БЕЛАРУСКI ДЗЯРЖАЎНЫ УНИВЕРСIТЭТ

кафедра замежнай журналістыкі і літаратуры

РЭФЕРАТ

на тэму:

«АСАБЛІВАСЦІ ТРАНСФАРМАЦЫІ ІНФАРМАЦЫЙНАЙ ПРАСТОРЫ КРАІН ЦЭНТРАЛЬНАЙ І УСХОДНЯЙ ЕЎРОПЫ»

МИНСК, 2008

Характарызуючы сучасны стан сродка¢ масавай ³нфармацы³ Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы, нельга абм³нуць увагай радыкальны характар перамен у грамадск³м жыцц³ гэтага рэг³ёна на пачатку 1990-х гг. Падзе³ вясны і восен³ 1989 г. стал³ пераломным³ для былых сацыял³стычных кра³н–удзельн³ц Варша¢скай Дамовы. Менавіта з гэтага часу і пачынаецца перыяд трансфармацыі, які не завершаны і па сённяшні дзень. У дзяржавах гэтага рэгіёна грамадска-пал³тычная перабудова адбывалася прыкладна па аднолькавай схеме: адх³ленне ад улады камун³стычнай эл³ты (дзейнасць «Круглага стала» ¢ Польшчы ¢ красав³ку 1989 г., які завяршыўся г³старычным пагадненнем прафсаюза «Сал³дарнасць» з камуністычнай партыяй ³ ¢радам; адмена пазачарговым з'ездам Венгерскай сацыял³стычнай рабочай парты³ 7 кастрычн³ка 1989 г. прынцыпу дыктатуры пралетарыяту ³ ¢нясенне 90 паправак у Канстытуцыю; «ц³хая рэвалюцыя» ¢ Германскай Дэмакратычнай Рэспубл³цы ¢ кастрычн³ку–л³стападзе 1989 г., якая завяршылася адста¢кай Эрыха Хонакера ³ разбурэннем Берл³нскай сцяны, «аксам³тная рэвалюцыя» ¢ Чэхаславак³³, якая завяршылася адменай артыкула ¢ Канстытуцы³ аб к³руючай рол³ камуністычнай парты³ ³ стварэннем каал³цыйнага ¢рада; адста¢ка л³дэра Балгарскай камуністычнай парты³ Тодара Жы¢кава 10 л³стапада 1989 г.; нацыянальна-вызваленчае па¢станне ¢ Ц³м³шоары ³ Бухарэсце 14–25 снежня 1989 г., якое завяршылася расстрэлам румынскага л³дэра М³калае Ча¢шэску), правядзенне дэмакратычных выбара¢ ³ фарм³равання новай ³нфраструктуры сродка¢ масавай ³нфармацы³.

На пачатак 1990-х гг. прыпадае росквіт такіх арган³зацый, як Саюз дэмакратычных с³л у Балгары³, Дэмакратычны форум у Венгры³, «Сал³дарнасць» у Польшчы, Грамадзянскі форум у Чэхаславак³³ і ³нш., як³я ¢тварыл³ся з дысідэнцк³х плыня¢ 1960–1970-х гг. Друкаваныя органы гэтых суполак, як³я раней выдавался нелегальна, напрыклад чэшская «Народная газета» ц³ румынская «Свабодная Румын³я», пасля разбурэння старых пал³тычных рэжыма¢ выйшл³ з падполля ³ прэтэндавал³ на ролю агульнанацыянальных.

Істотнай з'явай, якая па¢плывала на фарм³раванне новай ³нфармацыйнай прасторы краін Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы, стала заканада¢чая адмена дзяржа¢най цэнзуры ³ абвяшчэнне свабоды слова. Напрыклад, у Польшчы новы закон аб друку бы¢ уведзены ¢ дзеянне ¢жо ¢ красав³ку 1990 г. С³стэма дзяржа¢ных л³цэнз³й была адменена ¢ Венгры³ ³ Румын³³. У Балгары³, Югаслав³³ ³ Чэхаславак³³ распрацо¢ка новых закона¢ аб друку знарок зацягвалася. Не ¢ апошнюю чаргу зацягванне было выкл³кана страхам новых, цяпер ужо дэмакратычных урада¢, цалкам страц³ць кантроль, нават апасродкаваны, над перыядычным друкам.

Аднак ва ўсіх краінах рэгіёна права на выданне друкаванай прадукцы³ атрымал³ прыватныя асобы. І гэтая акалічнасць спрычын³лася, па-першае, да пачатку ¢летку 1990 г. «³нфармацыйнага бума», кал³ за па¢года колькасць зарэг³страваных перыядычных выдання¢ узрасла ¢ дзясятк³ разо¢, ³ па-другое, да з'я¢лення тэрм³на «незалежная прэса» (тэрм³н падкрэсл³ва¢ перш за ¢сё незалежнасць ад дзяржа¢нага ц³ якога-небудзь ³ншага кантролю).

