Беларускi дзяржаўны унiверсiтэт

Гістарычны факультэт

Кафедра гiсторыi Беларусi старажытнага часу i сярэднiх вякоў

Рэферат па тэма: Полацкая зямля ў Х-ХІ ст.

Першае дзяржаўнае ўтварэнне на беларускіх землях. Полацкая зямля Х-ХІ стст.

Выканаў:

Студэнт 3 курса 2 групы

Чурыла В.

Мiнск, 2001

Змест

1. Перадумовы ўтварэння Полацкай зямлі

2. Полацкая зямля ў Х-ХІ стст

Спіс крыніц і літаратуры

1. Перадумовы ўтварэння Полацкай зямлі

Пауночнае беларускае Прыдзьвінне, дзе ў УІІІ-Х стст. сфармавалася ядро Полацкай зямлі, мае шэраг геаграфічных асаблівасцяў Як вядома, сучасны рэльеф Беларусі фарміраваўся на працягу антрапагену, пера-важна пад уплывАм эразійна-акумуляцыйнай дзейнасці ледавікоу, ця-кучых расталых вод, абразіі і асадкаадлажэння прыледавіковкх азёр, Чаргаванне ўзвышшау і дэпрэсій спрыяла стварэнню на ускраінах зоны ледавіка лопасцяў і языкоў, якія займалі ў тым ліку і Попацкую нізіну. Апошняя вызначаецца малымі азёрамі, утворанымі пад час таяння ледавіка і малымі, слаба распрацаваеымі рачнымі далінамі, вузкімі і глнбокімі парожыстымі рэкамі. /БеЛСЭ, т.12.С.24-25/

Месца, дзе узнікла сталіца дзяржавы — Полацк, знаходзіцца у цэнтры Заходне-Дзьвінскага гідралагічнага раёна, які мае шэраг адрозненняу ад суседніх тэрыторый. Так, сярэдняя густата рачной сеткі тут складае 45 км на 100 км кв тэрыторыі / другая на Беларусі пасля Нёмана/. Пад час веснавых разводдзяў Дзвіна мае найменьшую шырыню — 0,0-0,5 км і найбольшую вышыню веснавой межані — 4,4-9,0 м у параўнанні з іншымі беларускімі рэкамі. Таксама на басейн дзьвіны прыпадае самая вялікая колькасць транзітных сцёкау — 35 /. Дадзены гідралагічны раён вылучаецца павышанай канцэнтрацыяй азёраў. У асобных раёнах /Вушацкі і Браслаускі/ пад азёрамі 10 % тэрыторні; супольна у басейне Дзьвіны і Нёмана больш за 35 тыс. азёр.

Не менш важнымі з"яуляюцца кліматычныя умовы утварэння на Полаччыне самастойнай дзяржаунай адзінкі. Справа у тым, што Пауднёвая кліматычная вобласць Беларусі супадае з Беларуска-Вал-дайскай фізіка-геаграФічнай правінцыяй. У адрозненне ад іншых абласцей тут больш нізкая тэмпература паветра ўвесь год. Гэта вобласць падзяляецда на дзьве падвобласці, мяжа паміж якімі праходзіць па усходняй ускраіне Полацкай нізіны. У падвобласці, куды трапляе Полацк, цяплей і больш вільготна, устойлівае снегавае покрыва ўсталёуваецца пазней /15-20 снежня/, снег сыходзіць на 15-20 дзён раней і на 7-12 дзён раней пачынаюцца сельскагаспадарчыя работы. /БеЛСЭ, т.12. С.29/ Відавочна, што па- добныя кліматычныя ўмовы з’яўляюцца вельмі спрыяльнымі для развіцця натуральнай гаспадаркі менавіта у Полацкім раёне, у па-раунанні з суседнімі.

Да вышэйсказанага трэба дадаць, што на УШ- ХШ стст. прыпадае так званы малы кліматычны оптымум — пацяпленне. Яно прывяло да таго, што пачалі таяць ледавікі і адступаць палярныя ільды. Фактарам, які ўплывау на змены клімата была сонечная актыўнасць, унутрыатмасферныя працэсы і перамяшчэнні геамагніт- ных палюсоу Зямлі /апошні раз паміж 600 і 1000 гг. ён перамяс-ціуся з раёна Пауночнай Аляскі бліжэй да Еуропы, дзе назіралася пацяпленне/.

Можна, канечне, скептычна глядзець на падобныя кліматычныя і геамарфалагічныя з’явы, маючы пад увагаю працэсы складвання палітыка-сацыяльных супольнасцяу. Але факт, што меннвіта таянне ледавікоў дазволіла вікінгам, напрыклад, на сваіх лёгкіх суднах плаваць да Грэнландыі і Пауночнай Амерыкі, засноуваць там па-селішчы. Менавіта у гэты час пачалася так званая "эпоха вікін-гаў", якая пакінула зауважны след у гісторыі усёй Еу-ропы і яе культуры. I. нарэшце, менавіта на гэты час і на гэтай прасторы праходзіць працэс узнікнення і фармавання многіх еўрапейскіх дзяржау і актыунае — на дзяржауным узроуні — распау-сюджванне і прыняццё хрысціянства.

Такім чынам, не ідэалізуючы прыродныя і кліматнчныя фактары і іх ролю у дзяржавастваральных і геапалітычных працэсах трэба адзначыць, што сувязь паміж імі існавала несумненна. Да гэтай высновы прыводзіць цэлы шэраг храналагічных супадзенняў, якія нельга лічыць выпадковымі.

