Мазмұны
Кіріспе .......................................................................................................................3
1. Метрологияның теориялық негізі........................................................................5

1.1 Қазақстан Республикасындағы метрологияның даму тарихы........................5

1.2 Метрологияның ғылым мен өндірістегі рөлі....................................................8

1.3 Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүесінің қазіргі жағдайы.......11
2. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы базаға талдау жасау..............................................................................................................17

2.1 Метрологиялық қамтамасыз етудің құқықтық негізі......................................17

2.2 Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік негізі...................................20

2.3 Қазақстанның заңды базасын қамтамасыз етуді ұйымдастыру......................23
3. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы базасын жетілдіру.....................................................................................................................26

Қортынды....................................................................................................................30

Қолданылған әдебиеттер тізімі.................................................................................32

Қосымшалар................................................................................................................33

                                              Кіріспе

 Қазақстан Республикасындағы эканомиканың тұрақсыздығы, саяси факторлар мен эканомикалық рыноктың қалыптасу жолындағы мемлекет қозғалуының қиын процессі, стандартизация, сертификация және метрология саласының жұмысына әсер етті. Халықаралық эканомикалық қатынастар мен әлемдік шаруашылықтың тең құқықты қатысуышы болуы үшін, әлемдік тенденциялар мен жетістіктерді есепке ала отырып, мемлекеттік эканомиканы жетілдіру керек.

Стандартизаци, сертификация және метрологияның халықтық жүесінің артта қалуы, ішкі және сыртқы рынокта ғана емес, сондай-ақ қазіргі заманға сай бәсекелестік шартында, отандық өндірістер бастан кешетін қиындықтарды тудырады. Аз уақыт аралығындағы стандартизация, сертификация және метрология саласын жетілдіру бойынша тым жауапкершілікті болады және онымен бірге отандық өнеркәсіп мекемелерінің тәжрібиелерінде аса көрінерлік оңтайлы өсуге жетті.

Стандартизация, сертификация және метрология бойынша жаңа концепцияның қабылдануы, Қазақстанның ВТО-ға кіру мүмкіндігін одан әрі жақындатады. Стандартизация, сертификация және метрология бойынша ережелер мен аспектілердің негізін өзгертуі, осы шарттардың негізгі түбегейлі құқықтық өзгерістерді анықтайды.

Жетілдіру процессі шексіз. Мемлекетте TQM (Total Quality Management) мәселесі шешілмей, көкжиекте әлуіметтік-этикалық сипаты бар критерийді орнататын SA – 80002 халықаралық стандарты пайда болды.

Стандартизация, сертификация және метрология бойынша кейбір актуальды салалар, ұйымдастыру жоспары және құқықтық жағынан едәуір алға жылжып, мемлекетіміздің эканомикасына да әсерін тигізді.

Қазақстан Республикасының эканомикалық рынокка өтуі, ішкі және сыртқы рыноктағы ұйымдар мен өндірістер, отандық фирмалары үшін жаңа талаптарды анықтайды.

Әртүрлі бағыт пен деңгей бойынша халықаралық келісім шартпен құпталған Халықаралық қызметтестік нормалардың халықтық және халықаралық ережелердің гармонизациялауын талап етеді. Бұндай түрдегі стандартизация, сертификация және метрология, жоспарлы эканомиканың жаңа жұмыс шарттарына сәйкес келмей, Ресейдің мәдени эканомикаға интеграция мүмкіндігін тежейді. Біздің мемлекетімізде жоспарланған ГАТГ/ВТО-ға кіру шарты осыған жарқын мысал болып табылады.

Қазақстан Республикасының «Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы», «Стандартизация туралы», «Өнім мен қызметті сертификациялау туралы», «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заңдары, эканомика саласының
әрекеттері үшін маңызды, осы ұйымдастыруға жаңалықтар еңгізу үшін қажетті құқықтық базасын құрады.

Шет елдерінің механикалық тәжрібиесін біздің отандық шарттарымызға ауыстырып алуға болмайды, бірақ біздің мамандарымыз олар туралы хабарда болуы керек, себебі қажетті деңгейде елімізбен шет елдерінде жүзеге асыруды, қызмет көрсетуді және өнім өндіруге көмектесетін жаңа прогрессивті шешімдерді қабылдауға көмектеседі.

Стандартизация және сертификация жұмыстарды жүргізудің негізі - өлшем дәлдігі мен бірлігін қамтамасыз ететін метрология болып табылады.

Қазақстан Республикасының «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң, құқықтық-эканомикалық және ұйымдастыру негіздерін орнатады, метрология саласында мемлекеттік басқару органдар мен жеке және заңды тұлғалардың арасындағы, метрологиялық ызмет саласындағы қатынастарды реттейді және ол азаматтармен Қазақстан Республикасының заңды мүдделерін өлшеулердің дұрыс емес нәтижелерінің салдарынан қорғауға бағытталған.

Курстық жұмыстың мақсаты метрология саласындағы заң шығарушы базаны талдап, өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің (МӨЖ) қазіргі күйі мен оның әр түрлі даму жолдарын қарастыру болып табылады.

Алдымызға қайылған мақсатқа жету үшін келесі шарттарды жасау керек:

1.                            Қазастан Республикасындағы метрологияның даму тарихы мен метрологияның теориялық негізі.

2.                            Метрологияның ғылым мен өндірістегі рөлін білу

3.                            Қазақстандағы метрология саласының заң шығарушы базасына талдау жасау.

4.                            Метрология саласындағы заң шығарушы базасын жетілдіру үшін әртүрлі жолдарын қарастыру.

Курстық жұмысты жазу процессінде отандық және шет елдерінің әдебиеттерін, периодикалық шығармаларды, монографиялар мен нормативтік- құқықтық актілерді қолданылған.
1. Метрологияның теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасындағы метрологияның даму тарихы
              

Қазақстандағы өлшеу техникасы мен өлшемнің даму тарихы Ресейдегі метрологияның қалыптасуымен тығыз байланысты. Қазақстан теориясындағы алғашқы кеңсе 1923 жылы Семипалатинск бөлімінің Омск салыстырып тексеру палатасы ретінде пайда болды. Оның мақсатына приборлардың қолдануға жарамдылығын анықтау болды. Олар өндірістегі, сатылымдағы приборлардың өлшемдері мен нақты өлшем мәндерін салыстырып тексерді. Бұны салыстырып тексеру ал кеңсені Салыстырып тексеруші орган деп атады.

1925 жылы Семипалатинск бөлімінің аты Өздік жеке салыстырып тексеру палатасына ауыстырылады. Олардың жұмыс аумағына Семипалатинск және Жетіқара облыстары жататын. Қазақстанның қалған териториясы Қазақстан Республикасынан тыс орналасқан салыстырып тексеру кеңселеріне жататын (Саратов, Оренбург және Орта Азия өлшем және таразы палаталары) [10,128].

1929 жылы 1 қазанда Семипалатинсктін өлшем және таразы палатасының аты Қазақстанның аймақтық өлшем және таразы салыстырып тестеру палатасына өзгертілді, оны Вильковский Н.З. басқарған.

Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің шешімі бойынша Қазақтың аймақты палатасы Семипалатинсктен республиканың Алма-Аты астанасына көшіріледі.

Бұл кезде Қазақстанда тек қарапайым приборлар: таразы, кірлер, сыйымдылық пен ұзындық өлшемдер мен манометрлер болған.

Қазақстандағы өндіріс пен мәдени-эканомикалық өмірдің дамуы, салыстырып тексеру органдардың санының өсуі мен приборлардың тексеру номенклатурасының кеңеюіне әкелді.

1931 жылы Қазақстанның Аймақты салыстырып тексеру палатасының аты Қазақстанның аймақты стандартизация палатасына ауыстырылды. Аймақты бюроға метрология мен стандартизацияның қолдану маштабтарын кеңейтіп, халық шаруашылықтың барлық салаларындағы сапа мен өндіру деңгейлерін көтеру үшін тиімді амалдарын табу тапсырылды.

1933 жылы Қазақстанның аймақты стандартизация бюросының аты Қазақ КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен таразының өкілетті басқару орталығының басқармасына ауыстырылды. Одан кейін 1935 жылы Қазақ КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен таразы бөліміне өзгертіледі, ал 1938 жылы Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің негізіндегі өлшеу құралдары мен өлшем істері жөніндегі өкілетті басқару комитетіне ауыстырылды.
Басқару құрлымы орталық аппараттан және өлшеу құралдары мен өлшем істері бойынша 14 облыстан құралады. Жұмысшылардың саны облысты қоса отырып 129 адам болған.

Соғыс жылдарынан кейін халық шаруашылығы қалпына келіп, өлшеу құралдарының парк сандары көбейді.

1995 жылы бірінші разрядты иеленген Алма-Аты мемлекеттік қадағалау лабараториясы ұйымдастырылған, кейін оның аты Республиканың мемлекеттік қадағалау лабараториясына (РМҚЛ) өзгертілді.

Қазақстанда метрологияның қарқынды дамуы 60-шы жылдарда басталды. Осы жылдарда жабдықтандыру жағынан көрсеткіш құралдар мен көмекші құралдарға сәйкес келетін 2-ші, 3-ші разрядты, облыстық лабараторияның қарқынды құрылысы басталды.

Алма-Атының мемлекетік қадағалау лабараториясында, механикалық, бұрышты-сызықтық, теплотехникалық, электрлік өлшеу түрлері бойынша спекторіне кіретін салыстырып тексеру бөлімі құрылды.

1971 жылы ақпан айында КСРО-ң Қазақтың республикалық мемлекеттік стандарт басқармасы құрылады. Басқару функциясын анықтайтын жаңа жағдай еңгізіледі. Жаңа жағдаймен бірге жаңа мақсаттар мен міндеттер анықталып, стандартизация және метрология саласындағы КСРО-ң мемлекеттік стандарт құқығы кеңейеді.

КСРО-ң Мемстандарттың негізгі мақсаттарының бірі, мемлекеттегі стандартизация мен метрология жүйесін жасап, негізгі даму бағыттарын анықтау, өнімнің сапасы мен өндірудің техникалық деңгейінің жоғарлауының тиімді амалдары ретінді стандартизация мен метрологияның қолдану маштабтарын кеңейту және оның жұмысының эксплуатациясы мен өндірудің шығынын азайту болып табылады.