Вынікам дэмакратызацыі ў сферы СМІ стала тое, што складаная працэдура атрымання дазволу ¢ дзяржа¢ных устано¢ на выданне газеты ц³ часоп³са, замян³лася спрошчанай працэдурай ³нфармавання дзяржа¢ных устано¢ пра выданне газеты ц³ часоп³са, вядома, пры ная¢насц³ ф³нансавых ³ арган³зацыйных магчымасця¢.

Аднак пасля правядзення ў 1990–1991 гг. у кра³нах Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы свабодных парламенцк³х выбара¢, фарм³равання каал³цыйных урада¢ (Пётры Романа ¢ Румын³³, Мечыслава Рако¢скага ¢ Польшчы) ³ абрання на пост прэз³дэнта л³дэраў апаз³цы³ (²она ²л³еску ¢ Румын³³, Лех Валенса ¢ Польшчы, Вацла¢ Гавел у Чэхаславак³³) для сродка¢ масавай ³нфармацы³, як³я, у пераважнай большасц³, акты¢на падтрымл³вал³ гэтыя працэсы, надышо¢ перыяд эканам³чных ³ тэхналаг³чных праблем. Журналісты са здзіўленнем высветл³лі, што дэклараты¢ная адмена цэнзуры зус³м не азначае яе сапра¢днага зн³кнення. Проста змян³л³ся рычаг³ ¢здзеяння на рэдакцыйныя калектывы: камандна-адм³н³страцыйныя змян³л³ся спосабамі эканам³чнага ¢плыву, напрыклад праз выбарачныя дзяржа¢ныя датацы³.

Рынкавыя ¢мовы 1992–1993 гг., разбурэнне гандлёвых сувязя¢, як³я дзейн³чал³ ¢ перыяд ³снавання Савета Эканам³чнай Узаемадапамог³ (1949–1989), пастав³л³ практычна ¢се друкаваныя выданн³, незалежна ад ³х статуса, перад аднолькавым³ праблемам³ — рост кошта¢ на паперу (дагэтуль яна паступала з Савецкага Саюза па льготных тарыфах), на пал³граф³чныя паслуг³ ³ на паслуг³ распа¢сюджвання. Напрыклад, у Польшчы рост кошту на паперу перагна¢ рост ³нфляцы³ — у той час як ³нфляцыя штогод складала 1000 %, кошт на паперу вырасл на 2000 %. У Чэхаславак³³ напярэдадн³ распаду тольк³ за студзень 1992 г. кошт на перыядычныя выданн³ вырас у два разы, а ¢ чэрвен³ таго ж года — яшчэ на 60 %. М³н³мальны тыраж, як³ дазваля¢ газетам ³снаваць без страт, склада¢ 30–50 тыс. экз. Аднак ³ гэтая мяжа для мног³х выдання¢ з-за скарачэння колькасц³ падп³счыка¢ аказалася недасягальнай.

У Балгары³ напярэдадн³ парламенцк³х выбара¢ у 1990 г. урадам была абвешчана свабодная тыражная пал³тыка, згодна якой кожная газета атрымл³вала права самастойна вызначаць наклад ³ кошт аднаго экземпляра выдання. Рэдакцы³, спадзеючыся на рост сваёй папулярнасц³, макс³мальна завыс³л³ наклады. Аднак яны не ¢л³чыл³ пакупальн³цкую здольнасць насельн³цтва. З-за празмерна высокага кошту, устано¢ленага газетам³, значная частка ³х накладу засталася нераспраданай. У вын³ку — дарэмна змарнаваныя запасы паперы. За першыя пяць месяца¢ 1992 г., згодна аф³цыйных дадзеных, звыш 2 млн экз. газет ³ часоп³са¢ застал³ся нерэал³заванымі. У хутк³м часе ¢ сувяз³ са скарачэннем экспартных паставак паперы пачала згортвацца ³ выдавецкая дзейнасць.

Прынамсі, аналаг³чная с³туацыя ¢ 1992–1993 гг. наз³ралася ³ ¢ беларуск³м друку. Рост кошту на друкаваную прадукцыю ¢вясну і ўвосень 1993 г. на Беларус³ пераганя¢ рост ³нфляцы³, якая складала 2–3 % удзень. Журнал³сты, акрамя выканання сва³х непасрэдных прафес³йных абавязка¢, па загадах к³ра¢н³цтва был³ вымушаны шукаць фундатара¢, як³я згадз³л³ся б спанс³раваць выдатк³ на паперу ³ пал³графічныя паслуг³. У сувяз³ з неспрагназаваным ростам кошту на друкаваную прадукцыю падп³ска адбывалася не раз на год, як раней, а раз на квартал.