Адпаведна Г.Штыхаву, у найстаражытных культурных напластаваннях Полацкага гарадзішча знойдзены лепны посуд, які належау балцкай днепра-дзвінскай культуры. /Штыхов Г.В. Древній Полоцк ІХ-ХШ вв. М., 1975. С. 24/. Змена дадзенай культуры носьбітамі культуры Банцэраускага тыпу на гарадзішчах Пауночнай Беларусі адбывалася ў ІУ-У стст.н.э. /Шадыро В.Ч. Ранний жлезный век Северной Белоруссии. М., 1985. С.113/. Гэта прыпадае на пахала-данне у межах 1 ст.да н.э. — 1 ст. н.э., якое цягнулася да У ст. н.э. На змену банцэраўцам у УШ-ІХ стст. прыходзіць безумоуна сла вянская культура, што у сваю чаргу супадае з малым кліматычным оптымумам УШ-ХШ стст. /Боржсенков Е.П., Пасецкті В.М. Экстрималь-ные природные явлення в русских летописях ХІ-ХУП вв. Л., 1983. С.21/. Апошні перыяд звязаны непасрэдна з узнікненнем на полацкім гарадзішчы і побач з ім протагарадской структуры у класічна прынятай форме: замак — пасад і фактычным пачаткам полацкай дзяржаўнасці.

Аналагічнае супадзенне мы назіраем і у дачыненні ўсёй Заходняй Еуропы, чые геапалітычныя працэсы цесна былі звнзаныя з Усходам. /Пазначым у дужках, што падзел Еўропы на Захад і Усход — з’ява сённяшняга дня. У тагачаснай ментальнасці падзел існавау па вызначэнню "мы і яны". Былі франкі, готы, славяне і г.д.; потым — княствы-дзяржавы, якія падзяляліся найперш па этнічным, а потым — тэрытарыяльным прынцыпе. Але усе яны знаходзіліся у межах адной прасторы, якая дазваляла досыць лёг-ка утвараць самыя неверагодныя, на першы погляд, матрыманальныя сувязі, дыпламатычныя і эканамічныя стасункі.

Еўропа прайшла тры стадыі на шляху стварэння дзяржауна-палітычных структур. Франкі яшчэ у Ш ст.н.э. на землях Галіі ўтва-рылі першыя племянныя саюзы, а у У-У! стст. пры Хлодвіку і Піпіне Кароткім мелі сваю дзяржаву-каралеўства /Г.Турский Г. История франков. М., 1987.С.48/. У УІ ст. існавалі каралеуствы бургундаў і вестготаў, якія пазнай трапілі пад уладу франкаў. Ў гэты час утварыліся і першыя брытанскія каралеўствы.

Сярод славянскіх плямёнау першымі да дзяржаўных аб’яднанняу прыйшлі плямёны, якія у сярэдзіне УП ст. засялялі Балканскі пау-востраў, даліны Альпійскіх гор і пауночныя раёны сучаснай Аустрыі. У Заходняй Македоніі у УП ст. узнікла цалкам незалежнае славянс-кае княства —- Склавінія. У Ніжняй Мёзіі на падставе Саюза сямі славянскіх плямёнау у той жа час узнікла Першая балгарская дзярж-ва. На Чэха-мараускіх землях узнікае дзяржава Сама, якая аб’яд-ноувае плямёны Чэхіі, Маравіі, Паноніі, Сілезіі, Лужыц і інш. зямель па сярэдняму рэчышчу Лабы. Гэта быу першы славянскі этап утварэння дзяржау, але другі агульнаеурапейскі.

Трэцяя стадыя падзелу Еуропы была агульная для усіх. Яна як раз і прыпадае на эпагей малога кліматычнага оптымума і ахоплівае храналагічны адрэзак ад УШ да канца X стст. Унутраным геапалітычным пікам было, безумоуна.ІХ ст., пачынаючы з 814 г. —- смерці Карла Вялікага і пачатку распада яго неабдымнай імперыі. Распад імперыі франкау дау штуршок для самастойнага развіцця меншых этнасаў, якія назапасілі унутраныя рэсурсы для самаразвіц-ця. Да гэтага дадалося тое, што агрэсіуная палітыка нашчадкау Карла Вялікага: Людовіка Нямецкага і Карла Лысага, пасля --Саксонскай дынастыі ў Нямеччыне і Капетынгау у Францыі — выклікала натуральнае супраціуленне тых народаў, пратэктарат над якімі гэтыя нашчадкі імкнуліся захаваць. Два стагоддзі Еуропы прайшлі пад сцягам барацьбы славянау супрапь нямецкіх і француз-кіх каралёу. Славяне за гэты час зрабілі вялікі крок наперад: яны імкнуліея да сваёй. лакальнай геа-этнічнай прасторы, да саюзау паміж плямёнамі і саюзамі плямёнаў.

Паміж Сярэднім Дунаем і вярхоўямі Лабы і Одры ў першай пало-ве IX ст. утварылася Вялікамараускае княства на чале з Маймірам /818 г./ і Расціславам /846-880 гг./. Адначасова ўтвараецца аб’-яднаная дзяржава харватау і славенцау на чале з князем Тпрымірам /845-864 гг./, сербскіх зямель-княствау прн князі Пётры Гайнііко-вічы /892-917 гг./. У 877 г. таксама ўтвараецца і першае княства вісьлян — правобраз будучай польскай дзяржавы. За межамі сла-вянскага этнасу у тым жа стагоддзі адбываецца першае аб’яднанне англа-саксонскіх каралеўстваў пры каралі Экберце /829 г./, Нар-вегіі пры Гаральдзе Прыгожавалосым /872 г./. I, канешне ж, у 862 г. з’яўляецца у Ноугарадзе Рурык, які раздае гарады сваім васалам: "... овому Полтескь, овому Ростовть, другому Бьлоозеро". Такім чынам узнікненне і пачатак Полацкай зямлі цалкам адпавядае кантэксту агульнаеўрапейскай геапалітыкі з той толькі асаблівасцю, што этнічным ядром дзяржавы стала славянскае племя крывічоу. У выніку другой хвалі славянскай каланізацыі Беларускага Падзвіння ў УШ-ІХ стст. і працэсаў узаемаасіміляцыі славянаў і балтау, утварылася новая этнічная супольнаспь, якая дзякуючы дамінуючай мове была славянскаю / Штыхау Г.З. Крывічы. Мн., 1992 г. С.95/.

