Кіріспе
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді. Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: «Кәсіпкер болу – басқаның істегенің істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».

Экономикалық ғылымда «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген ұғым бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады.

Бухгалтерлік есеп дүние жүзіндегі кез-келген қызметінің мәнін айқындап бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның даму барысында бухгалтер 3 міндет атқарады:

1. 
   есепті барынша ақпаратты әрі дәл жасау.
   
2. 
   Оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу.
   
3. 
   Шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу
   

Бухгалтер - деген сөз немістің бас кітап ұстаушы деген мағынадан туған. Бухгалтерлік есепті халықаралық стандартқа, оның талаптарына сай келетіндей етіп жүргізу, ұйымдастырудың және қалыптастырудың маңызы зор, әрі бұл әдіснама. Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның шаруашылық қызметін үздіксіз, құжаттық байқау мен оны бақылау жүйесі болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасының бухгалтерлік және және қаржылық есеп беру туралы заңдарымен, бухгалтерлік есеп беру стандарттарымен, сондай-ақ ұйымның есеп саясатымен реттелетін кәсіпкерлер, ұйымдардың операциялар жайлы , ақпаратты жинау, тіркеу және жинақтап қорыту жүйесі. Есеп қатаң түрде, әрі жазба тек арнйы рәсімделген құжат негізінде ғана жүргізіледі. Бұл бухгалтерлік есептің бақылаушылық мәнін, оның күмәнсіз сенімділігін,шыншылдығын артады. Субъектінің меншігі шаруашылық құралдарының және оның өндіріс процессіндегі көздерінің қозғалысы бухгалтерлік есептің мәні болып табылады. Жекелеген құрамдас бөліктері бухгалтерлік есептің объектілері деп аталады. Бухгалтерлік есептің объектілеріне мына процесстер жатады:

1)Қамтамасыз ету - кәсіпорын алған шикі зат, материалдар, отын жатады.

2)Өндірістік – мұнда өнім дайындауда пайдаланылатын өндіріс құралдары оларға байланысты.

3)Өткізу – мұнда сатуға арналған өндіріс өнімдері, өткізу жөніндегі шығындар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет үшін алған ақшалай түсімі есептелінеді.

Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясатыдеп – ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы бақылау , құндық өлшеу, ағымды топтау мен шаруашылық қызметінің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады. Бухгалтерді есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет топтау мен бағалау активтерінің құнын есептеу, құжат айналымын қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәлеметтерді өңдеу мен басқа да сәйкес амалдары кіреді. Бекітілген құжаттың қатарына мыналар кіреді:

• 
  бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті талаптарына сай жүргізіледі
  
• 
  бухгалтерлік есепте жұмыс жүргізуде қолданатын аналитикалық және синтетикалық жұмыстың жоспары
  
• 
  актив пен пассивтің бағалау әдістері
  
• 
  құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу техналогиясы
  
• 
  шаруашылық операциаларды бақылау тәртібі
  
• 
  бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа да шешімдер
  

Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы жақтардың барлығын қамтиды. Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп бөлімі айналысады. Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты, сол кәсіпорынның қызмет арқылы барысында қолданылады.

І КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫ
1 Кәсіпорында қаржылық жұмыстың ұйымдастырудың негіздері
1.1 Корпорацияның қалыптасуы және дамуы
Қазақстанның тау кен металлургия кешеніндегі аса ірі компания – «Қазақмыс» корпорациясының рудасы, көмірі, электрэнергиясы, байытубөлінісі, мысқорыту және мырыш зауыттары, дамыған инфрақұрылымы, атап айтқанда меншікті автомобиль, теміижол және әуе көлігі, заманауи телекоммуникациялық желісі, біліңті мамандары бар.

Корпорация құрамында ашық және жабық тәсілмен атқарылатын 20 кеніш, екі қайта өңдеу кешені (байыту, металлургия, тазарту), көмір разрездері мен электр станциялары, сондай ақ Германияда мыс өнімдерін шығаратын «МКМ» кәсіпорыны жұмыс істейді.