70-ші жылдарда Алма-Атыда физикалық шама бірліктерді сақтап қайталауға, оларды эталоннан өлшеу құралдарының корсеткіштеріне және салыстырып тексеру сызбаларына сәйкес, жұмысшы өлшеу құралдарына беруге арналған арнайы мекемені салу жоспарланды.

1974 жылы құрлыстың аяқталуы мен мекемелерді салыстырып тексеру құрылғылармен қамтамасыз етуден кейін, аккустикалық өлшеу құралдарын салыстырып тексеру бойынша, жоғары қуатты өлшеу құралдары бойынша, селкілдеу (вибрация) мен жылдамдық бойынша, жоғарғы және төмен темпиратура бойынша, қысым мен 100 мыңға дейін баратын күш және жоғарғы жиілік бойынша жаңа лабараторияларды құрды. Бұндай салыстырып тексерулер Қазақстанның өндірістері мен ұжымдардын ғана емес, сондай-ақ Орта Азия мен Батыс Сібір мемлекеттерді де қамтамасыз етеді [10,130].

1972 жылы Қапчағай қаласында радиоциондық қадағалау құрылғыларын салыстырып тексеру бойынша лабаратория құрылды. Бұл лабаратория көрсеткіші
ерекше құрылғылармен қамтамасыз етіліп, изатоптарды сақтауға барлық мүмкіндікті жасап, альфа - , бетта - , гамма – сәулеленудің энергиясы бойынша өлшеу құралдарының толық диапазонын салыстырып тексеруді қамтамасыз етеді.

1996 жылға дейін ол дозиметриялық және радиометриялық аппараттарын мемлекеттік салыстырып тексеруді қамтамасыз ететін жалғыз лабаратория болған.

70-шы жылдардың басында Өскемен, Целиноград, Шымкент, Жамдыл қалаларында лабараториялар құрылды. Олар 2-ші, 3-ші разрядтары бойынша салыстырып тексерудің ең жаңа құрылғыларымен қамтамасз етілді.

1975 жылы өлшеу техникасы мен стандарттар бойынша Қазақ республикасының тарту қадағалау лабараториясы Қазақ республикасының стандартизация мен метралогия орталығы негізінде (ҚазРСМО) қайта құрылды, ол өнім өндіру мен жасауды метрологиялық қамтамасыз етудің күйі мен шығарылатын өнімнің сапасының стандарттары мен еңгізулерді сақтап, мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыруға міндетті.

1971 жылы Қазақ КСМ мен бүкіл КСРО республикасында өлшеу құралдарының бірдейлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік қадағалаудан өлшем бірлігін қамтамаыз етуге өтуіне байланысты үлкен жұмыс істелді.

Республикадағы өндірістермен шығарылатын және жасалынатын өлшеу құралдары мемлекеттік сынаудан өткізіледі, өндірістің бірлік өлшеу құралдарын метрологиялық аттестациялауды ұйымдастырады, өлшеуді орындау бойынша аттестациялаудың методикасын жасау жұмыстары басталады. Осындай жұмыстар халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы өлшем күйлерінің анализін өткізуге түрткі болды.

1977 жылы КСРО-ң Мемстандарт тапсырысы бойынша Алма-Атының стандартизация және метрология орталығында (АСМО) түсті металдарға арналған мемлекеттік стандарт үлгілері (МСҮ) жасалды. Барлық Кеңестердің Сверловск филиалының метрологиялық ғылыми-зерттеу институтында МСҮ үшін арнайы техникалық құрылғы жасалды. МСҮ-ң реестрдің 35 түрі Орталықпен жасалып жүргізілді және МСҮ-ң 9000 данасы жасалынды [10,135].

Республикада 8 млн. астам өлшеу құралдарының эксплуатациясы болды. Осындай метрологиялық қамтамасыз ету үшін Басты стандарт үлгілерінің орталығы мен Басты мемлекет эталондар орталығының АСМО базасы негізінде эталондық база құрылды. Республика 17 жұмыс эталондағы 13 мың жоғарғы сапалы өлшеу құралдарының көрсеткіштерімен (ӨҚК), соның ішінде 1-ші разрядтың бастапқы 500-ден, 2-ші разрядтың  700-ден астамымен қамтамасыз етілді.

1992 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін, бұрынғы КСРО мен барлық қатынастарын үзіп, Мемстандарттың жүесі мен республиканың эканомика құрлымында едәуір өзгерістер бола бастады.
Рессей Федерациясы мен Украинада орналасқан метрологиялық институттар 1992 жылға дейін бірегей өлшеммен қамтамасыз етіліп, бұрыңғы Кеңес Үкіметіндегі өлшемнің барлық 17 түрі бойынша, метрология саласындағы нормативтік құжаттар мен негізгі стандарттарды жасау еңгізілді.

Осының нәтижесінде Республиканың Мемстандарт алдында қиын жағдайлар қалыптасты, олардың негізгілері республикада қол жеткен өлшеу деңгейін сақтап, Қазақстанның мемлекеттік эталондар базасын құрып жасау, халықаралық талаптарға сай келетін нормативтік құжаттарды дамыту болып табылады.

Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету үшін 1993 жылы 18 қаңтарда Қазақстан Республикасының үкімімен «Өлшем бірлігі туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданады, ол метрологиялық инфрақұрлымның басқармасының заңды принціптері мен қалыптасқан мемлекеттік қадағалау формаларына ауыстыруға мүмкіндік берді.

Республика үкімімен «Өлшем бірлігінін мемлекеттік жүйесін дамыту бағдарламасы» қабылданды, одан өлшеу деңгейінің көтерілуін тосқан. 1994 жылы Қазақстан Республикасы Халықаралық заң шығарушы метрология ұйымына тең құқықты мүше ретінде кірді. Біздің мемлекет ИСО мүшесі болып және ТМД мемлекеттері «Стандартизация, метрология және сертификация саласында келісілген саясатты жүргізу» туралы келісім шартқа қол қойды [10,147].
1.2 Метрологияның ғылым мен өндірістегі рөлі
Метрология – бұл қажетті дәлдікті алу амалдары мен бірлікті қамтамасыз ететін құралдар мен әдістер және өлшем туралы ғылым.

Метрология үш бөлімнен тұрады: теориялық, заң шығарушы және қолданбалы метрология.

Теориялық метрология – метрология дамудың іргелі негізін, физикалық тұрақты шама бірлігінің жүесін жасаумен және жаңа өлшеу әдістерін дамытумен айналысады.

Заң шығарушы метрология – мемлекетте қолданылатын өлшеу лабараториялары, өлшеу құралдары, өлшеу әдістері мен өлшем бірлігі мен рұқсат етілген мемлекеттік талаптарды орнатады.

Қолданбалы метрология - әртүрлі саладағы теориялық және заң шығарушы метрологияның практикалық қолдануын жүзеге асырады.

Практикалық жұмыста өлешмді қолданбайтын ешқандай облыс жоқ, егер де ол кезде өлшем бірлігі мен өлшенетін ауқымның арасындағы қатынас табылатын болса.

Қандай да болсын реттеу, бақылау, жоспарлау, болжау анализдері кезінде, өнімнің сапасы мен өлшемі туралы, дайын өнім мен техникалық опперациялардың жүруі туралы және барлық өндіру цикілі туралы нақты мәліметтер болуы керек.
Бұндай мәліметтерді олар параметралері мен көрсеткіштердің, әр түрлі физикалық шамалардың едәуір санын өлшеу жолымен алады [5,94].

Қажетті нақты алынған өлшеу мәліметтері, дұрыс шешімді қабылдауды қамтамасыз етеді. Дұрыс емес мәлімет өнім сапасының төмендеуіне, аварияларға, ғылыми-зерттеу кезінде дұрыс емес шешімдерге, пайдалы кеңдер қорын дұрыс емес бағалауына, сауда-коммерциялық опперациялар кезінде есептен жеп қоюына әкеп соғады.

Өлшемге бірдей көзқарас келісуші мәліметпен алмасуды, өлшеу құралдары мен әдістерін стандартизациялау мүмкіндігін, халықаралық сауда алмасу жүесіндегі сыналған өнім мен өлшеу нәтижелерін келісіліп қолдау кепілін береді.

Барлық мамандарылған метрологтардың өлшемдері кезінде (техникалық құралдармен өлшенген кездегі табылатын мән) алынған мәндері дұрыс деп үміттенеді. Алынған өлшеу нәтижелеріндегі үміттін жоқтығы ғана, оларды қайта өлшеп, басқа мамандар мен өлшеу лабараторияларын қатыстырады.

Н.И. Тюриннің «Метрологияға кіріспе» кітабында «өлшеу қандай болсын мұқияттықпен өткізілгенімен, қандай да болсын нақты өлшеу құралдарын қолданғанымен өлшемнің нақты мәнін алу мүмкін емес» деп жазған, яғни өлшем мәнінің қателігі нөлге тең болмайды. Ықтималдық теориясы алынған өлшемді өлшенетін мәннің нақтысына жақындауына мүмкіндік береді, және де ықтималдық теориясы бізді шектен шықпайтын ықтималдық қателік шекарасын бағалауды үйретті. Өлшемнің дұрыстығы алынған өлшем нәтижелерінің сенімділік деңгейімен сипатталады. Міне осы өлшеу негізіне алынған.

Егер де біз өлшем туралы нақты және толық мәліметті білмесек, ғылыми-зерттеу жұмыстардағы жетістіктеріміз, ғарышты танып білуіміз, барлық салалардағы өнімнің сенімділігін қамтамасыз ететін жаңа техналогиялар мен материалдарды құру мүмкін емес болушы еді.

Көп жағдайларда қиын мәселелерді, әр түрлі жердегі, әр түрлі уақыттағы әр түрлі өлшеу құралдарының қолдануымен алынған өлшемдердің көп болуы негізінде шешуге болады. Бұндай мәндерді тек қана олардың бір-біріне жарампаздық шарты кезінде ғана қолданылады. Дәлдікті бір-біріне жарампаздықты, өлшемнің нақтылығын жоғарлатуын өндірістің автоматизациясы мәжбүр етеді [5,105].