2. Полацкая зямля ў Х-ХІ ст.

У працэсе ўтварэння славянамі сваёй дзяржаўнасці адбываліся значныя змены іх грамадска-гаспадарчага ладу. У IX-XI стст., як лічыць Г.Штыхау, ва ўсходніх славян суіснавалі тры сацыяльна-эканамічныя ўклады: першабытна-абшчынны, рабауладальніцкі і феадальны. Яны цесна перапляталіся, але паступова усё болей і болей пачынау панаваць феадальны лад, які вызначауся частковай уласнасцю феадалау на зямлю і рэнту у выглядзе натуральнага аброка, якую ен збірау з залежных сялянау. Адначасова у грамадстзе адбывауся пераход ад ваеннай дэмакратыі да феадальнай дзяржавы. Ен вызначауся тым, што вышэйшая вайсковая арганійзацыя племянной ўлады, якая на пачатковым этапе выконвала ролю абароны племені і саюзау плямён ад знешнян навалы, а таксама забяспечвала пашырэнне тэрытарыяльна-абшчынных уладанняу, паступова падпарадкоувала сабе права на гэта ўладанне. Такім чынам з вайсковага асяроддзя і старэйшых радоу утвараўся феадальны княжацка-баярскі клас. Узнікненне буйных племянных саюзаў паскарала працэс класаутварэння, а адпаведна і станауленне дзяржаунасці.

Полацк быу заснаваны на Палаце, што палачане. Ад іх жа крывічы, што сядзяць у вярхоуях Волгі і вярхоуях Дзвіны, і вяр-хоуях Дняпра, іх жа горад ёсць Смаленск, бо там сядзяць крывічы" /Повесть временных лет. М-Л., 1950. Ч 1. С.11/. Есць шмат тлума-чэнняу адначасовага ужывання тэрміна "крывічы" і "палачане" /Штыхау Г.В. Крывічы. Мн., 1992. С.97-101/. Апошнім часам дамінуе думка, што "крывічы" — абагуленая назва вялікага саюза плямё-нау, куды акрамя полацкіх уваходзілі крывічы смаленскія і із-борскія. А "палачане" — назва жыхароу Полацкага княства, г.зн. палітычны тэрмін. Лагічна меркаваць, што княжанне палачан узнік-ла не шляхам інтэграцыі нейкіх дробных плямёнау, але праз іх вылучэнне з буйного племяннога аб’яднання крывічоу /Третьяков П.Н. Восточнославянскне племена М., 1953. С.222/. У вялікае крывіцкае племянное аб’яднанне, вельмі верагодна, што акрамя уласна крывічоў /полацкіх, ізборскіх і смаленскіх/ уваходзілі вяцічы, радзімічы і севяране. На карысць гэтага гаворыць архоалогія і тапаніміка / Пьянков А.П. Пройсхожденние обшественного и государственного строя Древней Русн.Мн., 1980.С.158-159/. Разам з тым, трэба звярнуць увагу на тое, што славянскія плямёны пачатковага летапісу з большага падзяляюцца на дзьве групы: з суфіксам "ан-ян" /паляне, дзераўляне, севяране, бужане, валыняне, мазаушане, памаране, славені-славяне/ і з суфіксам "іч" /крывічы, дрыгавічы, радзімічы, вяцічы, улічы, люцічы/. Летапіс прама паказвае, што назва радзімічау вяіпчау паходзіць ад уласных імёнау іх князёу — Радзіма і Вяткі. Дрыгавічы таксама маюць у аснове патранім "Другувіт" ці "Драгавіт", як люцічы "Люта" або "Лота". Аб тым, што падобны корань закладзены ў назве крывічоу казаў М.Фасмер /Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. М., 1967. т.2. С.375/. Паводле яго, этнонім утварыуся ад імя родапачынальніка Крыва. Гэтая традыцыя была надзвычай устойліваю. Праз стагоддзі нашчадкаў полацкай дынастыі называлі "рагвалодавічамі" і "усяславічамі". Нават сёння на Беларусі вельмі распаусюджаны звароты да чалавека па ягоным бацькавым прозвішчы: Антонавіч, Міхайлавіч і г.д.

Такім чынам,можна дапусціць, што мянушка старэйшыны роду — Крыу, пасля аб’яднання родау пад яго кірауніцтвам, перайшло на племя. 3 племені -— на аб’яднанне плямёнау. Утварылася дынастыя у этнічна роднаснай групе насельніцтва /Штыхау Г.В. Крывічы. Мн., 1992 г. с. 97/.

Лагічна, што пад час міграцыі — "вялікага перасялення" —

гэтыя этнасы рухаліся разам. Па суседству яны і атабарыліся: крывічы, дрыгавічы, радзімічы, вяцічы. Але заўсёды кіруючае племя і род заусёды заставаліся у цэнтры. Мабыць, менавіта гэты асноуны род і выбрау месцам свайго сталага жыцця Полацк.

Паколькі племя на "падмурку" Крыва было галоуным, то яно мела прыярытэт не толькі палітычны, але і эканамічны, сацыяльны, рэлігійны. Яно мела права выбару лепшага месца для заснавання сваёй дзяржавы. Нават бліжэйшыя і роднасныя крывічы ізборскія і смаленскія былі вымушаны ісці далей на усход і Поўнач, каб там шукаць свайго "месца пад сонцам".