«Қазақмыс» корпорациясының негізгі қызметі кен өндіру және оны қайта өңдеу , мысты және басқа да түсті және асыл металдарды өндіру және өткізу. Қосымша өнім ретінде корпорация көмір шығарады және электр және жылу энергиясын өндіреді.

«Қазақмыс» корпорациясының негізгі өндіріс тік кешендері Жезқазғанда, Балқашта, Қарағанды мен Өскемен маңында орналасқан

ЖТМ (Жезқазғантүстімет) катодты мыс шығарады, сондайақ минералдық шикізаттарды өндіріп, қайта өңдеумен айналысады. ЖТМ- негізгі өнімдері ­–катодты мыс және мыс катанкасы. Бірлестіктің құрамына ашық әдістегі кеніштер, жерасты жұмыстарының кеніштері Жезқазған мен Сәтбаев байыту фабрикалары, сондайақ Жезқазғандағы мыс қорыту зауыты кіреді.

Корпорация Қазақстан тарихындағы ең бір шешуші, күрделі кезеңде – қираған комбинаттардың қалдықтарынан құрылды. Тарихтың таңдауы Владимир Сергеевич Кимнің командасына түсті. Алғашқы күндерден бастап ақ олар әлемдік рыноктың қатал, буырқағанған иіріміне қойыпты кетті.

Жаңа команда 1995 жылы ең алдымен 60 миллинон долларға жер асты жұмыстарына қажет бұрғылау кареталарын, жүк тиеу машиналар және «Тамрок» фирмасының көліктерін сатып алу қажеттігін «Самсунгке» дәлелдеп шықты. Анненск руднигінің салынып бітіп, іске қосылуы екінші маңызды мәселе болды. Тұтастай алғанда, алда руда шығаруды тұрақтандыру міндетті тұрды.

«Қазақмыс» корпорациясын құру кезінде ескі рудниктерде руданың 20 жылдық қоры қалды және мыстың құрамы нашарлады. Дегенмен 1994 жылы сол кездегі мемлекеттік мыс өндіру холдингінде руда базасын дамытудың жүз жылдық стратегиялық жоспары жасалған болатын. Корпорация қазірде сол бағдарламамен жұмыс істейді.

«Қазақмыс» корпорациясы үздіксіз дамып, өркендеу үстінде Kazakhmys PLS холдингінің Ұлыыбританиядағы тіркелуі және оның акцияларының 2005жылы 12 қазанда Лондон қор биржасына шыарылуы осындай дамудың кезекті сатысы болды. Оның үстіне көптеген әлемдік агенттіктер, оның ішінде британдық та бар,

Kazakhmys PLS корпоративтік басқарудың халықаралық үлгілеріне сәйкес келетінін мойындады.

Қазіргі кезде Kazakhmys PLS акционерлерінің арасында бес жүзден астам әртүрлі қорлар бар - инвестициялық, сақтандыру – олар барлық дерлік негізгі капитал ұстаушылар өкілдері болыып табылады. Олардың саны өсе түсуде, ал Kazakhmys PLS британдық ең үздік 100 компанияның тізіміне FTSE-100-ге кірді.

Корпорацияның басты бағыттарының бірі – басқару сапасын жоғарылату, құрылымды жетілдіру, шикізат базасын дамыту – корпорацияны жақын арадағы 100 жылға дейін шикізатпен қамтамасыз ету, өндірісті қайта құру және техникалық қайта жасақтау, барлық буындарда есеп айырысу жүйесін енгізу, импорт алмастыру, білікті мамандарды даярлау.

Корпорацияның стратегиясы - әлемдік деңгейдегі, қызметті әртараптанған компанияға түрлену, нарықтық құны және негізгі қаржылық экономикалық көрсеткіштері бойынша әлемнің жетекші таукен металлургия компаниялармен пара пар болуы.
2 Жарғылық капитал. Жедел қаржылық жұмыс
2.1 Жарғылық капитал
Жарғылық капиталдың құрылған көлемі мен қозғалысы туралы ақпараттарды жинақтау үшін бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарында 5 бөлімінің «Капитал мен резервтер» шоттары қарастырылған.