Мәселенің неғұрлым қиындығы, метрология мәндері соғұрлым көп болады. Барлық әрекеттер өлшемсіз мүмкін емес. Көп өндіріс салаларында өлшемге байланысты жыл сайын шығын көлемі 30%-ті құрайды.

Метрологияны қамтамасыз етудегі үлкен мәнді, энергетикалық, материалдық және т.б. ресурстардың үнемдеу мәселесін иеленеді, себебі өлшемнің нақты есебін, үнемдеу мен су ресурстарын, мұнай және мұнай өнімдерін, газ, электрлік және жылу энергетикасының материалдар құндылықтарын жоғалтпау негізі болып табылады.
Қазіргі таразы құралдарының қателігі мынандай: өлшеу процесінде өндірістің барлық өлшенген өнімнен 1% аңғарылмай қалады.

Мұнай, газ, жанар майдың көп мөлшері ескерілмейді. Егер электрлік энергия счетчигінің қателігі – 2% болса, онда 2% энергия ескерілмей қалады. Егер де осы пайызды дән, мұнай, газ, болат, шойын үшін тоннада; электр энергиясы үшін килловатта берілсе онда жыл сайынғы шығын миллиондаған теңгені құрайды.

Егер дәлдік есебі екі есе ғана болса, онда өнім мен материалдың үлкен саны есептеледі.

Метрологиялық қызметтін жоқ болуы, өлшем бірлігін қамтамасыз ету шартының бұзылуы өнім сапасын бақылау кезіндегі техналогиялық процесстерді реттеу, ауруларды емдеу мен диагностика кезіндегі және т.б. өлшеулер үлкен шығынға әкеледі.

Өнімді өндіру кезінде тек қана дайын өнімнің сапасын бағалау кезінде өлшеу күйін ескеріп қана қоймай, сонымен қатар белсенді бақылау құралының көмегімен, техналогиялық процесстердің өзінде сапа көрсеткіштерін бағалау мүмкіндігі мен өлшеу күйін де ескеру керек.

Жаңа бұйымды жасамас бұрын, техналогиялық процесстегі өндірістің метрологиялық жағынан дайындық мәселелерін шешіп, сынау мен өлшеу құралдарын жасау және аттестациялау әдістерін қолдану қажет.

Медицинадағы метрологияның мәні өте үлкен. Медициналық өлшеу және сынау құралдарының (адамға қалпына келтіретін әсер жасаушы) үлкен саны шығарылды. Медицинадағы өлшеулер гигиенада, терапия және диагностика кезінде өткізіледі.

Биалогиялық объект параметрлерінің өлшеу көрсеткіштері бойынша адамның барлық және жеке мүшелерінің қызметі мен жұмысқа қабілеттігі туралы пікір айтады. Биалогиялық объектіні емдеу мақсатымен өткізілетін тарапта жанама ықпал етеді, оның параметрлері өлшеу жолымен қадағалап, нормаланған болуы керек. Жанама ықпалы мен ағза параметрлерінің өлшемдері нәтижесі бойынша емдеу жолының дұрыстығы мен іс-әрекеттердің тиімді ықпал етуі туралы қортынды жасайды.

Гигиенада ағзаға қоршаған ортаның (су, ауа және т.б.) әсері зерттеледі, ол үшін көп өлшемдер жүргізіледі [5,109].

Оператор алынған өлшеу нәтижелерінде күмәні болмауы керек. Ол үшін эксплуатация кезінде үнемі слыстырып тексеруден өтетін, метрологиялық аттестациясы бар, сынаудан өткен өлшеу құралдарын ғана қолдану керек.

Өлшеу кезіндегі әдіс, метрологиялық аттестация мен регистрациядан өтуі керек. Аттестациялық әдістің талаптарын ескеріп, қолданған опператор өзінің өлшеу нәтижелерінің дұрыстығында сенімді болуға болады және егер де оның қателігі берілген шектен шықпаса.

Барлық бағыттағы объектілерде заң шығарушы метрологияның негізін біліп, теориялық метрологияны жетілдіре біліп, осының бәрін практикада қолдана
алатын мамандар болуы керк (басты метролог,өлшеу күйі үшін жауап беруші, өлшемдерді қамтамасыз ететін операторлар).

Өлшемді өткізу шығындары, өндірілетін өнімді жасау үшін жалпы шығынның бөлігін құрайды.

Өлшеу кез-келген өндіріс бұйымы үшін қадағалау, сынау, дайындау және жобалаудың барлық деңгейлерінен өтетді.

Өлшеу техникасының даму деңгейіне байланысты (өлшеу құралдары мен техникасы) өндірісі дамыған мемлекеттердің техникалық және ғылыми потенциалының көрсеткіші бағаланады.
1.3 Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүйесінің қазіргі жағдайы
Өлшем бірлігі – бұл берілген ықтималдықтың бекітілген шекарасында орналасқан өлшеу қателігі және өлшеу нәтижесі мен шама бірлігінің заңды түрде берілуді сипаттайтын өлшем күйін айтамыз.

Яғни бұл өлшем бірлігін қайталап өткізуге қажетті орындалатын көп түрлі өлшемдердің барлық нәтижелерін, олар талап еткен дәлдіктін кепілі мен оның нақтылығымен қабаттас жүреді.

Өлшеу қателігі «өлшеудің қатесі» деп атауға бола ма? Жоқ, себебі қате деп оператормен жіберілген қатені айтады.

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету (ӨБҚ) дегеніміз – заңды актілерге сәйкес өлшем бірлігін қалпында ұстауға бағытталған, сондай-ақ мемлекеттік стандарттар мен басқа да өлшем бірлігін қамтамасыз ететін нормативтік құжаттармен бекітілген нормалар мен ережелер [9,111].

Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының эканомикасы мен халықтың құқықтарын дұрыс емес нәтижелер салдарынан сақтау болып табылады (Қазақстан Республикасының 4-ші бабының «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заңының формулировкасы туралы ойлансақ, ол салдардан емес, ол дұрыс емес нәтижелерінен сақтау).

Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің басқа мақсаттары (1 Қосымша):

-                       қызмет пен процесстердің, мемлекеттік және импорттық өнім сапасының қауіпсіздігі;

-                       ғылыми жұмыстар мен іргелі зерттеулер кезіндегі өлшемдердің дұрыстығы

-                       материалды және энергетикалық ресурстар есебінің дұрыстығы;

-                       қоршаған ортаны қорғау, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету, адамдардың еңбек және тұрмыс жағдайларының қауіпсіздігін қадағалау, диагностика мен ауруларды емдеу кездегі өлшеу нәтижелерінің дұрыстығы.

ӨБҚ – заттардың құрамы мен қасиеттері, табиғи құбылыстардың қасиеттері, қоршаған ортаның күйі мен адам денсаулығын қорғау, хабарласу құрылғылары
мен көлік жұмыстарының сапасы туралы, өлшеудің дұрыс мәлімет алудың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының эканомикасы мен халықтың құқығын дұрыс емес өлшеу нәтижелерінің салдарынан қорғау кепілі болып табылады.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік қамтамасыз ету жүесі (ҚР МӨЖ) бұл – Қазақстан Республикасындағы өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі субъектілер, нормалар, құралдар мен әрекет түрлерінің мемлекеттік басқару жүесі.

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі әрекеттер және мемлекеттік басқару жүесін құру мен еңгізу үшін салмақты алғышарттар болды:

-                       біріншіден, өлшеу адам әрекетімен жасалған жаппай өнім болып табылады, және де еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ортаны қадағалау, өнім қауіпсіздігі мен сапасын қадағалау, материалдық және энергетикалық құндылық ресурстарының есебі, ауруларды емдеу диагностикасы және т.б. қадағалау шарттары негізінде жыл сайын оларға деген сұраным өседі;

-                       екіншіден, өлшем адам әрекетінің ең негізгісі болып табылады, және оның сапасының талаптары (яғни дәлдікті) үздіксіз өсіп отырады;

-                       үшіншіден, халықаралық ынтымақтастықтың дамуы (сату, ғарышты танып білу жөнінде бағдарламаларды бірігіп зерттеу, медицина саласы, қоршаған ортаны қорғау) өлшеу нәтижелеріне өзара сенімділікті талап етеді.

Өлшеу мәліметтерінің дұрыстығы мен нақтылығын жоғарлату мәселесін метрология шешуі керек, және халық шаруашылығының барлық салаларында қолданылатын оның нәтижелерінің шешімі, мемлекеттік шешу мәселелерінің біріншісі болып қалады.

«Өлшеудің мәліметі» ұғымы – техникалық құралдарды қолдануымен, тәжіребиелі жолмен алынған құбылыстардың, процесстердің, өнімдердің, бұйымдардың, материалдар қасиеттерінің өлшемдік сипаттамасы туралы кез-келген мәліметті қамтиды.

Өлшеу жолымен алынған мәлімет, халық шаруашылығының барлық дерлік басқару органдарының әрекетіне негізделген. Бірақ бұл өлшем бірлігінің шарты кезіндегі өлшеу мәліметі (өлшеу нәтижесі) оның дәлдік көрсеткіш мәнінің бағалауы мен бекітілген бірлік түрінде берілсе ғана мүмкін [10,152].

Осының нәтижесінде өлшеу мәліметінің анықтау, қамтамасыз ету бірдейлігі мен дұрыстығына бағытталған метрологиялық әрекет өлшем бірлігін қамтамасыз ету ретінде анықталады.

Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесін еңгізер алдында ҚР метрологтары өзінің әрекеттерін өлшеу құралдары мен өлшемнің бірдейлігін қамтамасыз ету жолымен жүзеге асырылған, яғни олар нормаларға сәйкес келетін, мемлекетте бекітілген бірліктер мен олардың метрологиялық сипаттамаларда барлық градуировканы иеленуді қадағалайды.
ҚР МӨЖ-ні жасау мен еңгізу, метрология дамуындағы жаңа негізгі деңгейлер әкелуді болжады. Осылай алғаш рет салаға заңды түрде өлшеу нәтижелері мен метрологиялық қызмет процессінің әрекеті қосылып, оның өлшем бірлігін қамтамасыз ету негізінде өлшеу құралдары мен өлшемнің бірдейлігін қамтамасыз етудің мәні мен мақсаты өзгертіледі. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мәніне, құрама бөлігі ретінде, өлшеу құралдары мен өлшеудің бірдейлігін қамтамасыз ету кіреді.