Крывічы прыгадваюцца у летапісах пад 856, 862, 907, 944 і 980 гт. Іпацьеускі летапіс згадвае крывічоу нават пазней — 1128 г. і называе полацкіх князёў крывіцкімі у 1140 і 1162 гт. /Ипатьевская летопись. ПСРЛ. М., 1962. Т.2. Стб.304, 251/. Тэрмін "палачане" /"палатчаны"/ неаднаразова сустракаецца ў пісьмовых крынінах ХІ-ХП стст. Безумоуна, ён паходзіць ад назвы Полацка, а дакладней — ракі Палаты. Апошні гідронім балцкага паходжання ад асновы "РАL" альбо "раlіе" — балота, лужына з наступнай славянскай асіміліяцыяй /Жучкевич В.А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Мн., 1974. С.301/. У сваім пачатковым балцкім гучанні горад вядомы па васьмі скандынаўскім крыніцам. Часцей ён называецца Раliеsкіа.

Яшчэ малады К.Маркс пісау: "Супрацьлегласць паміж горадам і вёскаю пачынаецца разам з пераходам ад варварства да цывілізацыі, ад племяннога ладу да дзяржавы." /Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд.. Т.З /. Ф.Энгельс у "Паходжанні сям’і, прыватнай уласнасці і дзяржавы" казау, што гарады зрабіліся "асяродкам племені ці саюза плямёнау" /Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.21.С.163/.

Дарэвалюцылны расійскі гісторык А.Нікіцкі адзначаў, што ў часы Кіеускай Русі паняцці "горад" і "дзяржава" былі непадзельны і змешваліся /Никицкий А.И. Очерк внутренней истории Пскова. СПб., 1873. С. 161-162/. Другі гісторык М.Карэеу пісаў аб вялікай ролі гарадоў-дзяржаў у разуменні сусветнай гісторыі /Кареев Н.Я. Государство-город античного мира. СПб., 1905. С.324-325/. Пісалі аб гэтым і іншыя. Абагуліу ідэю горада-дзяржавы Усходняй Еуропы І.Фраянауу калі адзначыу, што яна складвалася уласна з горада і дамыкаючых да яго земляу. Адпаведна даследчыку, у першую чаргу гарады-дзяржавы ІХ-Х стст. выконвалі ролю і палітычна-адміністрацыйіных і ідэалаггчных /рэлігійных/ цэнтрау. Гандаль, рамяство, вайсковая справа і інш. — былі другараднымі /Фроянов Н.Я. Кневская Русь. Л., 1980. С.232/.

Сапрауды, горад-дзяржава, альбо дзяржава-горад — універсальная гістарычная з’ява і абсалютна непадзельная. Самы стара-жытны на сённяшні дзень гістрычнн горад — Урук, быу дзяржаваю часоу Шумера / 4 тыс.г.да н.э./. Ен праіснавау у розных формах 4 тыс. гадоу. Менавіта тут былі прыдуманы ганчарае кола і першае у гісторыі чалавецтва піктаграфічнае пісьмо. Таксама і бабілонскі Аккад /2370 г. да н.э./ быу заснаваны царом Саргонам як сталіца дзяржавы. 3 горада-дзяржавы ён перарос у семіцкую дзяржаву. Аналагічнымі былі у Шумеры: Ур, Лагаш, Апшур, Кіш і інш.

I на далей у сусветнай гісторыі гарады пачаткова узнікаюць тады, калі узнікаюць дзяржавы. Хеты, стварыушы дзяржаву /1750-ій 1450 гг. да н.э./ будуюнь дзве сталіцы: спачатку Куссару, пасля — Багазкею. У дзяржаве Урарту /9-6 стст. да н.э./ былі пабудаваны сталіцы Ван, пасля — Тайшэбаіні. Царом Дарыям I у 518 г. да н,э. была пабудавана сталіца Ахеменідау — Персеполь. Скіфы, калі стварылі зваю першую дзяржаву пры цары Аттэі, пабудавалі і горад-сталіцу /4 ст.да н.э./, вядомы зараз як гарадзішча Каменскае, бо старадауняя назва не захавалася. Пад час Другой скіфскай дзяржавы сталіцаю быу Неапаліс непадалёк ад сучаснага Сімферопаля /дарэчы, "неаполіс" — новы гоад. Варта прыгадаць італьянскі Неапаль, баугарскі Неапаліс-ад-Іструм, Ноугарад і беларускі Навагародак/. Падобнае было нават у Японіі: прынц Наканоэ аб’яднаушы землі і стварыўшы такім чынам дзяржаву, пабудаваў у 710 г. н.э. першую сталіцу і першы японскі горад — Нару. Тое ж адбывалася і ў Кітаі, Індыі, і нават Цэнтральнай Амерыцы. Тенатчытлан — заснаваны як сталіца і першы горад ацтэкаў у 1345 г.

У блізкай і больш зразумелай нам Еўропе таксама, дзе узні-кала дзяржава — там і ўзнікаў горад-сталіца; ці наадварот, дзе ўзнікау горад — там закладаўся пачатак для дзяржавы. Пачыналі этрускі ў 1 тыс.да н.э., якія стварылі ў Цэнтральнай Італіі вольную канфедэрацыю гарадоў: Папулонія, Ветулонія, Тарквінія і інш. А скончылі славяне: Вялікая Крэслава /УШ-ІХ стст./ — сталіца першага Баугарскага царства, Бранібор /X ст./ — сталіца гаволян, Рэтра — сталіца люцічау, Мікелін — абадрытаў, Прага — чэхау, Познань, Гнёзна і Кракаў — палякау, Елінга — датчанау, Упсала -- шведау.

Скандыыаускія сагі фіксуюць у пауночнай частцы Усходняй Еуропы — на тэрыторыі "Гардарыкі" — 11 гарадоў /12-ты Кіеу/. 3 іх традыцыйна 7 звязваюцца з Ноўтарадам, Ладагай, Полацкам, Смаленскам, Суздалем, Мурамам і Растовам /Джаксон Т.Н. Исланд-ские королевские саги как источник по истории Древней Руси и её соседей././ Древнейшие государства на территории СССР. М., 1991. С.154/. Лёгка зауважыць, наколькі гэты пералік блізкі з усходнеславянскім летапісным спісам 862 г.: Ладага, Полацк, Му-рам, Растоу, Белавозева, Ізборск. Ноугарад і Кіеу згаданы крыніцамі раней. Усе гарады належаць да трох буйных этна-культурных і геаграфічных арэалау: фіна-вугорска-славенская Поўнач, скіфа-сармацка-палянскае Падняпроўе і балта-крывіцка-дрыгавіцкае Днепра-Дзвінне.