На пачатку 1990-х гг. у кра³нах Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы эксплуатавалася пераважна састарэлае, зношанае абсталяванне. У Чэхаславак³³ 80 % тыпаграфскага абсталявання вычарпала свой тэрм³н. Яшчэ больш цяжкае складвалася станов³шча ¢ Румын³³ – тут адчува¢ся недахоп нават партаты¢ных друкавальных машынак (падчас «залатой эпох³» Ча¢шэску валоданне ³м³ строга кантралявалася ³ абмяжо¢валася пэ¢ным колам давераных асоб). Н³ пра м³крапрацэсары, н³ пра камп'ютэрныя с³стэмы, як³м³ на той час ужо карыстал³ся журнал³сты кра³н Па¢ночнай Амерык³ ³ Заходняй Е¢ропы, у рэдакцыях кра³н–удзельн³ц Варша¢скай Дамовы тады ³ не чул³. Дый журнал³сты не мел³ адпаведнай тэхн³чнай падрыхто¢к³.

Змян³ць такое станов³шча ¢зял³ся прадста¢н³к³ замежных гуман³тарных арган³зацый і дабрачынных цэнтраў. Іх задача спрашчалася тым, што ¢ чэрвен³ 1990 г. кра³ны–удзельн³цы Е¢рапейскай эканам³чнай супольнасц³ значна л³берал³завал³ пал³тыку КОКОМ (Каардынацыйны кам³тэт па кантролю за эскпартам стратэг³чных тавара¢ у сацыял³стычныя кра³ны, створаны ¢ гады «халоднай вайны»). Адмена ЕЭС ранейшых забарон на экспарт тавара¢ КОКОМ у кра³ны Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы, за выключэннем СССР, Албан³³ ³ Югаслав³³, дазвол³¢ друкаваным ³ а¢дыёв³зуальным СМ² атрымл³ваць адпаведную тэхн³ку ³, як вын³к, пакрысе пераадольваць вакуум ³нфармайцыйных тэхналог³й, увайсц³ ¢ «тэхнатронную эру».

Першапачаткова мела месца разавая дапамога з-за мяжы. Так, французская газета «Монд» перадала ¢ арэнду за с³мвал³чную плату польскай «Газеце выбарчай» сп³саную ратацыйную машыну. Былыя апаз³цыйныя антыкамун³стычныя выданн³ атрымал³ ф³нансавую дапамогу ад Фонда супраць цэнзуры: па 10 тыс. дол. перавялі на рахунк³ польскай «Газеты выбарчая» ³ чэшскай «Народнай газеты».

Аднак для паўнавартаснага пераадолення крыз³су 1992–1993 гг. патрабавал³ся больш важк³я кап³тала¢кладанн³. Прадста¢н³к³ амерыканск³х ³ заходнее¢рапейск³х ³нфармацыйных карпарацый Мэрдака, Максвела, Эрсана, канцэрна¢ Шпрынгера, Бартэльсмана, Баўэра і інш. выказвал³ гато¢насць зраб³ць буйныя ³нвестыцы³ ¢ мас-медыя кра³н Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы. Узамен яны патрабавал³ «месца» ¢ ³нфармацыйнай прасторы гэтых кра³н, адпаведнае памерам свайго ³нвеставання. Па сутнасц³, ³нфармацыйныя «г³ганты» ³мкнул³ся заваяваць новыя рынк³ збыту сваёй прадукцы³.

Для пран³кнення на ³нфармайцыйны рынак гэтага рэгіёна амерыканск³х ³ заходнее¢рапейск³х карпарацый складвалася надзвычай спрыяльная сітуацыя. На працягу чатырох дзесяцігоддзяў сродкі масавай інфармацыі Польшчы, Чэхаславак³³, Венгры³, Румын³³, Югаслав³³ ³ Балгары³ выконвал³ функцыю канала¢, па як³х грошы чытачоў, тэле- і радыёгледачоў перакачвал³ся ¢ дзяржа¢ную ³ партыйныя касы. Пры гэтым камандна-адм³н³страцыйная с³стэма была слаба зац³ка¢лена ¢ абна¢ленн³ матэрыяльна-тэхн³чнай базы, л³чыла гэту праблему другараднай у пара¢нанн³ з ³дэалаг³чным нак³рункам дзейнасц³. У перыяд крыз³су 1992–1993 гг. урады кра³н Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы дыстанцы³равал³ся ад праблем СМ², больш заклапочаныя сур'ёзным³ праблемам³ ¢ эканом³цы. Аднак у адрозненне ад Беларус³, дзе значная большасць выдання¢ па-ранейшаму гало¢ныя надзе³ ¢складала на дзяржа¢ныя датацы³, журналісцкія калектывы Польшчы, Чэхаславак³³, Венгры³ ³ Балгары³ пастав³л³ся да прапаноў замежных карпарацый як да адз³нага сродку, з дапамогай якога можна было ажыццяв³ць неабходную тэхнічную мадэрн³зацыю.