Ал қазір құрылтайшылармен біршама жеңілдіктер берілген. Салымдар мүлік немесе тағы басқа болса ортақ келісіммен, аудиторлар көмегінсіз бағалау жүргізіледі. (егер салым 20000 АЕК болса).

Шаруашылық серіктестікті құрғанда құрылтайшылар материалдық салымдардың көтеріңкі құнмен бағалануын қалайды. Себебі сол қаражатпен өз үлесін төлейді. Ал мемлекеттік кәсіпорын құрғанда, олар материалдық салымдардың төмен бағалауын қалдайды. Материалдық емес шаруашылық серіктестікті құрғанда құрылтайшылар материалдық активтерінің жоғары бағалауын тиімді деп ойлап, оның кері жақтарын анықтамайды. Ал материалдық активтерінің жоғары бағалануы жаңа ашылып келе жатқан кәсіпорынға әдейі болмаса да , зиянын келтіреді. Егер ақиқат бойынша кәсіпорын жағдайы сенімсіз болса, материалдық активтерінің жоғары бағалануы кәсіпорын құрылтайшыларының жағдайында кері көрініс табуы мүмкін. Сондықтан азаматтық заң шығарушы органдармен құрылтайшылардың несиелерінің алдында жоғары бағаланған материалдық активтерінің құнына жауапкершілік қарастырылған (Қазқстан Республикасының Азаматтық кодексының 1 пунктінің 58 бабы)

Құрылтайшылардың құнды жоғарлатуды қалауы ең аз шығын шығару мүмкіндігі. Себебі, құн жоғары болған сайын құрылтайшылардың осы кәсіпорындағы үлесі де өседі, яғни пайда өседі. Және кәсіпорын жабылған жағдайда өз үлесіне байланысты кәсіпорының көп мөлшерде мүлігіне талптану мүмкіндігі жоғары болады. Себебі, әдетте ең кем дегенде бір құрылтайшы, яғни заңдытұлға жарғылық капиталға салым ретінде ғимарат, құрылыс салады, әдетте осы салым (ғимарат, құрылыс, тағы басқалар) құны нарықтық құнмен бағаланады және ең көп жағдайда осы баға байланыстық бағадан асады. Кәсіпорынның жарғылық капиталы кызметті бастауды қамтамасыз ету үшін жаңадан қүрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады. Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың, мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және баска да мүліктердің немесе мүліктік құқыктарының есебінен құрылады. Сонымен коса, жарғылық капитал жаңадан құрылған занды түлғалар өз қызметін бастау үшін бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың (акционерлердің, қатысушьшардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын анықгайды.

Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары, ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік қүқық та және басқа да мүліктер (интеллектуалдық қызметтің нәтижесіне берілген құқын да қоса алғанда) болуы мүмкін.

Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшалардың келісімі бойынша немесе барлық қүрылтайшылардын. жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың ақшалай салымдары бухгалтерлік құжаттармен не болмаса аудиторлық есеп берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.

Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылтайшылары (қатысушылары) өздері косқан сомаларының шегінен артық бағаланған салымдарына субъекті кредиторларының алдында бірлесіп жауап береді.

Егер де салым ретінде субъектіге мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда бүл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, қүрылтайшылардың құжаттарында көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.

Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке салым ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке бір-бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды.

Қосымша және жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық капиталының бастапқы мөлшері кұрылтайшылардың салым сомасынатең болады және құжаттарын мемлекеттік тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның мөлшері жүз айлық есепті көрсеткіштен кем болмауы керек.

Аталған серіктестіктер тіркеу ге дейін өздерінің жарғылық капиталының жалпы сомасының 25%-тей мәлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол жарғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктің барлық қатысушылары жарғылык капиталына берешегін толығьшен өтеуі тиіс.