Самым старажытным горадам Полацкай Зямлі быу, безумоўна, Полацк. Аднак, у X ст. ужо згадваюцца Віцебск і Заслауе, а у Ц ет. —-Усвяты, Лукамль, Друцк, Браслаў, Мінск, Лагойск, Капысь, Ворша, Галацічаск. Каневые, прыгадванне ў летапісе — толькі ўмоў-ная дата узнікнення горада. Разам з тым, як паказваюць археала-гічныя доследы, большасць беларускіх гарадоў у гэтай сваёй якасці паустала менавіта ў XІ ст. /Штыхов Г.В. Города Полоцкой Земли. Мн., 1978. С.13/.

Шляхі паўставання гарадоў былі рознымі: этнічныя, гандлёвыя, вайсковыя і г.д. Але у межах адной дзяржаўнай прасторы яны захоу-валі строгае іерархічнае падпарадкаванне. Былі "старэйшыя" і "малодшыя" гарады. Паколькі старэйшым горадам заусёды была сталіца ' дзяржаўнага утварэння, то па тым, як яна абрастала "малодшымі" гарадамі ў пэунай ступені можна меркаваць пра складванне тэрыта-рыяльна-адміністрацыйнай сістэмы. 3 гэтага выцякае, што пачаткова межы Полацкай зямлі ў IX ст. ахоплівалі толькі землі непасрэдна вакол горада. У X ст. у сферу уплыва Полацка ўваходзяць Віцебск і Заслауе, што на наш погляд звязана не з каланізацыйнымі працэсамі, але гандлёва-палітычнымі. Віцебск — вузлавы горад да днепра-дзвінскіх волакау шляху "з варагау у грэкі", Заслауе, як і безумоуна існаваушы на той час Мінск — дрыгавіцкія гарады на крывіцкім памежжы. У ХІ ст. шляхам пабудовы новых гарадоў ідзе працэс умацавання дзяржаўнай тэрыторыі ва ужо вызначаных межах, адначасова з паступовым пашырэннем дзяржауных граніц.

Сярод іншых гарадоу, якія узніклі на Полаччыне ў ХІ ст. найбольшую цікавасць з пункту гледжання тэрытарыяльнага размяшчэння маюць Браслау, Копысь, Ворша, Усвяты. Усе яны былі памежнымі. Браслау — на памажжы з літоускімі пляменамі, Ворша,Копысь, Усвяты — з Смаленскай зямлёю, прыгаданае раней Заслауе і Мінск – памежжа з той жа Літвою і Тураускай зямлёй.

Калі мы звернемся да палітычнай гісторыі, то заўважым, што згадкі крывічоў пад 882 і 907 гг. звязаны з паходамі князя Алега на Кіеу і Канстантынопаль, у 944 г. — паходам Ігара на Візантыю. У ранніх летапісных паведамленнях крывічы выступаюць як-бы пасіўна: ідуць у паходы з чужымі князямі, атрымліваюць кантрыбуцыю, плацяць даніну. Выключэннем з"яўляецца толькі 862 г., калі крывічы разам з іншымі плямёнамі запрашаюць варагаў. Але, прыгледзецца ўважліва, то відаць, што вектар усходнееўрапейскай палітыкі ІХ-Х стст. цалкам праходзіў па пауночна-пауднёваму мерыдыяну. Ад запрашэння варагаў, іх заваёвы земляу аж да Кіева і падначалення іх сабе, да паходаў на Канстантыянопаль — усё гэта нішто іншае, як паступовае палітычнае пранікненне па гандлёва-геаграфічнаму шляху " з_Варагау у Грэкі". Полацкая зямля на гэтым шляху займала адно з цэнтральных месцаў. А калі улічыць, што Дзівінскі шлях быу карацейшым да Готланда і таму прыарытэтным, то становіцца відавочным, што ранняя палітыка Полацкай дзяржавы была падначалена менавіта здабычы-большага прыбытку, карысці са свайго геапалітычнага становішча. Удзелы у паходах на Канстантынопаль — правядзенне той жа палітыкі у яе пауднёвым накірунку. Менавіта у такім кантэксце трэба разглядаць палітычную актыунасць палачанаў Х-ХІ стст.

У "Аповесці мінулых часоу" пад 980 г., Цвярскім г Густынскім летапісах пад 988 г., Лаўрэнцьеускім спісе пад 1128 г. апавядаецца пра сватанне да полацкай князёуны Рагнеды кіеўскага Яраполка Святаславіча і ноугарадскага Уладзіміра Святаславіча. Уладзімір паслау да полацкага князя Рагвалода свайго дзядзьку Дабрыню прасіць рукі Рагнеды. Рагвалод пытаецца у Рагнеды? "Ці хочаш за Уладзіміра?" Яна адказвае: "Не хачу разуць сына рабыні, бо за Яраполка хачу". Абражаны адказам Уладзімір збірае войска з варагау, славен, чудзі і ізборскіх крывічоў і ідзе паходам на

Полацк. Яго войска трапляе да Полацка ў час, калі Рагнеду збіраецца везці у Кіеў. Пасля аблогі горад быў узяты. Рагвалод, яго жонка і два сыны былі забітыя, а Рагнеда прымусам стала жонкаю пераможцы. Адпаведна М.Ермаловіча гэтая падзея адбывалася каля 977 г., з чым можна пагадзіцца /Ермаловіч М.і. Старажытная Беларусь. Полацкі і Навагародскі перыяды. Мн., 19Э0.С.70/.

