этапаў польска савецкіх адносін, мог стаць асновай для іх уздыму на новы і больш высокі ўзровень. Але ён жа мог стаць і найвышэйшай кропкай у іх развіцці. Тая ці іншая яго роля залежала ад таго, наколькі ён адпавядаў стратэгічным мэтам знешняй палітыкі абедзвюх дзяржаў. Польска-савецкі дагавор аб ненападзенні не стаў для Польшчы паваротнай падзеяй у адносінах з СССР. Галоўнае – ён не прынес павышэння даверу ў адносінах паміж дзвюма дзяржавамі. Тое ж самае неабходна сказаць і аб савецкім партнёры Польшчы. Для абедзвюх дзяржаў дагавор быў сродкам для вырашэння актуальных праблем іх знешняй палітыкі, ляжаўшых па-за сферай узаемных адносін

Так склалася гістарычна, што Польшча і СССР не маглі быць саюзнікамі. Ужо з сярэдзіны 30-х гг. назіраецца абвастрэнне адносін паміж краінамі, гэта было абумоўленае ў першую чаргу рознымі знешнепалітычнымі курсамі дзяржаў.

З 1933 па 1934 гг. на польска-савецкія адносіны аказвала велізарны ўплыў Нямеччына, якая ў гэты перыяд усяляк імкнулася ўзмацніць сваю вагу ў знешнепалітычных працэсах, якія адбываліся ва Усходняй Еўропе.

Літаратура

1. Ахтамзян, А.А. Рапалльская политика. Советско-германские дипломатические отношения в 1922-1932 годах [Текст] / А.А. Ахтамзян. - М.: Международные отношения, 1974. - 304 с.

2. Всемирная история в 10 т., т. 9 [Текст] / под ред. Жукова Е.М. – М.: Социально-экономическая литература, 1962. – 752 с.

3. Горлов, С.А. Совершенно секретно: Альянс Москва - Берлин, 1920-1933 [Текст] / С.А. Горлов. - М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2001. - 352 с.

4. Грабеньский, В. История польского народа [Текст] / В. Грабеньский. – Минск: МФЦП, 2006. – 800 с.

5. Иоффе, А.Е. Внешняя политика Советского Союза 1928 - 1932 гг [Текст] / А.Е. Иоффе. - М.: Наука, 1968. - 488 с.

6. Лазько, Р.Р. Перад патопам (Еўрапейская палітыка Польшы. 1932-1939 гг.) [Тэкст] / Р.Р. Лазько. – Мінск: БДУ, 2000. – 354 с.

7. Мезга, Н.Н. Политика Рапалло и польско-советские отношения в 1922-1926 годах: автореф. дис. … канд. ист. наук / Н.Н. Мезга; БГУ. – Минск, 1996. – 17 с.

8. Мельтюхов, М.И. Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918-1939 гг. [Текст] / М.И. Мельтюхов. - М.: Вече, 2001. – 385 с.

9. Михутина, И.В. Советско-польские отношения 1931-1935 гг. [Текст] / И.В. Михутина. - М.: Международные отношения, 1974. – 287 с.

10. Мязга, М.М. Савецка-польскія перамовы аб заключэнні дагавора аб ненападзе ў 1924-1926 гг [Тэкст] / М.М. Мязга // Веснік Белдзяржуніверсітэта. Серыя 3. – 1996. - №1 С.47-51.

11. Ольшанский, П.Н. Рижский договор и развитие советско-польских отношений 1921 - 1924 гг [Текст] / П.Н. Ольшанский. - М.: Наука, 1974. – 288 с.

12. Очерки истории советско-польских отношений 1917-1977 [Текст] / под ред. Моисеенко Г.В. - М.: Наука, 1979. - 584 с.

13. Сиполс, В.Я. Внешняя политика Советского Союза 1933-1935 гг [Текст] / В.Я. Сиполс. – М.: Наука, 1980. – 391 с.

14. Снапкоўскі, У.Е. Гісторыя знешняй палітыкі Беларусі [Тэкст] / У.Е. Снапкоўскі. – Мінск.: БДУ, 2004. – 303с.

15. Тымовский, М. История Польши [Текст] / М. Тымовский, Я. Кеневич, Е. Хольцер. – М.: Весь мир, 2004. - 544 с.