Өлшем бірлігін қолдауына бағытталған, талаптар мен нормалардың ережелерін бекіткен, нормативтік құжаттардың комплексі ретінде, өлшем бірлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік жүесі (МӨЖ), мемлекетте 1966 жылы КСРО-ң стандартизация және метрология жөніндегі комитетпен қабылданады, ал 1971 жылы өлшемді орындау методикасының метрологиялық аттестацияны, өлшеу құралдарының мемлекеттік және ведомстволық тексеру мен өлшеу құралдарының мемлекеттік сынауды өткізу тәртібі мен ұйымдастыруды анықтайтын МӨЖ нормативтік құжаттар қатары шықты. Бірақ МӨЖ нормативтік құжаттар ретінде қазіргі заманға сай метрологиялық әрекеттерді жүзеге асыруды қамтамасыз етпейді.

Сондықтан қазіргі кезде МӨЖ-ні өлшем бірлігін қамтамасыз етудің субъект, нормалар, құралдар мен әрекет түрлерін басқарып, оның нәтижесі берілген ықтималдықта, белгіленген шекарасынан шықпайтын өлшемнің қателігі мен заңды өлшем бірлігі күйіндегі мемлекеттік жүесі деп түсінеді.

ҚР МӨЖ-сі өлшем бірлігін қамтамасыз ету негізінде субъект, нормалар, құралдар мен әрекет түрлері өзінде қамтитын бағынышты жүені құрастыруды қарастырды. Мысалға ҚР МӨЖ жүесіндегі ҚР Ст 2.11 сәйкес Қазақстан Республикасындағы бағынышты жүесіне калибрлеу жүесі орнатылған [10,159].

ҚР МӨЖ объектілері мен құрлымы 2 Қосымшада көрсетілген. ҚР МӨЖ-ң негізгі мақсаты - өлшем бірлігін қамтамасыз етудегі мәселелерді шешу үшін, нормативтік-құқықтық, техникалық және эканомикалық жағдайларды жасау болып табылады.

ҚР МӨЖ-ң негізгі міндеттеріне мыналар жатады (3 Қосымша):

-                       өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөнінде оптималды басқару принціптер мен әрекеттерін дамыту;

-                       шама бірліктер эталонды базасын құру мен жетілдіру;

-                       метрология саласындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды бекіту;

-                       өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік базасын құру мен жетілдіру;

-                       метрология саласындағы ережелер, талаптар мен нормалармен бірге, халықаралық, мемлекетаралық, аймақтық және мемлекеттік ережелер, нормалар мен талаптардың оңтайлылығы;

-                       өлшеу саласындағы информациялық қамтамасыз етілу.

ҚР МӨЖ-ң негізгі ұстанымдары:
-                       ҚР-ң териториясында қолдануға рұқсат етілген заңды шама бірліктеріндегі өлшеу нәтижелерінің бірігуі;

-                       берілген ықтималдықпен орнатылған шекараларында орналасқан, қателігі бар өлшемді жүзеге асыру;

-                       өлшеу құралдарының шама бірлік эталондарынан өлшем бірлік мөлшеріне берілуі;

-                       заңды және нормативті құжаттарға сәйкес өлшем бірліктерін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді жүзеге асыру.

ҚР МӨЖ объектілері мыналар:

-                       шама бірліктері;

-                       шама бірлік эталондары;

-                       өлшеу құралдары (ӨҚ);

-                       өлшеу нәтижелері мен әдістерінің және өлшеу құралдарына талап қою;

-                       өлшемді орындау әдістемесі (ӨОӘ);

-                       нормативтік құжаттар (НҚ).

Келесі бөлімдерде МӨЖ-ң объектілерін анығырақ қарастырамыз. Бұнда өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің ерекшеліктеріне тоқталу керек. Шама бірліктері Қазақстан Республикасының териториясында халықаралық өлшеу жүесінің шама бірліктерін қолдануға рұқсат етіледі. Стандартизаци, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органның шешімі бойынша халықаралық өлшеу жүесіне кірмейтін шама бірліктері рұқсат етіледі.

Шама бірліктерінің мемлекеттік эталоны. ҚР МӨЖ-ң техникалық негізін шама бірліктерінің мемлекеттік эталондары құрайды. Олардың құрлымы мен мазмұнын мемлекет жүзеге асырады. Мемлекеттік эталондар шама бірліктерін сақтау мен қайталау үшін арналған (шама бірліктерін есе немесе үлестік мағынасында) және ол Қазақстан Республикасының териториясындағы бастапқы ретінде өлшемнің басқа өлшеу құралдарына беру мақсатымен қолданылады [10,163].

Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген шама бірлікті анықтау үшін өлшеу құралдары қолданылады, және олар орнатылған талаптар мен эксплуатация шартына сәйкес болуы керек.

Өлшеулерді орындау әдістері, салаларда қолданылатын мемлекеттік метрологиялық қадағалаумен жүзеге асырылады (ҚР 23 бабы «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң), және олар орнатылған тәртіппен стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органмен аккредиттеуге керек, өнімдерді орындау әдістерін аттестацияланатын және жасауды жүзеге асыратын Метрологиялық қызметтін ҚР МӨЖ-ң реестіріндегі метрологиялық аттестация мен регистрациядан өтуі керек.

ҚР-ң териториясындағы міндетті түрде қолданылатын ҚР МӨЖ нормативтік құжаты стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті орган бекітеді.
ҚР МӨЖ Қазақстан Республикасына қойылған талаптар бойынша өлшеу дәлдігі мен бірлігін қолдау және жетістіктеріне арналған, техникалық және нормативтік негізінің жиынтығы болып табылады.

ҚР МӨЖ-ні ұйымдастыру негізі ҚР-ң қызметі болып табылады.

Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік басқарылуы, Қазақстан Республикасының стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органы мен ҚР-ң Мемстандартымен жүргізіледі, олар 4 Қосымшада көрсетілген функцияларды орындайды.

Қақастан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің Мемстандарты:

-                       ҚР-ң метрологиялық қызметінің жұмыс координациясын жүзеге асырады;

-                       метрология саласындағы іргелі зерттеулер жүргізуді ұйымдастырады;

-                       өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды бекіту мен жұмыс тәртібін анықтайды;

-                       өлшеу құралдарын жөндеу, қолдану және жасау тәртібін анықтайды;

-                       өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің реестірін жүргізеді;

-                       метрология жөніндегі халықаралық және аймақтық ұжымдарда Қазақстан Республикасының өкілі болады;

-                       өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы кадрлерді дайындау мен қайта дайындауды ұйымдастырады.

Қазақстан Республикасы метрологиясының техникалық негізін мыналар құрайды:

-                       Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметімен қолданылатын шама бірліктерінің мемлекеттік эталондар жүесі;

-                       өлшеу құралдары, соның ішінде мемлекет териториясында қолданылатын заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің стандартты үлгілері;

-                       заттар мен материалдардың қасиеті мен физикалық константалар жөнінде стандартты анықтама мәліметтері.

ҚР МӨЖ-ң нормативтік негізі мыналарды регламенттейді:

-                       шама бірліктері;

-                       мемлекеттін салыстырып тексеру сызбалары мен мемлекетін шама эталондары;

-                       өлшеу құралдарын калибрлеу мен тексерудің әдістері мен құралдары;

-                       өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларының нөмірленген номенклатурасы;

-                       өлшеу дәлдігінің нормалары;

-                       өлшеу дәлдігінің көрсеткіші мен өлшеу нәтижелерін көрсету формаларының әдістері;
-                       өлшеуді орындау әдістемесі;

-                        заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты үлгілеріне қойылатын талаптар;

-                       жобалау, құрлымдық және техналогиялық құжаттарды, нормативтік құжаттардың метрологиялық сараптауын, өлшеу құралдардың калибрлеуі мен тексеруді, метрологиялық аттестацияны, сынауды ұйымдастыру мен жүргізу тәртібі;

-                       метрология саласындағы терминдер мен анықтамалар.

ҚР МӨЖ номативтік құжаттары мыналарға бөлінеді:

-                       номалар мен ережелерді және жалпы талаптарды орнататын, негізін қалаушысы;

-                       өлшемнің қандай да бір түріне нормалар мен ережелерді және талаптарды регламенттеу.

ҚР МӨЖ-дегі өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін келесі жұмыстар орындалады (5 Қосымша):

-                       ҚР МӨЖ-ң нормативті құжаттарды жасау мен жетілдіру;

-                       Қазақстан Республикасының  шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын жасау, қолдану, сақтау және жетілдіру;

-                       шама бірліктері, мемлекеттік эталоннан өлшеу құралдарына шама бірліктерінің өлшемінің берілуі.

Өлшеу құралдарының бірдейлігін қамтамасыз ету келесі жолдармен жүргізіледі:

-                       бекітілген типке сәйкестігі мен типтің бекіту мақсатымен өлшеу құралдарын сынау;

-                       өлшеу құралдарының метрологиялық аттестациялауы;

-                       өлшеу құралдарын калибрлеу мен салыстырып тексеру;

-                       өлшеуді орындау әдістемесінің метрологиялық аттестациясы:

-                       өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді лицензиялау;

-                       мемлекеттік метралогиялық бақылау мен метрологиялық қадағалау;

-                       МӨЖ-ң эксперт-аудиторларын дайындау мен атестациялау;

-                       өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мамандылығын жетілдіру;

-                       ақпараттық қамтамасыздандыру;

-                       Қазақстан Республикасымен жасалған халықаралық келісім шарт негізінде, шет елдерінде метралогия саласында жасалған жұмыс нәтижелерін мойындауды қамтамасыз ету;

-                       метрология бойынша халықаралық және аймақтық ұжымдардың жұмыстарына қатысу.
2. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы базаға талдау жасу.
2.1 Метрологиялық қамтамасыз етудің құқықтық негізі.
Еліміздегі эканомикалық саясатты жүргізу кезіндегі прогресстің маңызды алғышарттары әлемдік рыноктағы отандық өнімнің сапасы мен қызметін және олардың бәсекелестікке қабілеттілігін жоғарлату болып табылады.