Ол мезгіл серіктестіктің тіркелген күнінен бастап саналады және ол бір жылдан аспауы керек. Егерде серіктестіктердің қатысушылары белгіленген мерзімде өз үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда қатысушылар езінің есебінен бермеген үлесінің бір бөлігін қосуы керек, болмаса олардың жарғылық капиталы қосатын үлесіне дейін азайтылады.

Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері бірыңғай валютада көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы) күнына тең болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акцияларының барлығын немесе тек бір белігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол жағдайда жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден етпес бүрын жарияланған жарғылық капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық акционерлік қоғамы өзінің жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25% тіркеместен бүрын төлеуі тиіс.

Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі ашық акционерлік қоғам үшін — бес мың минималды есептік көрсеткішін, ал жабық қоғам үшін — жүз минималды есептік көрсеткішін құрайды.

Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған санының шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің шешімімен белгіленеді.

Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі шығарылатын акцияның номиналдық (атаулы) қүнына тең болады. Шығарылған (төленген) жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған және жойылған акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін. Бұл жерде шығарылған акцияның номиналды қүнының жиынтық сомасы әрбір қоғам типіне белгіленген минималды деңгейден төмен болмауы керек.

АҚ 700000тг. жарияланған жарғысы (700штук акция 1000тг.);

бірінші эмиссияда 500шт. 1000тг. шығарылды құны 500000тг. акционерлер арасында 1200теңгеден орналастырылды – 600000тг.

1. Д 5110 600000 К 5030 500000 -«Жарияланған капитал»,

К 5310 100000 -«Эмиссиялық кіріс»,

2. Акционерлермен төленсе

Д 1030 К 5110 600000тг.

Ал, егер номиналды құннан төмен сатылса, онда Д-те 5110,5310,5610

К 5030, мысалы екінші эмиссияда шығарылды 200акция номиналдық құны 1000тг., орналастырды 480тенгеден (480 х 200) 96000тг.

Д 5110 96000тг.

Д 5310 100000тг.

Д 5610 4000тг. К 5030 200000тг.

Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырылып біткен соң ғана, ұлғайтуға рүқсат беріледі; жарияланған капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық капитал азайтылады.

Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірак, оларды минималды деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.

Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы өзгермейді, тек қатысушылардың кұрамында ғана өзгерістер болады.

Егер де катысушылар шығып кетсе, онда соған байланысты жарғылык капитал да азаяды, демек: 5110 шоты дебеттеледі де, 1010,1030,1100,2410,1310, шоттары кредиттеледі.

Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 5110 шот дебеттеледі де, 5210 шоты кредиттеледі.
2.2 Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі және төленбеген капиталдың есебі.
Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін 5110-ші "Төленбеген капитал" шотын пайдаланады. Бұл шотта заңцы және жеке тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.

Жарғылық қорға салымдардың салынуыньщ жүзеге асырылуына қарай 5110-ші "Төленбеген капитал" шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:

-материалдык емес активтерді жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде 1010,1030,1100,... шоттары;

жерді, негізгі күралды, малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде — 2410 шоттары;

материалдар мен тауарларды жарғылық корға жарна ретінде төлеу кезінде 1310,1330, ...шотгары;

ақшалай қаражаттарды жарғылық қорға жарна ретінде аударған кезінде
1010,1030 шоттары дебеттеледі.

Егер де 5110 шотының дебеттік калдығы болмаса, онда кәсіпорын өзінің жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын білдіреді.

5110-ші шоты бойынша аналитикалық есеп акционерлер (қатысушылар, қүрылтайшылар) бойынша жүргізіледі.
2.3 Резервтік капиталдың есебі
Резервтік капитал — кәсіпорынның таза табысының есебінен калыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) қызметінен алынған зияндарын (шығындарын) жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық кұжаттармен және қодданыстағы нұсқаулармен анықталады. Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы болып табылады.

Резервтік капиталдың есебі 5400-ші "Резервтер" бөлімшесінің пассивті шоттарында жүргізіледі.