Так³м чынам, у першай палавіне 1990-х гг. адбывалася значнае ³нвеставанне ¢ мас-медыя Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы замежным³ карпарацыям³ ды адначасовае набыццё амерыканск³м³ ³ заходнее¢рапейск³м³ канцэрнам³ мясцовых перыядычных выдання¢, тэле- ³ радыёэф³рнага часу.

Завяршэнне мадэрн³зацы³ ¢сходнее¢рапейск³х мас-медыя па часе супала з агульным у рэг³ёне заканчэннем эканам³чнага крыз³су. Аднак каб больш-менш трывала ¢мацаваць свае паз³цы³ на айчынным ³нфармацыйным пол³, пры ¢л³ку моцнага канкурэнтнага фактару, супрацо¢н³к³ ¢сходнее¢рапейск³х сродка¢ масавай ³нфармацы³ спяшал³ся засво³ць творчыя метады работы, арган³зацы³ ³нфраструктуры ³ тэхналог³й функцыянавання ¢ сва³х гало¢ных канкурэнта¢ – амерыканск³х ³ заходнее¢рапейск³х мас-медыя.

Як сцвярджа¢ гало¢ны рэдактар а¢тарытэтнай «Газеты выбарчая», адз³н з заснавальн³ка¢ знакам³тага прафсаюза «Сал³дарнасць» Адам М³хн³к, раб³лася гэта не дзеля таго, каб стварыць «з айчынных мас-медыя амерыканскую «кальку», хоць такая заклапочанасць неаднойчы выказвалася. Якраз наадварот, польск³я, чэшск³я, венгерск³я ³ балгарск³я журнал³сты ³мкнул³ся засво³ць прафес³йныя здабытк³ замежных спецыял³ста¢, каб у будучым захаваць уласную канкурэнтаздольнасць, скарыстаць засвоеныя дасягненн³ дзеля захавання сваёй а¢дыторы³ ³, як вын³к, абароны ³нфармацыйнай бяспек³ сваёй Бацька¢шчыны.

Можна спрачацца наконт таго, накольк³ паспяховым і карысным аказалася засваенне ³ выкарыстанне замежнага вопыту. Аднак для мног³х чэск³х, балгарск³х ³ румынск³х газет увядзенне пасад рэдактара-распарадчыка, б³бл³ятэкара, генеральнага менеджэра, с³стэмнага рэдактара, менеджэра¢ па маркетынгу ³ рэкламе, па збыце ³ распасюджванню тыражу і ³нш. дазвол³ла не тольк³ захаваць свае паз³цы³ на айчынных ³нфармацыйных рынках, але ³ палепшыць ф³нансавае станов³шча рэдакцый. Ужыванне прафес³йных парада¢ па правядзенн³ ³нтэрв'ю, падрыхто¢цы анал³тычнага артыкула ³ праблемнага рэпартажу, нап³санні л³да ³ падбору эп³тэта¢, асвятленн³ нав³н на тэлебачанн³ ³ па радыё — усё гэта дапамагло не тольк³ захаваць ранейшую а¢дыторыю, але ³ павял³чыць колькасць падп³счыка¢, гледачо¢ ³ слухачо¢. А менав³та гэта л³чыцца неад'емнай часткай ³нфармайцыйнай бяспек³ дэмакратычнай дзяржавы.

У адрозненне ад сва³х заходн³х суседзя¢ па рэг³ёне СМ² Беларус³ не спазнал³ акты¢най канкурэнцы³ з боку амерыканск³х ³ заходнее¢рапейск³х ³нфармацыйных карпарацый. Пра тое, накольк³ цяжка нашым журнал³стам давялося б вытрымл³ваць ³нфармацыйнае спаборн³цтва, сведчыць той факт, што ³ дагэтуль «Першы нацыянальны тэлеканал» ³ «Стал³чнае тэлебачанне» з цяжкасцю вытрымл³ваюць канкурэнцыю рас³йск³х тэлеканалаў. Разам з тым Беларусь яднае з кра³нам³ Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы глыбокая занепакоенасць праблемай «культурнага калан³ял³зму». Кал³ на Беларус³ творчая ³нтэл³генцыя заклапочана празмернай рус³фікацыяй, дык у заходн³х суседзя¢ нашага рэг³ёна грамадск³я колы заклапочаны празмернай «амерыкан³зацыяй» побыту, размыццём пачуцця нацыянальнага гонару.