Өнімнің сапасы мен қызметін жоғарлату, мемлекеттік міндет болып табылады, ол тікелей жоғарғы сапаны қамтамасыз ету мақсатымен, сынау, өнімдердің сертификаттарын құру мен көрсетілетін қызмет, қадағалау және өндіру кезіндегі өлшеу күйі мен деңгейіне байланысты.

Өлшеу нәтижесіндегі тұтынушыларды қанағаттандыру кезінде, өлшем бірлігі қоғамның соңғы мақсаты болып табылады.

Елімізде және халықаралық деңгейдегі өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттін негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.

Жоғарыда айтылып кеткен мәселелерді жүзеге асыру үшін ҚР-да 1993 жылы 18 қаңтарда «Өлшем бірлігі туралы» заң қабылданады, бұл заң республикадағы метрологиялық инфоқұрлымның басқармасын заңды принціптерге ауыстыруға мүмкіндік беріп, келесі мемлекеттік қадағалау формасын бекітеді:

-                       өлшеу құралдарының мемлекеттік сынаулар мен типтерін бекітеді;

-                       өлшеу құралдарының мемлекеттік метрологиялық аттестациялауын;

-                       өлшеу құралдарын мемлекеттік салыстырып тексеру;

-                       өлшеу құралдарын прокаттау, сату, жөндеу, салыстырып тексеру, жасау бойынша әрекеттерді лицензиялау;

-                       бөліп орау және сату кезінде түрлі қораптағы бөліп оралған тауардың сапасы бойынша мемлекеттік қадағалау;

-                       метрологиялық нормалар мен ережелерін сақтауын, өлшеуді орындау әдістемелерін, өлшеу құралдарын қолдану мен күйін мемлекеттік қадағалау.

Халықаралық таразы және өлшем бюросы мен Халықаралық заң шығарушы метралогия ұжымының құжаттары мен таразы және өлшем бойынша Генеральді конференция шешімінің басшылығымен, ТМД-ң Парламентаралық қатысушы-мемлекеттік ассамблеясы, 1992 жылы 13 сәуірден «Стандартизация, метрология және сертификация саласындағы келісілген саясатты жүргізу туралы» Парламентаралық келісімді ескере отырып, осы саладағы құқықтық қатынастарды реттеу облысындағы, қатысушы-мемлекеттер негізінде нормативтік жақындасуда жәрдемдесуге ұмтылып, сондай-ақ өлшем бірлігін қамтамасыз ету сұрақтары бойынша шаруашылық субъектілер мен мелекеттік бақылау ұжымдары арасында
қатынасты реттеу мен дұрыс емес және қате өлшеу салдарынан жеке және заңды тұлғалардың мүдделерін қорғау мақсатымен, барлық мемлекеттер одағындағы

өлшем бірлігін қамтамасыз етудің заңды негізінің жиынтығы түрінде, кепілді растау құжаты ретінде «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» модальды заң қабылданды.

2000 жылы 7 маусымда Қақастан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтің үкімімен Қазақстан Республикасының стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органның «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» модальды заң негізінде жасалған «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң қабылданды.

Бұл заң Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің құқықтық-эканомикалық және ұйымдастыру негіздерін орнатады, метрология саласында мемлекеттік басқару органдарымен жеке және заңды тұлғалардың арасындағы метралогиялық қызмет саласындағы қатынастарды реттейді және ол азаматтар мен Қазақстан Республикасының заңды мүдделерін, өлшеулердің дұрыс емес нәтижелердің салдарынан қорғауға бағытталған.

Заң әрекетінің таралу салаларына мемлекеттік басқару органдары жатады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының териториясындағы өлшем бірлігін қамтамасыз етумен байланысты жүзеге асырылатын әрекеттер мен жеке және заңды тұлғаларға таралады.

ҚР-ң «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заңы 7 тараудан, 31 баптан тұрады:

І тарау. Жалпы ережелер.

1 Бап. Осы заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар.

2 Бап. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңдар

3 Бап. Осы заңның қолданылу аясы

4 Бап. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мақсаттары.

5 Бап. Өлшем бірлігін қамтамасыз етуді мемлекеттік басқару.

ІІ тарау. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесі.

6 Бап. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүелердің құрлымы.

7 Бап. Өлшем бірлігін қаматмасыз етудің мемлекеттік жүесінің объектілері.

8 Бап. Өлшем бірлігін қаматамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттар.

9 Бап. Шама бірліктері.

10 Бап. Шама бірліктерінің мемлекеттік эталондары.

11 Бап. Өлшем құралдары.

12 Бап. Өлшемдерді орындау әдістемелері.

ІІІ тарау. Метрологиялық қызмет.

13 Бап. Метрологиялық қызметтін құрлымы.

14 Бап. Мемлекеттік метрологиялық қызмет.

15 Бап. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік қызметтері.
16 Бап. Мемлекеттік басқару органдарының, жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтері.

ІV тарау. Өлшем құралдарының түрін бекіту, оларды өндіру, жөндеу, салыстырып тексеру және калибрелу.

17 Бап. Өлшем құралдарының түрін бекіту және оларды метрологиялық аттестациялау.

18 Бап. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында лицензиялау және аккредиттеу.

19 Бап. Өлшем құралдарын салыстырып тексеру.

20 Бап. Өлшем құралдарын калибрлеу.

V
тарау. Мемлекеттік метрологиялық қадағалау.

21 Бап. Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың мақсаты.

22 Бап. Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың объектілері.

23 Бап. Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың аясы.

24 Бап. Мемлекеттік метрологиялық қадағалау түрлері.

25 Бап. Өлшем құралдарын шығарылуын, жай-күйін және қолдануын, өлшемдерді орындау әдістемелерінің қолданылуын, шама бірліктерінің эталондарын, метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын мемлекеттік метралогиялық қадағалау.

26 Бап. Сауда опперацияларын жасу кезінде иеліктен шығарылатын тауарлардың санын мемлекеттік метрологиялық қадағалау.

27 Бап. Кез-келген түрдегі бума тауарларды ашу, сату және импорттан алу кезінде олардың саның мемлекеттік метрологиялық қадағалау.

28 Бап. Мемлекеттік метрологиялық қадағалауды жүзеге асыратын лауазымды адамдардың құқықтары.

VІ тарау. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылық және дауларды шешу.

29 Бап. Қақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңдарын бұзғандық үшін жауаптылық.

30 Бап. Осы заң нормалардың бұзылуына қатысты дауларды шешу.

VІІ тарау. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстарды қаржыландыру.

31 Бап. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету және мемлекеттік метрологиялық қадағалау жөніндегі жұмыстарды қаржыландыру. 

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша заң шығару Қақақстан Республикасының Конституциясына негізделген, «Өлшем бірлігін қаматамасыз ету туралы» заңы мен өлшем бірлігін қамтамасыз етудің түрлі жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін анықтайтын және басқа (өлшем бірлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік жүесінің реестіріне өлшеу құралдарын еңгізу тәртібі, метрологиялық аттестацияны, өлшеу құралдарын салыстырып тексеру мен
калибрлеуді өткізу тәртібі, Қазақстан Республикасында рұқсат етілген физикалық шама бірліктеріне өлшеуді орындау әдістерін қолдануға, аттестациялауға және

жасауға қойылған талаптар және т.б.) нормативтік құқықтық растау құжаттарынан құралады.
2.2 Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік негізі
Қақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің нормативтік негізін, нормативтік құжаттар комплексі құрайды. Олар Қазақстан Республикасындағы қажетті өлшем дәлдігі мен бірдейлікті қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін регламенттейтін, бірдей нормалар мен ережелерді бекітеді.

Қазақсатн Республикаының нормативтік құжаттары мыналарды регламенттейді (6 Қосымша):

-                       шама бірліктерін;

-                       мемлекеттік салыстырып тексеру сызбалары мен шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын;

-                       өлшеу құралдарын тексеру құралдары мен әдістерін және калибрлеуін;

-                       өлшеу құралдарының нормаланған метрологиялық сипаттамаларының номенклатураларын;

-                       өлшеу дәлдігінің нормаларын;

-                       өлшем дәлдігінің көрсеткіштері мен өлшеу нәтижелерінің берілу формалары мен әдістерін;

-                       өлшеуді орындау әдістемелерін;

-                       материалдар мен заттардың қасиеті жөнінде мәліметтердің берілуі мен дұрыстығын бағалау әдістемені;

-                       материалдар мен заттардың құрамы мен қасиетінің стандартты үлгілеріне қойылатын талаптарын;

-                       материалдар мен заттардың қасиеттері бойынша мәліметтерді сараптау және атестациялау, жобалаушы, құрлымдық және техналогиялық құжаттардың метралогиялық сипаттаманың нормативтік құжаттарын калибрлеу мен салыстырып тексеруді, метрологиялық аттестациялауды, сынауды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін;

-                       метрология саласындағы терминдер мен анықтамаларды

ҚР-ң нормативтік құжаттары мыналарға бөлінеді:

-                       негізгі, яғни нормалар мен ережелерді және жалпы талаптарды бекіту;

-                       қандай да болсын түрдегі өлшемдердің нормалар мен ережелерді және талаптарды регламенттеу;

ҚР-ң МӨЖ нормативтік құжаттарына бекітілген тәртіпті қолданылатын мемлекетік стандарттар, халықаралық (аймақтық) стандарттар, ережелер, өлшем
бірлігін қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды өткізу тәртібі мен талаптарды анықтайтын нұсқаулар мен басқа да нормативті-әдістемелік құжаттар жатады.

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттар стандартизация, метрология және сертификация саласындағы заңнамаға сәйкес жасалады және қолданылады.

Қазақстан Республикасының териториясында қолдануға міндетті ҚР-ң МӨЖ нормативтік құжаттарын стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті орган бекітеді.