Заңдармен белгіленген резервтік капиталдың есебі. Шаруашылық жүргізуші серіктестіктің (ЖШС, АҚ және басқалар) резервтік капиталы құрылтайшылардың құжаттарыңда (жарғысыңца, құрылтайшылардың шарттарында) белгіленеді. Жыл сайын түскен таза табыстан аударып отыру акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Оның мөлшері жарияланган жарлық капиталдың 15%-нен кем болмауы керек.

Резервтік капиталдарды қалыптастырған (кұраған) кезде 5510 шоты дебеттеледі де, 5410 шоты кредиттел.
2.4 Жиынтық кіріс есебі. Өткен жылмен есептік жылдың бөлінбеген табысы (залалы).
Жарғылық капитал ол жариянған капитал, кәсіпорынның қызмет шаруасына қажетті капитал. Жарияланған капитал кәсіпорынның қызмет мерзімінде өзгермейтін көлем. Ол құрылтайшылардың жарғысында көрсетіледі және олардың шешімімен қарастырылады.

Жыл соңында қаржылық нәтиже 5610 шотқа жиналып табыс немесе залал болып анықталады. 5610шоттағы нәтиже 5510 шотпен жабылып таза табыс немесе залал анықталады. Осы шотта табыс анықталса өткен жылдары 5520шотта залал болса 5510шоттың табысымен жабылады. 5510 шоттағы табыс құрылтайшылар арасына үлестіріледі Д 5610К 3030 бухгалтерлік проводкамен.

1. Қатысушылар.

Кәсіпкерліктің ең кең тараған түрі серіктестік.

Серіктестікті құру үшін заңгермен келісім шарт жасалу керек, ол ушін бухгалтерлік есеп жағынан:

- құрылтайшылармен салынған үлес сомалары көрсетілуі керек (құрылтайшылық);

- кірістің бөлінуі (залал болса) қатысы (қалай бөлінеді құрылтайшылар арасында);

- кірісті (табысты) бөлуге дейінгі капиталға салынған пайызды көрсетуі;

-құрылтайшылардан қайта алынған акцияларға пайыз белгіленген болса, сол пайызді көрсету;

- құрылтайшыларға жасалатын төлемдер керек.

Әр құрылтайшылардың үлес сомалары К-теледі: -бастапқы салынатын сомаға;

• 
  кейінгі салынатын сомаларға;
  
• 
  бөлінетін табыстың үлесіне.
  

Әр құрылтайшылардың үлес сомалары Д-теледі: -заладың үлес сомасына;

• 
  капиталдың азаю сомасына;
  
• 
  жыл соңындағы кеміген табыс сомасына.
  

2.Капиталдың құрылуы.

Мысалы: екі тұлға серіктестік құруды шешті 1.01.2005ж.

Жарияланған капитал 500,0тг. Сонда бухгалтерлік жазба болады :

Д 5110 К 5030 500,0

5030 шот пассивті, меншікті капитал шоты., ал 5110 шот контрпассивті, контрарлық, реттеуші.

Ай ішінде олардан салымдар түсті:

Алпысов К.С. Егоров Е.И.

Ақша түрде 60,0 Ақша түрде 56,0

Тауар 34,0 Тауар 16,0

Жер 80,0 Негізгі құрал 12,0

Барлығы 174,0 Барлығы 84,0

Д 1030 116,0 К 5110 258,0

1330 50,0

2410 92,0

2005ж.1.07 әр қайсысы қосымша салым қосты ақша қаражаттан:

Қосылған үлесте (активі) Д-те жазылып 5110 шот К-теледі.

Алпысов К.С. Егоров Е.И.

Ақша түрде 10,0 Ақша түрде 33,0

Сонда болады 184,0 117,0

Д 1030 43,0 К 5110 43,0

3. Капиталдың қайта қайтарылуы.

Шаруашылық жұргізу барысында құрылтайшылар капиталды шамалап алуға құқылы. Капиталдың қайта қайтарылуы Д 5210шотта көрсетіледі К не алынғаны.