У дадзеным аповедзе ёсць вельмі важкія для разумення полац-кай гісторыі рэмарка — характарыстыка самога князя Рагвалода: "Рагвалод жа прыйшоў з-за мора і меу уладу сваю ў Полацку. А Тур у Тураве; ад яго і турауцы празваліся". У Лаўрэнцьеўскім летапісе характарыстыка князя дапауняецца яшчэ і наступнымі словамі: "Раг-валод трымау, валадарыў і княжыў Полацкую Зямлю, а Уладзімір быў у Ноўгарадзе".

Гэтыя радкі летапісау характарызуюць не толькі асобу першага вядомага полацкага князя які, на наш погляд, бясспрэчна быу скан-дынавам — хутчэй за ўсё выхадцам з Пауночной Нарвегіі /Тарасау С.В. Чарадзей сёмага веку Траяна. М., 1991. С.9/, але і характар зешняй палітыкі Полацкай дзяржавы. Калі улічыць, што па звестках Іаакімаускага летапіса нападу на Полацк папярэднічау напад самога Рагвалода на ноўгарадскія воласці /Татишев В. История Российская. М., 1774 .Т.2. С.12/, то становіцца зразумелым, што спрэчка наміж Полацкам і Ноўгарадам ішла за кантроль пауночных земляў Усходняй Еуропы, а дакладней — пауночнага адрэзку гандлёвага шляху "з вараг у грэкі".

Мы не можам пагадзіцца з тым, што мэтай спрэчкі быу выхад Полацка да Дняпра /Ермаловіч М. Старажытная Баларусь Мн., 1990. С.73/. У адваротным выпадку гэта прымушала бы ісці паходамі і на Смаленск,і на Кіеў, і на іншыя дняпроускія гарады. Так яно здарыцца сапрауды у ХУ от. Але пакуль была толькі барацьба за прыарытэт у транзітным гандлі, кантролі над днепра-дзвінскімі волакамі. У палітычнмм трохкутніку, які стварылі Полацк, Ноўгарад і Кіеў безумоўны аутарытэт быу у Кіева, як аношняй і адзінай кропкі на Дняпры непасрэдна перад "грэкамі". У той жа час Полацк і Ноугарад стваралі два амаль роўнавартасныя пачаткі гэтага шляху. Паміж сабою ім даводзілася спрачацца за прыарытэт.

Няснрауджаны саюз Полацка з Кіевам праз шлюб Рагнеды і Яраполка, далейшая смерць Яраполка і пачатак княжэння ў Кіеве Уладзіміра, нанеслі моцны ўдар па самастойнасці Полацкай дзяржа-вы, але не здолелі знішчыць яе цалкам. Пасля захопа Уладзімірам Кіева, у полацкай знешняй палітыцы Кіеу і надначаленыя яму Ноугарад, сталі галоўнымі ворагамі Полацкай дзяржавы. XI ст. прайшло пад сцягамі барацьбы Полацка з Кіевам.

Рагнеда, нарадзіла ад Уладзіміра: Ізяслава, Яраслава, Усевалада і Мсціслава, таксама дзьвух дачок. Першы з сыноу, пасля замаху Рагнеды на жыццё Уладзіміза разам з маці быу высланы на Полаччыну і пасяліуся у горадзе Ізяславе /сучаснае Заслауе/. Ад Ізяслава і пачала развівацца надалей дынастыя полацкіх князёў. Факт аднаулення полацкай дзяржаўнасці, заснавання новага горада /магчыма у супрацьвагу сталіцы — Полацку/ сведчыць аб тым, што на Полаччыне працягвалася палітычная актыунасць. Яна не спынілася нават у часы панавання "імперыі Уладзіміра". Верагодна, што зацікауленасць Кіева у захаванні апанента Ноўгараду прымусіла не толькі не забіць Рагнеду з сынам, але і аднавіць, самастойнасць іх родавай вотчыны.

Па смерці у 1000 г. Рагнеды, якая прыняла манашаскі пастрыг пад імем Анастасія, а у 1001 г, і Ізяслава, на полацкім стале пачау княжыць Брачыслау Ізяслававіч.

Брачыслау Ізяслававіч полацкі быу у пэуным сэнсе прадау- жальнікам і адраджэнцам былой моцы Полацкай зямлі. Пасля.смерці Уладзімір Святаслававіч у 1015 г. уся "шматковая і нетрывалая імперыя Рурыкавічау" была надзелена паміж яго нашчадкамі /Маркс К. Энгельс Ф. Выбраныя працы М., 1986. Т.15 с.77/. Сярод іх найбольш магутнымі былі Яраслау ноўгарадскі, Мсціслау тмутараканскі і Брачыслаў полацкі. Есць падставы меркаваць, што гэты трыўмвірат, а пасля смерці Мсціслава -- дуумвірат, праз сваіх намеснікаў кіраваў і у Кіеве.

Уласна знешнепалітычным падзеям на Полаччыне першай паловы XI ст. прысвечаны адзін артыкул "Аповесці мінулых часоу" і "Эймундава сага". "Прыйшоў Брачыслаў, сын Ізяслава, унук Уладзіміра на Ноўгарад і захапіу Ноугарад, і узяушы у палон ноўгарадцау, і дабро іх, пайшоу да Полацка зноу. І прыйшоў ён да Судоміры ракі, і Яраслау з Кіева здагнау яго тут у 7-мы дзень. і перамог Яраслау Брачыслава, і ноугародцау вярнуу Ноугараду. Брачыслау жа збег да Полацка. Сафійскі летапіс і Уваскрасенскі дадаюць, што Яраслау "паклікау да сябе Брачыслава і аддаушы яму два гарады Усьвят і Віцебск сказау:"Будзь са мною эа адзін". і не ваявау Брачыслау з Яраславам усе дні да канца сваЛго жыцця". /ПВЛ. Т.1. С.99; ПСРЛ, Т.5.С.134; ПСРЛ.Т.7.С.328./