Төменде ҚР МӨЖ-ң қолданылатын нормативтік құжаттары көрсетілген:

1.     ҚР СТ 2.0-2000 «ҚР МӨЖ. Негізгі ережелері».

2.     ҚР СТ 2.1-2000 «ҚР МӨЖ. Терминдері мен анықтамалары».

3.     ҚР СТ 2.2-97 «ҚР МӨЖ. Метрологиялық ережелерді сақтау, өлшемді аттестацияланған әдіспен орындау, өлшеу құралдарын қолдануын, күйін және шығарылуын мемлекеттік метрологиялық қадағалауды жүзеге асыру тәртібі».

4.     ҚР СТ 2.3-97 «ҚР МӨЖ. Физикалық шама бірліктерінің эталондары. Негізгі ережелер. Жасау, бекіту, регистарциялау, сақтау және қолдану тәртібі» (алғаш еңгізілген).

5.     ҚР СТ 2.4-2000 «ҚР МӨЖ. Өлшеу құралдарын салыстырып тексеру. Орындауды ұйымдастыру тәртібі».

6.     ҚР СТ 2.5-98 «ҚР МӨЖ. Эксперт-аудиторларға қойылатын талаптар және оларды аттестациялау тәртібі».

7.     ҚР СТ 2.6-99 «ҚР МӨЖ. Өлшеу құралдарының түрлерін бекіту мақсатымен мемлекеттік сынау бағдарламасының түрлері. Жасау, безендіру, бекіту және регистрациялау тәртібі».

8.     ҚР СТ 2.7-99 «ҚР МӨЖ. Аккредитацияның объектілері мен өлшеу құралдарының Мемлекеттік реестрлерін еңгізу тәртібі».

9.     ҚР СТ 2.8-99 «ҚР МӨЖ. Өлшеу құралдарын индикатор разрядтарына ауыстыру тәртібі».

10. ҚР СТ 2.9-2000 «ҚР МӨЖ. Өлшеу құралраны өндіру, салыстырып тксеру және жөндеу бойынша лицензиялау тәртібі».

11. ҚР СТ 2.10-2000 «ҚР МӨЖ. Аттестацияланған қоспалар. Аттестациялауды қолдану тәртібін жасау».

12. ҚР СТ 2.11-2000 «ҚР МӨЖ. Қазақстан Республикасының калибрлеу жүйесі. Негізгі ұғымдар».

13. ҚР СТ 2.12-2000 «ҚР МӨЖ. Қазақстан Республикасының калибрлеу жүйесі. Өлшеу құралдарын калибрлеу. Орындауды ұйымдастыру тәртібі».

14. ҚР СТ 2.13-2000 «ҚР МӨЖ. Тұрмыстық газ счетчиктері. Салыстырып тексерудің әдістерлері мен құралдары».
15. ҚР СТ 2.14-2000 «ҚР МӨЖ. Сауда опперациялары кезіндегі тауардың саны бойынша мемлекеттік метрологиялық қадағалауды жүргізу тәртібі» (алғаш еңгізілген, ПР 50.2003-94 есебімен жасалған).

16. ҚР СТ 2.15-2000 «ҚР МӨЖ. Мемлекеттік метрологиялық қадағалау мен мемлекеттік метрологиялық бақылау. Негізгі ұғымдар» (алғаш еңгізілген).

17.ҚР СТ 2.18-2001 «ҚР МӨЖ. Өлшеуді орындау әдістері. Аттестациялау мен қолдануды жасау тәртібі».

18.ҚР СТ 2.20-2001 «ҚР МӨЖ. Салыстырып тексеру таңбалары. Сақтау, қолдану және жасау тәртібі».

19.ҚР СТ 2.21-2000 «ҚР МӨЖ. Өлшеу құралдарының түрлерін бекіту мен мемлекеттік сынауды жүргізу тәртібі».

20.ҚР СТ  2.30-2001 «ҚР МӨЖ. Өлшеу құралдарын метрологиялық аттестациялады жүргізу тәртібі».

21.ҚР СТ  2.38-2002 «ҚР МӨЖ. Салыстырып тексеру жұмыс жерлерін аттестациялау».

22.ҚР СТ 2.39-2002 «ҚР МӨЖ. Салыстырып тексеру сызбалары. Құрлымы мен мазмұны».

23.ҚР ПР 50.24-96 «Метрология бойынша ережелер. Метрологиялық қызметтін әрекеттері бойынша мемлекеттік қадағалауды жүргізу тәртібі мен ұйымдастыру (заңды тұлғалар)».

24.ҚР ПР 50.2.26-96 «Метрология бойынша ережелер. ҚР МӨЖ. Өлшеу құралдарды салыстыруды жүргізу тәртібі».

25.ҚР ПР 50.2.27-96 «Метрология бойынша ережелер. Стандартты үлгілері бойынша базалық ұйымдастырудың үлгілі күйі».

26.ҚР СТ 7.0-99 «Қазақстан Республикасының аккредитациялау жүесі. Негізгі ұғымдар. №1 Өзгерістер».

27.ҚР СТ 7.2-2000 «Қазақстан Республикасының аккредитациялау жүйесі. Сертификация бойынша органдарға қойылатын талаптар» (ҚР СТ 3.294 с 01.04.2000. орнына).

28.ҚР СТ 7.3-2000 «Қазақстан Республикасының аккредитациялау жүйесі. Сынау лабараторияларына (орталықтарға) қойылатын талаптар» (3.2-94 с 01.04.2000 орнына).

29.ҚР СТ 7.4-2000 «Қазақстан Республикасының аккредитациялау жүйесі. Калибрлеу лабараторияларына қойылатын талаптар».

30.ҚР СТ 7.5-2000 «Қазақстан Республикасының аккредитациялау жүйесі. Салыстырып тексеру лабараторияларына қойылатын негізгі талаптар».

31.ҚР СТ 7.8-2002 «Қазақстан Республикасының аккредитациялау жүйесі. Калибрлеу, сынау және салыстырып тексеру лабараторияларын (орталықтарын) аккредитациялау тәртібі».

32.МЕМСТ 8.009-84 «ҚР МӨЖ. Нормаланған метрологиялық сипаттамалар».

33.МЕМСТ 8.010-99 «ҚР МӨЖ. Өлшеуді орындау әдістері».
34.МЕМСТ 8.207-79 «ҚР МӨЖ. Көп ретті бақылаумен тура өлшеулер. Өлшеу нәтижелерін өндеу әдістері. Негізгі ұғымдар».

35.МЕМСТ 8.395-80 «ҚР МӨЖ. Салыстырып тексеру кезіндегі нормаланған шарттар».

36.МЕМСТ 8.401-80 «ҚР МӨЖ. Өлшеу құралдарының дәлдік класстары. Жалпы талаптар».

37.МЕМСТ 8.417-81 «ҚР МӨЖ. Физикалық шама бірліктері».

38.МИ 1317-86 «ҚР МӨЖ. Өлшем қателіктерінің сипаттамалары мен өлшеу нәтижелері».

39.МИ 1552-86 «ҚР МӨЖ. Көп ретті және тура өлшемдер. Өлшеу нәтижелерінің қателіктерін бағалау».

40.МЕМСТ 24555-81 «ҚР МӨЖ. Сынау құрылғыларының аттестациялау тәртібі».

41.ҚР Р 50.2.3-2001 «ҚР МӨЖ. Калибрлеу жүйесі. Калибрлеу белгілері. Жалпы талаптар».

42.ҚР Р 50.2.4-2002 «ҚР МӨЖ. Заңды тұлғалар мен мемлекеттік басқару органдарының метрологиялық қызметі бойынша үлгілі жағдай».
2.3 Қазақстанның заң шығарушы базасын қамтамасыз етуді ұйымдастыру
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің ұйымдастыру негізі Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметі болып табылады, ол мыналардан құралады:

-                       мемлекеттік метрологиялық қызмет;

-                       сағат және жиілік бойынша мемлекеттік қызметі;

-                       материалдар мен заттардын құрамы мен қасиетінің стандартық үлгілерінің мемлекеттік қызметі;

-                       материалдар мен заттардың қасиеті және физикалық константалар туралы стандарттық анықтама мәліметтері мен қызметі;

-                       жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік бақылау органдарының метралогиялық қызметі;

Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметін құрайтын координаталау ретінде мемлекеттік метрологиялық қызмет мыналардан құралады:

-                       стандартизация, метрология және сертификация бойынша өкілетті орган;

-                       мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық.

Өкілетті орган Қазақстан Республикасындағы өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша жұмыстардың мемлекеттік қадағалауын жүзеге асырады.

Өкілетті органның негізгі мәні мен мақсаты мыналар болып табылады:

-                       өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен реализациялау;
-                       Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметінің әрекетін координациялау;

-                       мемлекетте қолдануға рұқсат етілген шама бірліктерінің жүесін бекіту;

-                       шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын қолдау, сақтау, бекіту, жасау ережелерін орнату, шама бірліктерінің эталон базасын жетілдіру;

-                       Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесін жетілдіру.

Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық (МҒМО). МҒМО-ң негізгі мәні мен мақсаты мыналар болып табылады:

-                       метрология салысындағы әдістемелік-ұйымдастыру, практикалық, ғылыми-зерттеу жұмыстарды, іргелі зерттеулерді жүргізу;

-                       Қазақстан Республикасының шама бірліктерінің эталон базасын құру және жетілдіру;

-                       шама бірліктерінің өлшемін беру жүйесін құру;

-                       халықаралық талаптарға сай өлшем бірліктерін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттарды құру және жетілдіру;

-                       өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында мемлекеттік саясатты жүргізу есебімен мемлкетте метрологияны дамытуға бағытталған жұмыстарды жүргізу.

Мемлкеттік метрологиялық қадағалау мен метрологиялық бақылау. Метрологиялық ережелерді және нормаларды сақтауды мемлекеттік метралогиялық қадағалау мен метрологиялық бақылау жүзеге асырады.

Мемлекеттік метрологиялық қадағалау бұл – мемлекеттік инспекторлардың шығарудын, өлшем құралдарының күйі мен қолдануын, өлшемді орындауда қолданылатын әдістемелер, метрологиялық ережелер мен нормаларды сақтауды, сату кезіндегі тауардың мөлшері және бөліп оралған кездегі әр түрлі орамдағы бөліп оралған тауардың мөлшерін, және импорттап сатудың әрекеттерін қадағалау болып табылады.