Мысалы 2005ж.қазан айында Алпысов К.С. ақшалай 56000тг. алды және тауармен 16000тг., ал Егоров Е.И. ақшамен 30000тг., тауармен 11000тг. Осы мерзімде бөлінетін табыс 30000тг. құрады құрылтайшылар арасында тең бөліну кереке (келісім шарт бойынша).

Сонда: табыс 30000тг. Алпысовқа К.С. 15000тг.

Егоровқа Е.И. 15000тг.

Д 5510 К 5110

Алпысов К.С. 56,0 +16,0 = 72,0

Егоров Е.И. 30,0 + 11,0 = 41,0

Д 5110 К 5210

Сонда екуінің шоттарында

Алпысов К.С. Егоров Е.И.

К 5110 шот 2005ж. 1.01. 174,0 84,0

2005ж. 1.07. 10,0 33,0

Д 5110 2005ж. 31.12. 72,0 41,0

К 5110 15,0 15,0

Барлығы 127,0 91,0

4. Серіктестіктерде кіріс (табыс) пен шығын (залал) бөлінуі.

Кіріс (табыс) пен шығынның (залал) бөлуі келісімшартта қарастырылады.

Құрылтайшылардың жиналасының шешімімен жасалады. Бұреуі қызметке аз уақыт бөліп бірақ көп үлес салуы мүмкін, екіншісі керсінше.

1.Таза табыс құрылтайшылар арасында біркелкі (пропорционально)бөлінеді:

• 
  тең;
  
• 
  келісілген үлес бойынша;
  
• 
  жыл басындағы бар капиталды біркелкі; (пропорционально)
  
• 
  сальдынған активтер орташа көлемі бойынша біркелкі (пропорционально).
  

2. Таза табыстан құрылтайшыларға еңбекақы ретінде (сыйлықақы), одан қалғаны (алдындағы әдіспен).

Мысалы :

2005ж.қорытынды бойынша таза табыс 80,0тг. болды.Екі құрылтайшы.

1) таза табыс тең бөлінсе 80,0 : 2 = 40,0теңгеден болады.

2) бұреуінің үлесі 60%, екіншінікі 40%, сонда 80,0 х 60% = 48,0;

80,0 х 40% = 32,0.

3) бұреуінде 50,0тг., екіншіде 100,0тг.,сонда (80,0х 50,0) : 150,0 = 26667тг;

(80,0х100,0) : 150,0 = 53333тг.

4) бұл әдісте әр құрылтайшыны инвестициялау мерзімі аталу керек.

Орташа көлемін анықтау үшін капитал қалдығын осы капитал неше айда өзгеріссіз қалып отрыған айдын санына көбейту керек.

Мысалы : Бірінші құрылтайшы:

Сальдо өзгеріссіз болды сома

2005ж. 1.01. 50,0 50,0 6 ай 300,0

2005ж. 1.07. 15,0 65,0 5ай 325,0

2005ж. 1.12. 30,0 95,0 1ай 95,0

Барлығы 12ай 720,0

Екінші құрылтайшы:

2005ж. 1.01. 100,0 100,0 3 ай 300,0

2005ж.1.04. 17,0 117,0 4ай 468,0

2005ж. 1.08. 3,0 120,0 5ай 600,0

Барлығы 12ай 1368,0

Сонда орташа көлемі Бірінші құрылтайшы бойынша 720,0 : 12 = 60,0тг.

Екінші құрылтайшы бойынша: 1368,0 : 12 = 114,0тг.

Кәсіпорынның орташа капитал көлемі 174,0тг.

Кәсіпорынның орташа капитал көлемінің коэффициенті :

Бірінші құрылтайшы бойынша 60,0 : 174,0 = 0,345тг.немесе 34,5%

Екінші құрылтайшы бойынша: 114,0 : 174,0 = 0,655тг.немесе 65,5%.