Эйдмундава сага дапауняе гэтыя падзеі актыуным удзелам у гэтай варажнечы скандынавау: канунга Эйдмунда і княгіні Інгігерд — жонкі Яраслава. Эйдмунд выступае спачатку на баку Яраслава, потым Брачыслава. У выніку менавіта Інгігерд прапануе валадарам падзяліць землі: Яраславу — Ноугарад /Хольмград/, Брачыславу – Кіеу /Кенугард/, Эймунду — Полацк /Палтэскью/ /Рыдзевская Е.А. Древняя Русь и Скандинавия ІХ-ХІУ вв. :1., 1978. С. 96-104/. Пры усёй няпэунасні і некаторай фантастычнасці "Сагі" варта адзначыць, што з"яуленне Брачыслава у Кіеве у якасці вялікага князя магло мець месца. 3 гэтым пагаджаюцца М.Ермалавіч і Ю.Заяц /Ермаловіч М. Старажытная Беларусь М., 1990 г.,0.94; Заяц Ю.А. Полоцкие события " Сага аб Эйдмунде"// Полоцкий летописец. Полоцк, 1993.№ 1. С. 15/. 3 гэтым часам звязваецца и заснаванне у Кіеве "Брачыславава двара", які згадваецца летапісам пад час падзей 1068 г.

Прычыны полацка-кіеускага канфлікту маглі быць рознымі: аб’яднанне усіх крывіцкіх земляу пад зверхнасцю Полацка, захоп палону і засяленне вольных полацкіх земляу, імкненне Кіева падначалтпь сабе Полацк, нарэшце пачуццё крыуды першых Рагвалодавічаў-Ізяславічау з прычыны выключэння іх з кіеускай дынастыі і крыўда за даунюю абразу Рагнеды. На наш погляд, найбоьш блізкі да ісціны погляд, які не выключае папярэдніх, але асноуным бычыць барацьбу за кантроль над шляхам "з варагау у грэкі" /Ермаловіч М. I. Старажытная Беларусь М., 1990 . С. 95./ Менавіта уступка Полацку Усьвятау і Віцебска падцвярджае гэтую думку. Полацк атрымаў не толькі пашырэнне /ці аднауланне сваіх тэрыторый/, але непасрэдны выхад праз волакі ад Віцебска на Дняпро. Сюды трэба Дадаць, што менавіта у гэтыя часы па сярэдняму рэчышчу Дзвіны паустаюць гарады Кукейнас і Герцыка — цэнтры невялікіх васальных княствау.(Праз іх не толькі умацоуваецца кантроль за гандлёвым шляхам на поунач ад Полацка — да Варажскага мора, але і пашыраецца сфера уплыва на прыдзвінскае балцкае насельніцтва. Гэтым жа мэтам, трэба меркаваць, была падпаракавана ідэя заснавання у Паазер’і горада Брачыслауля — сучаснага Браслава.

Усё гэта не магло не спрыяць узвышэнню эканамічнай магут-насці Полацкай зямлі. Сталіца дзяржавы — Полацк у першай пало-ве ХІ ст. ужо у тры разы перавышау па памерах і колькасці на-сельніцтва горад часоу Рагвалода / Тарасов П.В. Историко-топографическая структура Полоцка ІХ-ХУП зв. Автореферат. Мн., 1991. С.4/.

Але абсалютнай палітычнай стабільнасці у часы Брачыслава не было. Паходы Яраслава кіеускага на яцьвягау у 1038 г. і літву 1040 г. сведчаць пра імкненне Кіева і надалей пашыраць свой уплыу нават у далёкіх ад Кіева замлях. Яцьвягі і Літва — непасрэдныя суседзі, перспектыуныя саюзнікі, ворагі і даннікі Полац-кай дзяржавы. Паходы Яраслава неслі вельмі канкрэтную небяспеку для самой Полаччыны.

У 1044 г. памёр Брачыслау і яго месца на княжым стале заняу сын Усяслау Брачыславіч. Па звестках В.Тацішчава адразу пасля смерці Брачыслава Яраслау кіеўскі робіць свой другі паход на літву, у выніку якога засноувае Навагародак. Канечне, гэта быу прамы выклік Полацку, уважаючы тое, што малады князь Усяслау, якому было 16-17 гадоу не мог рэагаваць на такі выпад /Тарасау С.В. Чарадзея сёмага. веку Траяна. Мн., 1991. С.15-17/.

Пасля смерці Яраслава Мудрага у 1054 г. яго сыны: Ізяслау, Святаслау і Усевалад усталявалі поунуу уладу і кантроль над Кіеускімі землямі. Адносны спакой сярэдзіны XI ст. быу падманлівым.

Пасля смерці смаленскага князя Вячаслава Яраславіча і уладзімірскага Ігара Яраславіча у 1060 г. трыумвіры: Ізяслау, Святаслау і Усевалад падзялілі іх удзелы паміж сабою. У тым ліку і Смаленск. Але згодна з запаветам Яраслава Мудрага — іх агульнага бацькі — рабіць гэтага не мелі права. Пасля смерці Вячаслава смаленскага застауся яго сын Барыс. Але ён не атрымау законнай бацькавай вотчыны, якую заняу адзін з сыноу Яраслава Мудрага – Ігар. Дасля смерці Ігара і ягоныя два нашчадкі — Давыд і Усевалад — таксама засталіся без удзелау.

Тым часам у трыумвірау таксама раслі дзеці, якім трэба было даваць удзелы. Зрабіць гэта яны вырашылі за кошт пляменнікау-сіротау. Гэтым тлумачыцца падзел Смаленска і тое, што у 1064 г. мусіу бегчы з Ноугарада князь Расціслау. Усе незадаволеныя Кіевам князі збіраліся у Тмутаракані.