Мемлекеттік бақылау бұл – метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын тексеру мақсатымен жүзеге асырылатын мемлекеттік басқару органдарының жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметі.

Мемлекеттік метрологиялық қадағалау мен метрологиялық бақылау жоспарлы, жоспарсыз және қайталану ретінде салыстырып тексеру формасында жүзеге асырылады.

Мемлкеттік метрологиялық қадағалау негізінде:

-                       салыстырып тексеру графигі бойынша жоспарлы салыстырып тексеру үш жылда бір реттен артық емес өткізіледі;

-                       жоспарсыз салыстырып тексерулер мемлекеттік басқару органларының арыздары мен жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық ережелері мен нормаларын бұзу кезінде жүргізіледі;
-                       қайталанатын салыстырып тексерулер алдынала жазуды орындау мақсаты мен жүргізіледі.

Метрологиялық бақылау кезіндегі салыстырып тексеру тәртібі заңды тұлғалар мен мемлкеттік басқару органдарының метрологиялық қызметімен анықталады.

Метрологиялық қадағалау. Метрологиялық бақылау кезіндегі салыстырып тексерузаңды тұлғалар мен және мемлкеттік басқару органдағы метрологиялық қызметінің мамандарымен жүзеге асырылады.

Метрологиялық объектілеріне жататындар:

а) шама бірліктерінің эталондары;

ә) өлшеу құралдары;

б) өлшеуді орындау методикасы;

в) өлшеу құралдарын юстировкалау, жасау, өндіру, калибрлеу және салыстырып тексеруді қызметшілер жүзеге асырады.

А. Эталондарды метрологиялық бақылау кезінде, мемлекеттік метрологиялық қадағалау талаптарына орындаудан басқа мыналар тексеріледі:

-                       қолда бар бастапқы эталондардың салыстырып тексеруін жүргізуге арналған келісім шарттардын болуы;

-                       эталондарды эксплуатациялау мен сақтау шарттары.

Ә. Өлшеу құралдарының күйі мен метрологиялық бақылауды жүзеге асыру кезінде мыналар салыстырып тексеріледі:

-                       салыстырып тексеруге жататын өлшеу құралдарын анықтау дұрыстығы;

-                       өлшеу құралдарын салыстырып тексеру мен калибрлеудің қазіргі заманға сайлығын;

-                       өлшеу құралдарының калибрлеуі мен салыстырып тексеру процедураларының сәйкестігі.

Б. Өлшемді орындау әдістемесінің метрологиялық бақылауды жүзеге асыру кезінде мемлекеттік метрологиялық қадағалау кезінде сияқты талаптар да тексеріледі.

Метрологиялық бақылауға келесі объектілер мен әрекет түрлері жатқызылу мүмкін:

-                       нормативтік құжаттарды амтамасыз ету мен актуализациялау, шама бірліктері мен олардың атауы мен белгілері;

-                       өлшеуді орындау әдістерін қолдану;

-                       өлшеу әдістері мен құралдарын дұрыс таңдау.

Бұзышулық кезінде қолданылатын өлшем мен бақылау нәтижелерін хаттау тәртібін, метрологиялық бақылауын жүзеге асыратын тұлғалардың міндеттерін, жауапкершілігі мен құқығын, Қазақстан РЕспубликасының заңына сәйкес заңды тұлғалардың мемлкеттік басқару органдарының метрологиялық қызметі орнатады.
3. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы базасын жетілдіру.

Саясатты жүргізу кезінде прогресстің алғышарты мемлекетіміздегі отандық-эканомикалық өнімнің сапасын, қызмет көрсету мен әлемдік рынокта олардың бәсекелестікке қабілеттілігін жоғарлату болып табылады.

Өнімнің сапасы мен қызметін жоғарлату мемлкеттін міндеті болып табылады, ол тікелей өндіру кезіндегі өлшеу күйімен және деңгейімен, бақылаумен, жоғары сапаны қамтамасыз ету мақсатымен көрсетілетін қызмет пен жасалатын өнімнің сертификация және сынаумен байланысты.

Өлшеу нәтижелері тұтынуды қанағаттандыру кезіндегі өлшем бірлігі, халықтың соңғы мақсаты болып табылады.

Мемлекет және халықаралық деңгейде өлшем бірлігін қамтамасыз ету, мемлкеттін негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.

Жоғарыда айтылып кеткен мәселелерді жүзеге асыру үшін ҚР-да 1993 жылы 18 қаңтарда «Өлшем бірлігі туралы» заң қабылданады, бұл заң республикадағы метрологиялық инфоқұрлымның басқармасын заңды принціптерге ауыстыруға мүмкіндік беріп, келесі мемлекеттік қадағалау формасын бекітеді:

-                       өлшеу құралдарының мемлекеттік сынаулар мен типтерін бекітеді;

-                       өлшеу құралдарының мемлекеттік метрологиялық аттестациялауын;

-                       өлшеу құралдарын мемлекеттік салыстырып тексеру;

-                       өлшеу құралдарын прокаттау, сату, жөндеу, салыстырып тексеру, жасау бойынша әрекеттерді лицензиялау;

-                       бөліп орау және сату кезінде түрлі қораптағы бөліп оралған тауардың сапасы бойынша мемлекеттік қадағалау;

-                       метрологиялық нормалар мен ережелерін сақтауын, өлшеуді орындау әдістемелерін, өлшеу құралдарын қолдану мен күйін мемлекеттік қадағалау.

Халықаралық таразы және өлшем бюросы мен Халықаралық заң шығарушы метрология ұжымының құжаттары мен таразы және өлшем бойынша Генеральді конференция шешімінің басшылығымен, ТМД-ң Парламентаралық қатысушы-мемлекеттік ассамблеясы, 1992 жылы 13 сәуірден «Стандартизация, метрология және сертификация саласындағы келісілген саясатты жүргізу туралы» Парламентаралық келісімді ескере отырып, осы саладағы құқықтық қатынастарды реттеу облысындағы, қатысушы-мемлекеттер негізінде нормативтік жақындасуда жәрдемдесуге ұмтылып, сондай-ақ өлшем бірлігін қамтамасыз ету сұрақтары бойынша шаруашылық субъектілер мен мелекеттік бақылау ұжымдары арасында қатынасты реттеу мен дұрыс емес және қате өлшеу салдарынан жеке және заңды
тұлғалардың мүдделерін қорғау мақсатымен, барлық мемлекеттер одағындағы өлшем бірлігін қамтамасыз етудің заңды негізінің жиынтығы түрінде, кепілді

растау құжаты ретінде «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» модальды заң қабылданды.

2000 жылы 7 маусымда Қақастан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтің үкімімен Қазақстан Республикасының стандартизация, метралогия және сертификация жөніндегі өкілетті роганның «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» модальды заң негізінде жасалған «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң қабылданды.

Бұл заң Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің құқықтық-эканомикалық және ұйымдастыру негіздерін орнатады, метрология саласында мемлекеттік басқару органдарымен жеке және заңды тұлғалардың арасындағы метрологиялық қызмет саласындағы қатынастарды реттейді және ол азаматтар мен Қазақстан Республикасының заңды мүдделерін, өлшеулердің дұрыс емес нәтижелердің салдарынан қорғауға бағытталған.

Заң әрекетінің таралу салаларына мемлекеттік басқару органдары жатады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының тераториясындағы өлшем бірлігін қамтамасыз етумен байланысты жүзеге асырылатын әрекеттер мен жеке және заңды тұлғаларға таралады.

Қақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің нормативтік негізін, нормативтік құжаттар комплексі құрайды. Олар Қазақстан Республикасындағы қажетті өлшем дәлдігі мен бірдейлікті қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін регламенттейтін, бірдей нормалар мен ережелерді бекітеді.

Қазақстан Республикасының мемлекет-мүшелері арасында стандартизация, метрология және сертификация саласында, Қазақстан Республикасының шекті келісілген саясатты жүргізу туралы Үкіметаралық келісім шартқа қол қойылды. Бұл құжат бойынша материалдар мен заттардың құрамы мен қасиетінің стандарттық үлгілері, стандарттық анықтама мәліметтері, физикалық шама бірліктерінің берілген эталондарды қолданылуымен негізделген өлшем бірлігі сақталынады. Келісім калибрлеудің, салыстырып тексерудің және өлшеу құралдарын сынау нәтижелерін келісіліп қабылдау жағдайын құрайды.

Жоғарыда айтылған келісімнен басқа да құжаттар қабылданған:

-                       өлшеу құралдарын калибрлеу, салыстырып тексеру, метрологиялық аттестацияны бекіту типтері мен мемлекеттік сынаулардың нәтижесін, сондай-ақ өлшеу құралдарын калибрлеуді, салыстырып тексеруді, сынауды жүзеге асыратын лабараториялардың акктедитация нәтижелерін келісіліп қабылдау туралы келісім;

-                       материалдар мен заттардың қасиеттері мен физикалық константалар туралы мәліметті құру мен қолдану бойынша қызметтестік туралы келісім;
-                       материалдар мен заттардың құрамы мен қасиетінің стандарттық үлгілерін құру мен қолдану бойынша қызметтестік туралы келісім.

Жұмыс координациясы үшін стандартизация, метрология және сертификация бойынша МГС ғылыми-техникалық комиссия құрылады [10,315].

Комиссияның негізгі функциялары:

-                       мемлекеттік-қатысушылар келісілген өлшем құралдарын қамтамасыз ету сұрақтарына жататын, МГС шешімі мен үкіметаралық келісімдерді реализациялау бойынша халықтық органдардың әрекеттерін координациялау;

-                       МГС-ты қабылдау жөніндегі кепілдемелерді жасау және өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мемлекетаралық нормативтік құжаттардың жобаларын жетілдіруді ұйымдастыру;

-                       ұсыныстарды қалыптастыру бойынша материалдар мен заттардың қасиеттері мен физикалық константалар туралы стандарттық анықтама мәліметтерді, материалдар мен заттардың құрамы мен қасиетінің мемлекетаралық стандартты үлгілерді, өлшеу құралдарының үлгілері мен мемлкетаралық эталондарын қолдану және жасау бағдарламасын жетілдіру;

-                       өлшеу құралдарын салыстырып тексеру мен халықаралық бастапқы эталондарды салыстыруды жүргізу бағдарламасын мемлекетаралық жетілдіруді ұйымдастыру;

-                       Қазақстан Республикасының Мемлекетаралық кеңесінің салалы жұмыс комиссиясының МГС-ң әр түрлі ғылыми-техникалық комиссиялардың өзара ықпалы.