Нягледзячы на ¢се спробы захаваць ³нфармацыйную канкурэнтаздольнасць, супрацо¢н³к³ тамтэйшых СМ², а таксама шырок³я колы грамадства выказваюць шчырую занепакоенасць будучыняй нацыянальнага друку, тэле- ³ радыёвяшчання. Напрыклад, у Чэх³³ ³ Польшчы стала добрай традыцыяй пры фарм³раванн³ новага ¢рада пасля чарговых парламенцк³х выбара¢ выказваць новым м³н³страм патрабаванне выпрацо¢к³ комплекснай пал³тык³ ¢ гал³не мас-медыя – пал³тык³, якая гарантавала б «³нфармацыйны суверэн³тэт».

Прэз³дэнты Вацлаў Гавел ³ Аляксандр Квасне¢ск³, як³я, згодна канстытуцыям сва³х кра³н, маюць прадста¢н³чую, а не выкана¢чую ¢ладу, неаднойчы выказвал³ ¢ сва³х выступленнях занепакоенасць тым, што змест амерыканск³х, брытанскіх ³ нямецк³х тэлепраграм, якія займаюць шмат месца на чэскіх і польскіх каналах, асабл³ва рэкламы, «небяспечны для нацыянальнай свядомасц³».

Таксама стала добрай традыцыяй чуць ад новых прэм'ер-м³н³стра¢ абяцанн³, што яны, ма¢ля¢, прыкладуць макс³мум выс³лка¢, каб спын³ць «культурны калан³ял³зм», што яны не дазволяць замежным карпарацыям набываць час тэле- ³ радыёвяшчання, ³ г. д. Але, як сведчыць вопыт, вышэйзгаданыя дэкларацы³ так ³ застаюцца абяцанням³.

Для такога бяздзеяння маюцца сур'ёзныя падставы.

Па-першае, эканам³чнае станов³шча кра³н Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы не дазваляе ³х урадам ³ СМ² ф³нансава пах³снуць паз³цы³ ³ндустрыяльна разв³тых заходн³х суседзя¢ у ³нфармацыйнай прасторы.

Па-другое, заканада¢чыя спробы «выцесн³ць» замежныя ³нфармацыйныя карпарацы³, як гэта мела месца ¢ Югаслав³³ на пачатку к³равання Слабадана М³лошэв³ча, выкл³кае адпаведную рэакцыю ¢ Е¢рапейск³м Саюзе, стварае стэрэатып «недэмакратычнай дзяржавы» ³, як вын³к, шэраг санкцый, з як³х эканам³чныя — яшчэ не самыя горшыя. (У дадзеным выпадку варта не забываць прафес³йнае высло¢е: «Чатыры раззлаваных журнал³сты страшней за чатырыста жа¢нера¢».)

² па-трэцяе, нягледзячы на шматл³к³я праекты, дагэтуль у свеце не выпрацаваны ун³версальны комплекс закона¢, як³, з аднаго боку, гарантава¢ бы незалежнасць сродка¢ масавай ³нфармацы³, а з другога, «³нфармацыйны суверэн³тэт» кра³ны. Адз³нае, што можа больш-менш надзейна гарантаваць, – гэта моц традыцый, як³я бяруць пачатак з эпох³ «³ндыв³дуальнага журнал³зму» ХVIII ст. Як сведчыць г³старычны вопыт ХХ ст., шчодрага на праявы татал³тарызму, любое заканада¢ства можа быць выкарыстана на шкоду дэмакраты³, аднак моц працяглых па часе традыцый можа ³стотна зам³наць антыдэмакратычным праявам.

Так³м чынам, для журнал³ста¢ Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы рэальным заста¢ся адз³ны шлях – шлях назапашання менав³та так³х традыцый, шлях пера¢тварэння мас-медыя ¢ рэальную «чацвёртую ¢ладу», шлях абароны «³нфармацыйнага суверэн³тэту» высокапрафес³йнай якаснай працай.

Зразумела, гэты шлях зойме не адно дзесяц³годдзе, а пакуль жа праблема «культурнага калан³ял³зму» застаецца досыць балючай для мас-медыя краін Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы. Каб зразумець яе сутнасць, трэба ўзгадаць знакам³тае выказванне У³нстана Чэрчыля: «Той, хто валодае ³нфармацыяй — к³руе светам». Агучаная па¢стагоддзя таму, гэтая ³сц³на не страціла актуальнасці і ў наш час. Бо той, хто распа¢сюджвае ³нфармацыю ¢ свеце, вобразна кажучы, прывучае ¢весь свет глядзець на тыя ц³ ³ншыя падзе³ яго вачыма.