Д 5510 – 80,0

К 3030 27,6 ( 80,0 х 34,5%)

52,4 ( 80,0 х 65,5%).

3. Таза табыстан құрылтайшыларға еңбекақы төленеді ,одан қалғаны белгіленген ставка бойынша.

Мысалы : а) құрылтайшылар 6% жылдық ақы алып отырады бастапқы салымдардан.

Бірінші құрылтайшы: 2005ж. 1.01. 50,0

Екінші құрылтайшы: 2005ж. 1.01. 100,0 таза пайда 80,0тг. сонда :

Таза пайда 80000тг. Бірінші құрылтайшы Екінші құрылтайшы

Салынған салым үшін пайызы 6%: 3000(50,0х6%) 6000

Еңбекақы 16000 10000

Қалдықты үлестіру (80,0-9,0-26,0): 2 =22500 22500

Барлығы 41500 38500

Б) егер кәсіпорында табыс жоқ, бірақ құрылтайшылар еңбекақы алды және пайыздарын алды:

Шығын 20,0тг. :

Бірінші құрылтайшы Екінші құрылтайшы

Салынған салым үшін пайызы 6%: 3000 6000

Еңбекақы 16000 10000

Қалдықты үлестіру (20,0+9,0+26,0): 2=-27500 -27500

Барлығы (3,0+16,0-27,5) -8500 -11500

Д 5110 20,0

К 5610 20,0

С) Таза табыстан құрылтайшылар арасында улестіру барысында біреуінің капиталының көбейуі екіншінікін азайтуы мүмкін.

Мысалы: кәсіпорынның есептік жыл бойынша 2800таза табыс шықты

таза пайда 2800тг. сонда :

Таза пайда 80000тг. Бірінші құрылтайшы Екінші құрылтайшы

Салынған салым үшін пайызы 6%: 3000 6000

Еңбекақы 16000 10000

Қалдықты үлестіру (2,8 -9,0-26,0): 2 =-16100 -16100

Барлығы 2900 -100

Д 5610 2800

Д 5110 (2-ші) 100

К 5110 (1-ші) 2900

5. Құрылтайшылар құрамының өзгеруі.

Кәсіпорын қызмет барысында бұрынғы құрылтайшылар келісімімен жаңа құрылтайшылар кіруі және бұрынғылардың шығуы құқылы.

Мысалы екі құрылтайшылар, олардың үлес көлемі 30,0 және 45,0тг.

Біреуінен үшінші адам үлестік құқысын сатып алады 100,0тг.

Жаңа құрылтайшыны алады егер ол 80,0тг. салса ғана:

Д – 1030 80,0

К – 5110 80,0

Барлығы Д 1030 К 5110 155,0.

Сыйақы төлемі:

Екі құрылтацшылар арасында 60,0 және 85,0тг.елесі бойынша таза табыс 2:1 пропорциямен бөлінеді. Бұларға үшінші адам 55,0теңгемен қосылады. Сонда 1:4 улесі болады. Сонда ; 60,0; 85,0; 55,0- барлығы 200,0тг. оның ішінде үшінші адамның 200,0 х1\4= 50,0тг.

Д 1030 55,0

К 5110 50,0

3,3 (біріншіге) (5000 :1,5)

1,7 (екіншіге) (5000 :3)

үшіншінің салған ақшасы 55,0тг., ал капиталы 50,0тг., 5,0 бұрынғы құрылтайшылардың сыйлықақысы 2:1 пропорциямен.

3 Инвестициялық қызмет. Негізгі капитал және басқа да ағымнан тыс Активтер
3.1 Инвестициялық қызмет
Инвестиция деген (лат. «Invest”) өндірісті дамыту үшін ақшалай, материалды және еңбекті шығындар жиынтықтар болып танылады. Инвестициялық қызметтің мақсаты — түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады.