Қазақстанның қатысуы туралы да бір-екі сөз айтып кетсем. Осы ұйым КСРО талабымен құрылып, МОЗИМ-ң басқарылуы Ресейде болған, ал кейін Қазақстанға өтті.

Қазақстан Республикасының астарлы комиттетері мен техникалық комиттетері өлшеудің нақты түрлері мен жалпы материалдық сұрақтар ретінде МД және МР-ді жасайды. Өлшем құралдарының көбісі шикізат тауарлардың сапа параметрлерін анықтауға қолданылатын стандарттық үлгілермен тексеріледі. Қазақстанның шикізат экспорттаушылары үшін стандарттық үлгілері бойынша олардың үсыныстарын қабылдауға қол жеткізу маңызды болып табылады. Бұған ұқсас зерттеулерді (ИСО) ОБҚ-да жүргізілген. «Физико-химиялық өлшеулер» ЦОО астарлы комитетінде жұмыс істеп, қазақ және орыс мамандары, халықаралық кепілдемеде жасалатын отандық стандарттардың талаптарын қосып кіргізеді. МР және МД жалпы санынан, Қазақстанда 11% құрылды, және соның 60% Қазақстандық стандартары мен басқа нормативтік құжаттарға еңгізілген [10,328].

МОЗМ жұмыстардағы Қазақстанның қатысуы мыналарды қамтамасыз етеді:

-                       ғылыми-техникалық жоспарларда – ірі шетелдік метрологиялық орталықтар мен ұйымдардың жұмыс нәтижелері туралы үлкен көлемді
мәліметті алу. Бұл НИОКР-ң жоғары дәлдікті өлшем өнірісінде шығын көлемін едәуір азайтуға мүмкіндік береді. Информациялық қамтамасыз ету, қазіргі заманға сай эталон құралдарының дәлдік деңгейін қолдап, шетел елдердің тәжрібиелерді метрологиялық қызметті жетілдіру үшін қолданып, оларды ең жоғарғы шетел қызметінің деңгейіне дейін жеткізу;

-                       Халықаралық сауда мен эканомика саласында – дайын бұйымдар мен импортталатын шикізат тауарларының техникалық параметрлерін қайталап өлшеуге шығынды азайту, экспортталатын тауарға сәйкес бағалау мен сапа туралы құжаттарға сенімділік деңгейін жоғарлату, отандық стандарттарда қабылданған, халықаралық нормативті тәжірибиеге еңгізу жолымен және т.б. Қазақстан эканомикасын қорғау;

-                       саяси жоспарда – Қазақсанның жалпы авторитетін жоғарлатуына және өзара пайдалы қызметтестікті жасауға әсер етеді.

Метрология саласында басқа да халықаралық ұжымдар жұмыс істейді: РХКК – Радиобайланыс жөніндегі халықаралық консультативті комитет; ТТХКК – Телефон және телеграф жөніндегі халықаралық консультативті комитет; ААХҰ – Азаматтық авиацияның халықаралық ұйымы; АЭХА – Атомдық энергетика бойынша халықаралық агенттілік; ҒКЗК – Ғарыш кеңістігін зерттеу бойынша комитет.
Қортынды
Қазақстан Республикасындағы стандартизация, метрология, сертификация және сапа менеджментінің қарқынды дамуы бір жағынан ішкі және халықаралық сауданын сапа мен ол үшін жауапкершіліктін рөлін жоғарлатып, объективті қажеттілік салдары және мемлекетіміздің эканомикалық рынок түріне өтуі болып табылады, ал екінші жағынан соңғы жылдары едәуір ғылыми және практикалық заделдің құралуы болып табылады.

Отандық және шет елдер авторларының әдебиеттерін оқып-біліп, метрология саласындағы халықаралық келісім жүесін талдап, шет елдерінің метралогия бойынша ұйымдарды танып біліп, мен келесі шешімге келдім: әлемдік шаруашылық пен халықаралық эканомикалық қатынастардың тең-құқылы қатысуышы болуы үшін, қазіргі метрология саласын жақсартып, жетілдіріп, және әлемдік жетістіктер мен тенденциялар есебімен мемлкетіміздегі отандық эканомиканы жетілдіру керек.

Эканомикалық рыноктың даму деңгейіне байланыссыз сапа бойынша мәселе барлық мемлекеттер үшін актуальды. Стандартизация, метрология, сертификация және сапа менеджменті тұтынушылардың талаптарын қанағаттандыратын және стандарттардың ұсынылған рыноктык өтімнің талаптарына сәйкестігін, қызмет көрсету мен өнімнің бәсекелестікке қабілеттілігін және қауіпсіздігін, сапа кепілінің негізгі механизмдерінің бірі болып саналады.

Стандартизация, метрология, сертификация және сапа менеджментінің механизм мен принціптерін жүзеге асыру республикамыздың әлемдік эканомикаға интеграциялауын, отандық эканомиканың эфективті реформалау процессін тездетуге көмектеседі.

Отандық стандартизация, метрология және сертификацияның ережелері мен халықаралық ережелермен сәйкес келуі, қазір өте өткір мәселе болып табылады, себебі Қазақстан Республикасы әлемдік сауда ұйымына кіруінің маңызды шарты болып табылады.

Сапа мәселесін шешуге жетістіктің негізгі шарты, практикалық жұмыста өнім спасын қазіргі заманның басқару механизімін қолдана алатын жоғары мамандарылған кадрлардың болуы болып табылады.

Стандартизация, метрология, сертификация және сапа менеджментінің негіздерін білу, барлық салалардағы мамандарға қажетті болып табылады.

Қазақстанда «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заңын қабылдаған соң, метрология әрекетінің басқаруыдың административті принціптен заңдыға өтуін сипаттайтын, метрология дамуының жаңа даму сатысы басталады.

Сонымен бірге бұл халықаралық практика мен Қазақстандық өлшеу жүесінің сәйкес келуі деңгейі кезінде метрологиялық жұмыстың мемлекеттік сипаттамасының принціптерін сақтауға мүмкіндік береді. Бұл ең біріншіден Қазақстанда мемлекеттік метрологиялық қызметтен басқа заңды тұлғалардың қызметі мен коммерциялық метрологияның қызметінің болуымен сипатталады.

Қазіргі өлшем бірлігін қамтамасыз ету жүйесіне қарамастан, болашақта мемлекет әсері өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы заң шығару базаны жетілдіруге, жалпы әлемдік қоғамдастық және бәсекелестікке қабілетті, басқа мемлекеттін қызығушылығымен өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы Қазақстанның жалпы мемлекеттік қызығушылықтың келісуімен байланысты, арнайы метралогиялық орталыұтар мен метрологиялық қызметтін жұмысы мен жүесін жақсарту мүмкіндігі көрінсе деймін.

Бұндай жүйенің құрылуы мемлекетте әлуіметті-эканомикалық шарттардың дамуы, әр түрлі топтағы тұтынушылардың қызығушылығына сай келетін өнім шығарудағы ассортименттін тауар өндіруге және мүдделі эканомиканы қамтамасыз ететін сапалы өнімді қалпында ұстау үшін қажетті
.Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1.     «Стандартизация туралы» ҚР заңы.

2.     «Сертификация туралы» ҚР заңы.

3.     «Техникалық реттеу туралы» ҚР заңы, Алматы, 2005ж.

4.     Асташенков А.И., Машков Х.О. «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» ҚР заңына өзгерістер еңгізу қажет // Заң шығарушы және қолданбалы метрология. 2000. №5. С.7-12.

5.     Исаев Л.К., Малинский В.Д. Метрология және стандартизация. – М.: ИПК стандарттар шығару бапасөзі, 1996ж.

6.     Крылова Г.Д. Стандартизация, сертификация, метрология негіздері: жоғарғы оқу орындары үшін оқулық – 2-ші баспа., қайта қаралған және қосымша қосылған – М.: ЮНИТН – ДАНА, 1999.711с.

7.     Кузнецов В.А., Ялунин Г.В. Метрология негіздері. М.: ИПК Стандарттар шығару баспасөзі, 1998.-336с.

8.     Лифиц И.М. Стандартизация, метрология, сертификация негіздері: Оқулық – 2-ші баспа, түзетілген және қосылған – М.: Юрайт – М, 2001.-268с.

9.     Нысанбаева С.Н. және т.б. Сапаны басқару: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2000.-111с.

10. Стандартизация, метрология, сертификация және сапа менеджментінің негіздері. Оқу құралы. – Алматы: Қазақстандық маркетинг ассоцияциясы, 2003.-564с.

11. Сергеев А.Г., Латышев М.В., Терегеря В.В. Метрология, стандартизация, сертификация. Оқу құралы. – 2-ші баспа, қайта қаралған және қосылған – М.: Логос, 2004.-560с.

12. Метрология пәні бойынша дистационды оқыту үшін оқу әдістемелік кешені. Легостаева А.А., КЭУК, Қарағанды, 2006ж.

13. Храменков В.Н. және т.б. Сапаны басқару жүйесі мен метрология. М.: ИПК Стандарттарды шығару баспасөзі, 1999ж.
Қосымша А



Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мақсаты

                   









                          
Қосымша Б
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесі
ҚР МӨЖ – ҚР өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша субъектілер, нормалар, әрекет түрлері мен құралдарды мемлекеттік басқару жүесі.





                                  



Қосымша В
ҚР өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлкеттік жүесінің мақсаттары


                             
                             
Қосымша Д
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік басқаруы

                                                                        

Қосымша Е
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі

(ҚР СТ 2.0-2001)

















Қосымша Ж
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі

(ҚР СТ 2.0-2001)