Як памятаем, дзяржаўныя СМ² Беларус³ ¢ другой палавіне 1990-х гг. адлюстро¢вал³ пераважна пункт гледжання рас³йскай уладнай эл³ты на падзе³ ¢ свеце, гэтаксама ³ СМ² краін Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы адлюстро¢вал³ пераважна пункт гледжання на сусветныя падзе³ кіраўніцтва Е¢рапейскага Саюза ³ Злучаных Штата¢ Амерык³. Прычына тут адна ³ тая ж — у крын³цах ³нфармацы³. У сва³х паведамленнях беларуск³я тэле- ³ радыёжурнал³сты абап³рал³ся на ³нфармацыю, якая паступала па каналах ²ТАР-ТАСС, польск³я, чэск³я ³ венгерск³я — па каналах Асашыэйтэд Прэс, Юнайтэд Прэс ²нтэрнэшнл, С³-Эн-Эн, Рэйтэр, Дойчэ Прэс Агентум, Франс-Прэс ³ г.д.

Канцэптуальны падбор факта¢, ³х тракто¢ка, каментарый ³ анал³з — усё гэта не можа захо¢ваць журнал³сцкую непрадузятасць, кал³ ¢ канфл³кце задзейн³чаны нацыянальныя ³нтарэсы «супердзяржавы» ЗША, былой «звышдзяржавы» Рас³³ ц³ ³ндустрыяльна разв³тых дзяржа¢ ЕС.

Дапускаючы ў сваю эфірную прастору нав³ны замежных ³нфармацыйных агенцтва¢, кра³ны Усходняй ³ Цэнтральнай Е¢ропы, па сутнасц³, прымаюць ³ чужую тракто¢ку падзей. Адпаведна, грамадскую думку фарм³руюць ужо не айчынныя СМ², а замежныя мас-медыя. А пад уздзеяннем грамадскай думкі ¢ладныя структуры вымушаны, каб не пацярпяць паразу на будучых выбарах, прымаць адпаведныя рашэнн³ ¢ сферах знешняй ц³ ¢нутранай пал³тык³.

Такая сітуацыя не выглядае дз³воснай, кал³ ¢л³чыць, што ¢ другой палавіне ХХ ст. краіны Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы фактычна не мелі суверэн³тэту н³ ¢ знешняй, н³ ¢ ³нфармацыйнай пал³тыцы. На працягу сарака пяц³ гадо¢ кра³ны–удзельн³цы Варша¢скай Дамовы пераважна аднадушна падтрымл³вал³ ¢чынк³ СССР на м³жнароднай арэне ³ асвятлял³ сусветныя падзе³ з пункту гледжання к³ра¢н³цтва ЦК КПСС. Пасля 1990 г. с³мпаты³ ³х уладных эл³т дыяметральна змян³л³ нак³рунак — яны дэкларавал³ намер увайсц³ ¢ Е¢рапейскую Супольнасць ³ Па¢ночна-атлантычны саюз. Адпаведным³ стал³ падтрымка ¢чынка¢ Злучаных Штата¢ ³ ЕС на м³жнароднай арэне ды адлюстраванне тых ц³ ³ншых падзей у СМ².

Прынамс³, такая пал³тыка з пункту гледжання сучасных палітыкаў-прагматыкаў не л³чыцца заганнай. Фактычная адмова ад уласнай знешняй пал³тык³ для Польшчы, Чэх³³, Венгры³, Балгары³ ³ Румын³³, як³я, у адрозненне ад Беларус³ не абвяшчал³ нейтрал³тэт, азначала вял³кую эканом³ю сродка¢ ³ гарантавала абарону з боку стратэг³чных сюзн³ка¢ ад знешняга ворага (маецца на ¢вазе раздзьмуты ў папулісцкіх мэтах фактар «мусульманскага фундаментал³зму»).

Яскравым прыкладам такой сітуацы³ служыць асвятлення СМ² Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы пачатку «балканскага крыз³су» — самай жорсткай е¢рапейскай вайны канца ХХ ст. Распад Сацыял³стычнай Федэраты¢най Рэспубл³к³ Югаслав³я пача¢ся, як вядома, увосень 1990 г., кал³ парламент Славен³³ прыня¢ пастанову, згодна якой югасла¢ск³я федэраты¢ныя законы больш не распа¢сюджваліся на рэспубл³ку. На рэферэндуме ¢ снежн³ 1990-га незалежнасць Славен³³ падтрымал³ 89 % выбаршчыка¢. Аднак гэты працэс яшчэ не разгляда¢ся сродкам³ масавай ³нфармацы³ краін Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы як пачатак сур'ёзных пера¢тварэннях на пал³тычнай мапе кантынента. Так, «Газета выбарчая» ¢ рэдакцыйным артыкуле адзначала, што падобныя з'явы адбываюцца ³ ¢ СССР — савецк³я рэспубл³к³ штомесяц абвяшчал³ дзяржа¢ны суверэн³тэт, як³, аднак, не ме¢ канкрэтнага напа¢нення, нават у прыбалтыйск³х рэспубл³ках. Польскае выданне назвала гэты цыкл «парадам папяровых суверэн³тэта¢».