Усяслау Брачыславіч Полацкі быу блізкі сваяк памянёных князёу-сіротау. Па мерках таго часу ён стаяў у адным шэрагу з усімі сынамі Яраслава, адпаведна меу роўнае права на валадарства і развязванне пытаянняу-спрэчак у межах былой дзяржавы Уладзіміра Святаславіча. I калі Яраславічы пакрыудзілі сваіх пляменнікау, то акрамя Усяслава полацкага, ім не было да каго звярнуцца.

Вось чаму, калі у 1064 г. Яраславічы прымусілі бегчы з Ноугарада Расціслава, на наступны год Усяслаў полацкі "поча рать держаті".

Першы паход полацкага князя быу скіраваны на Пскоу. На рацэ Чарэсе ён разбівае войска Мсціслава —- сына кіеускага Ізяслава, які выйшау супраць яго з Ноугарада. Пасля бітвы Мсціслау збег у Кіеу. Ноугарад быў адкрыты для полацкага князя, а дакладней — гатовы назад прыняць свайго законнага уладальніка – Расціслава, які хавауся у Тмутаракані. I раптам у 1066 г. падчас балю катапан — намеснік візантыйскага імператара – падсыпае у кубак Расціславу атруту. Можна не сумнявацца, што гэта адбылося не без дапамогі Яраславічау-дзядзьёу. Тым больш, што тут жа Свгтаслау-трыумвір пасадзіу у Тмутаракань свайго сына Глеба. Відаць, тое самае збірауся зрабіць для свайго сына і другі трыумвір Ізяслау — пасадзіць сынаі Мсціслава у Яоугарадзе. Апярэджваючы ворагау Усяслау Полацкі рушыу на Ноугарад. Але Мсціслау там ужо паснеу атабарыцца. Тым не менш, у 1067 г. Ноугарад пау пад ударамі палачанау.

У адказ тры Яраславічы аб’яднаным войскам рушылі у бок Полацка праз Мінск. Мінск імі быу абрабаваны і спалены, а 3-га сакавіка 1067 г. на рацэ Нямізе адбылася крывавая бойка паміж кіеускімі і полацкімі дружынамі, якая знайшла адлюстраванне на старонках "Слова пра Паход Ігара". Ня гледзячы на паведамленне летапісау, што "Усяслау збег", перамога засталася за ім. Яраславічы не адважыліся ісці на Полацк, наадварот — запрасілі полацкага князя на перамовы пад Воршу. Усяслау Брачыславіч пайшоу на іх, паверыушы крыжацалаванню, але падманам быу схоплены і паса-джаны у кіеускую турму-поруб. Тут яму давялося прасядзець 14 месяцау і 5 дзён. У выніку першага у гісторыі Усходняй Еўропы паустання гарадскіх нізоу 15 верасня 1068 г. ён не толькі быу вызвалены, але і агалошаны вялікім князем кіеускім. У Кіеве полацкі князь валадарыу толькі сем месяцау, пасля чаго вярнуу-ся у Полацк. Аднак у красавіку 1069 г. Ізяслау кіеускі прымусіу яго бегчы з Полацка. Полацкі стол заняу сын Ізяслава Мсціслау. Апошні вельмі хутка і нечакана памёр. Відаць, у смерці гэтага юнака, які быу у поуным росквіце сіл, не абыйшлося без атруты і "дапамогі" саміх палачанау.

23 кастрычніка 1069 г. над Ноугарадам з’явілася водскае войска начале з Усяславам Брачыславічам. Бітва з наўгародцамі была не на карысць Усяслава. Полацкі князь быу разбіты і нават трапіу у палон. Але яго тут жа адпусцілі "дзеля Бога". Два гады яго імя не сустракаецца на старонках летапісау. У 1071 г. ён з’яуляецца пад Полацкам з войскам якое складаецда з літоуцау, эстау, лівау, лептау і семігалау, выганяе з бацькоускага стала кіеускага стауленіка Святаполка.

У 1077-1078 гг. Усялау полацкі зноу прымае удзел у спрэчках Яраславічау на баку малодшых князёу. У 1071 г. ён нападае на Ноугарад, а у 1078 г. — на Смаленск, які належыць сыну кіеускага князя Усевалада — Уладзіміру Манамаху. Але вестка аб жорсткай бітве на Няжацінай ніве 3 кастрычніка 1078 г. і паражэнне малодшых князёу — Барыса і Алега, значна падарвала палітычны імпэт Усяслава полацкага. Разам з тым і праз многія гады Манамах не мог дараваць Усяславу падзеі 1077-1078 гг. У восень 1084 г. ён з чарнігауцамі і полауцамі-чыцеевічамі знянацку нападае на Мінск. Захапіушы горад, яны не пакінулі у ім "ні чэлядзіна ні скаціны".

Аж да самай смерці у 1101 г. Усялау, не з’яуляецца болей на старонках летапісау. Нават на княжацкіх з’ездах 1097 - 1103 гг. а ні Усяслау, а ні яго сыны не прысутнічаюць. Дзяльба рускіх зямель па- вотчынах не цікавіла полацктх князёу да тэй пары. пакуль Полацкая Зямля заставалася адзінай і непадзельнай дзяржаваю.

Спіс крыніц і літаратуры

Тарасау С.В. Чарадзея сёмага. веку Траяна. Мн., 1991.

Тарасов П.В. Историко-топо-графическая структура Полоцка ІХ-ХУП зв. Автореферат. Мн., 1991.

Ермаловіч М. Старажытная Беларусь М., 1990 г.

Заяц Ю.А. Полоцкие события " Сага аб Эйдмунде"// Полоцкий летописец. Полоцк, 1993.№ 1.

ПВЛ. Т.1.

ПСРЛ, Т.5.

ПСРЛ.Т.7.

Никицкий А.И. Очерк внутренней истории Пскова. СПб., 1873.

Штыхау Г.В. Крывічы. Мн., 1992.

Пьянков А.П. Пройсхожденние обшественного и государственного строя Древней Русн.Мн., 1980.