Яшчэ на пачатку лета 1991 г. папулярная венгерская газета «Свабода народа» зая¢ляла пра вял³кую верагоднасць таго, што ¢се гэтыя суверэн³тэты (меўся на ¢вазе ³ рэферэндум аб незалежнасц³, праведзены ¢ Харваты³ 19 мая) так ³ застануцца на паперы. Чэшская «Народная газета» прысвяц³ла харвацк³м падзеям вял³к³ артыкул, у як³м абгрунто¢вала заяву дзяржсакратара Злучаных Штата¢ Амерык³ Джэймса Бэйкера, што ЗША ³ ³х саюзн³к³ н³кол³ не прызнаюць ³ не падтрымаюць незалежнасць Славен³³ ³ Харваты³. Развал Югаслав³³, падкрэслівала «Народная газета», створыць зону нестаб³льнасц³ ¢ Цэнтральнай Е¢ропе.

Аднак кал³ ¢ сярэдз³не лета 1991-га, падчас першых узброеных сутыкнення¢ югасла¢скай федэральнай арм³³ са славенскай м³л³цыяй, прычыну дэстаб³л³зацы³ бачыл³ ¢ «праявах сепаратызму», згодна меркаванню папулярнай газеты чэшск³х прафсаюза¢ «Праца», дык напрыканцы восен³ тая ж «Праца» ¢жо мела думку, што прычынай эскалацы³ канфл³кту з'я¢ляецца «ўзмацненне вайсковага ¢ц³ску з боку нацыянальнай (югасла¢скай) арм³³».

Не ¢ апошнюю чаргу на змену ацэнак па¢плывала рашучая паз³цыя ФРГ, якая рапто¢на выступ³ла за м³жнароднае прызнанне славенскай ³ харвацкай незалежнасц³. Чэская ¢плывовая газета «Дзённы тэлеграф» у снежн³ 1991 г., кал³ ЗША, Францыя ³ Вял³кабрытан³я асудз³л³ паз³цыю Герман³³, сцвярджала, што ажыцця¢ленне нямецкай прапановы выратуе славенск³ ³ харвацк³ народы ад генацыду з боку серба¢.

Хочацца за¢важыць, што трансфармацыя грамадскай думк³ Чэхаславак³³ (да падзелу кра³ны застава¢ся адз³н год, пра што, прынамс³, зус³м не сведчыл³ сацыяляг³чныя апытанн³) у дачыненн³ да «балканскага крыз³су» супала з перыядам акты¢нага пран³кнення на тутэйшы ³нфармацыйны рынак германск³х ³нфармацыйных канцэрна¢ Бартэльсмана ³ Шпрынгера. З цягам часу ¢плы¢ нямецк³х канцэрна¢ раб³¢ся больш важк³м, у сва³х паведамленнях на знешнепал³тычныя тэмы чэшск³я СМ² ¢сё часцей спасылал³ся на Дойчэ Прэс Агентум, часоп³сы «Шп³гель» ³ «Штэрн», а на знешнеэканам³чныя тэмы чэрпал³ ³нфармацыю па каналах нямецкага ³нфармацыйнага агенцтва «Аб'яднаныя эканам³чныя службы». Да сярэдзіны 1990-х гг., згодна аф³цыйных дадзеных, пад непасрэдным кантролем замежных ³нвестара¢, пераважна, нямецкага канцэрна «Паса¢эр ной прэс» ³ швейцарскай кампан³³ «Рынгер», апынуліся 70 % чэшск³х СМ². Таму няма н³чога дз³¢нага ¢ тым, што як на пачатку 1990-х гг., так ³ зараз мас-медыя Чэх³³ ¢ тракто¢цы м³жнародных падзей аказваюцца бл³зк³м³ да пункту гледжання ¢ладнай эл³ты ФРГ.

Падобная с³туацыя складвалася ³ на ³нфармацыйных рынках Польшчы, Венгры³, Чэхі³, Балгары³ – з павел³чэннем дол³ замежных ³нвестыцый, паз³цы³ мас-медыя краін Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы шчыльней збл³жал³ся з паз³цыям³ ЗША ³ ЕС ¢ бачанн³ праблем ³ перспекты¢ «балканскага крыз³су».

У сувязі з гэтым варта прывесц³ характэрны прыклад асвятлення падзей грамадзянскай вайны ў былой Югаславіі.

Прызнанне незалежнасц³ Славен³³ ³ Харваты³ Е¢рапейскай Супольнасцю, зробленае ¢ студзен³ 1992 г. пад моцным ц³скам ФРГ, падштурхнула Босн³ю ³ Герцагав³ну правесц³ 1 красав³ка таго ж года рэферэндум, на як³м 63 % электарату прагаласавал³ за незалежнасць. У ма³ Арган³зацыя Аб'яднаных Нацый прызнала яе суверэн³тэт разам са Славен³яй ³ Харватыяй. Аднак кал³ ¢ апошн³х дзвюх рэспубл³ках ваенныя дзеянн³ ¢жо скончыл³ся, дык у Босн³³ ¢спыхнул³ з неймавернай с³лай ³ прынял³ выключна жорстк³ характар. Новая ¢ладная эл³та пачала сваё к³раванне з парушэння право¢ нацыянальных меншасця¢ – серба¢ ³ харвата¢. У вын³ку басн³йцы-мусульмане, як³я складал³ 39 % насельн³цтва рэспубл³к³, ваявал³ з сербам³-правасла¢ным³ (32 % насельн³цтва) ³ харватам³-катал³кам³ (18 %); сербы ваявал³ з басн³йцам³ ³ харватам³, харваты – з басн³йцам³ ³ сербам³.

Напрыканцы 1992 г. здымачная тэлев³з³йная група журнал³ста¢ С³-Эн-Эн прыехала ¢ адно з сёл каля г. Вукавар – раён працяглых баё¢. Амерыканск³я журнал³сты патрап³л³ ¢ сяло, дзе да вайны м³рна су³снавал³ сербы ³ басн³йцы, пасля таго, як у ³м правял³ «зачыстку» спярша басн³йск³я, а потым сербск³я ваенныя атрады. У вын³ку сяло ператварылася ¢ суцэльныя мог³лк³. Амерыканск³я карэспандэнты знял³ на стужку штабял³ з цел растраляных серба¢, складзеных на ¢сходняй ускра³не сяла, ³ вял³зную маг³лу, у якую паск³двал³ расстраляных басн³йца¢ на заходняй ускра³не, дый пераслал³ в³дэаматэрыял у рэдакцыю нав³н С³-Эн-Эн. Тэлесетка аператы¢на распа¢сюдз³ла матэрыял па сва³х каналах – праз 15 спадарожн³ка¢ на 184 млн тэлеэкрана¢ у 210 кра³нах свету. Рэпартаж транслірава¢ся ў крыху падрэдагаваным выглядзе – з яго вык³нул³ кадры з выявай расстраляных серба¢, засталася тольк³ маг³ла з расстраляным³ басн³йцам³. Так³м чынам, атрыма¢ся сюжэт не пра ¢заемную варожасць этн³чных груп у Босн³³ ³ Герцагав³не, а пра выключную жорсткасць сербск³х галаварэза¢ у дачыненн³ да м³рнага насельн³цтва. Гэты матэрыял неаднойчы транслірава¢ся па тэлебачанн³ кра³н Цэнтральнай ³ Усходняй Е¢ропы, адпаведным чынам фарм³руючы грамадскую думку.

На Беларус³ ж с³туацыя з ³нфармаваннем пра падзе³ «балканскага крыз³су» складвалася дыяметральна супрацьлеглым чынам – Беларускае тэлебачанне, спасылаючыся на паведамленн³ рас³йск³х тэлеканала¢, фарм³равал³ ¢ грамадскай свядомасц³ стэрэатыпы серба¢ як ахвяр сепаратысцк³х с³л, Е¢расупольнасц³ ³ Злучаных Штата¢ Амерык³.

²сц³на, як звычайна, знаходз³лася недзе пасярэдз³не ад гэтых супрацьлеглых пункта¢ гледжання. Аднак устанав³ць яе польск³я, чэшск³я ц³ балгарскія журнал³сты здолел³ б пры адпаведным тэхн³чным абсталяванн³ ды прафес³йнай падрыхто¢цы. Пакуль жа ўсходняе¢рапеёскія СМІ не могуць скласц³ сур'ёзную канкурэнцыю амерыканск³м ці брытанск³м медыякарпарацыям. Таму ³ вымушаны спасылацца на ³х паведамленн³, глядзець, умо¢на кажучы, на м³жнародныя падзе³ ³х вачыма. Такая залежнасць уласціва амаль усім краінам Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Разам з тым трансфармацыя інфармацыйнай прасторы кожнай дзяржавы рэгіёна адбывалася з улікам спецыфічных асаблівасцей гэтай краіны, яе традыцый, менталітэту, а таксама ўнутраных палітычнай і эканамічнай сітуацый.

ЛIТАРАТУРА

1. Кирова С. Печать Болгарии в период переосмысления новых ценностей // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 10. 2006. № 2-3.

2. Корнилов Е. Журналистика на рубеже тысячелетий. Ростов-на-Дону, 1999.

3. Лукьянов Ф. "Смена власти" в Венгрии и метаморфозы "четвертой власти" // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 10. 2005. № 2.

4. Мелина А. Радио и телевидение Польши // Вестн. Моск. ун-та. Серия 10.1993. № 3.

5. Михайлов С. Современная зарубежная журналистика: правила и парадоксы. СПб., 2002.