Инвестицияның көзі болып жаңадан қалыптасқан (кұрылған) құн немесе таза табыстың жинақталған бөлігі саналады. Кәсіпкерлер (кәсіпорындар) оны өзінің табысының (таратылған) каражаттарының есебінен жұмылдырады. Негізгі капиталды жаңартуға арналған инвестиция көзі болып кәсіпорынның меншігінде қалған табысы саналады. Бағалы қағаздардың көп түрлілігі инвестицияны жіктеудің көптеген критерийлерін алдын ала айкындайды (борышқорлық).

Инвестиция өзінің пайдалану мерзіміне карай, қысқа, ұзақ мерзімді және орташа мерзімді болып бөлінеді.

Инвестиция салынған максаты бойынша: нақты, қаржылық және интеллектуалды болып танылады.

Накты инвестициялар — бұл сапынған капиталдың нәтижесінде капиталдың өсуі немесе жаңа материалдық қордың (капиталдың) пайда болуы.

Қаржылық инвестициялар (портфельді)— бұл акция, облигация және басқада құнды қағаздарға (банктік депозиттерге) салынған капиталдар, бұл жерде капиталдың өсуі немесе жаңа материалдық қордың (капиталдың) пайда болуы болмайды, бұл жерде меншік тек сатылады, ауысады, беріледі.

Интеллектуалды деген- ол, ғылыми ұйымдарға мамндар дайындау, тәжірибе алмасу, лицензия және «ноу-хау», бірлесіп ғылыми жұмыстар жасау және т.б. жатады.

Меншік формасы бойынша (иелігі): мемлекетгік (Үкіметпен Ұлттық Банктін, борышкерлік міндеттемелері), муниципалдық (жергілікті атқару органдарының борышкерлік міндеттемелері) және корпоративтік (шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық капиталын қалыптастыру немесе қаржылық,-шаруашылық қызметін жүргізу үшін қажет қаражатты тарту максатымен колданыстағы заңға сәйкес шығарылатын), аралас, шетелдік болып бөлінеді.

Мәмілеге байланысты шығарылатын бағалы қағаздар: фондық, (акциялар, облигациялар) және саудалық (коммерциялык векселдер, чектер, коносаменттер, кепілдік міндеттемелер, т.б.) болып бөлінді.

Фондылық, бағалы кағаздар көптеп шығарылуымен (эмиссиясымен) ерекшеленеді және олар кор биржаларында айналыска түседі.

Саудалык, бағалы қағаздар коммерциялық бағытка ие: олар негізінен сауда операциялары бойынша есеп айырысуға және тауарларды орын алмастыру процесіне кызмет көрсетуге арналган.

Нарыктағы айналыс ерекшеліктеріне байланысты бағалы кағаздарды нарыктық (айналыстағы) және нарықтық емес (айналыстағы емес) етіп бөлу мүмкін.

Нарыкта болатын бағалы кағаздар биржалық немесе биржалык емес айналым шеңберінде нарыкта екінші рет еркін сатылуы және сатып алынуы мүмкін. Олар сатылғаннан кейін эмитентке мерзімінен бұрын ұсыньлмайды.

Инвестор инвестициялық мақсатына тәуелді белгілі бір типтерді қалыптастырады. Келесі типтерін бөліп көрсету кабылданған: бірінші тип — өсім қоржыны, екінші тип — табыс қоржыны.

Коржынның бірінші типінің мақсаты өсімді көбіне дивиденттер мен проценттер алу есебінен емес, бағалы қағаздардың багамдық (курстық) өсімінің есебінен алу болып табылады. Бұл негізгі салымның басым бөлігін акция құрайды.

Қоржындардың екінші дивидентгер мен процентгер есебінен табыс алу болып табылады. Қоржынның бұл типі тәуекел кезінде алдын ала жоспарланған табыстың деңгейін камтамасыз етеді және онда тәуекелділіктің деңгейі нольге тең болады. Қоржындардың аталған типін инвестициялау объектілері ретінде сенімділігі жоғары бағалы қағаздар алынады. Оның құрамына енетін корлардың инструменттеріне байланысты олар: конверттелетін, нарыктык ақшалай және облигациялар болып бөлінеді. Конверттелетін (айырбасталынатын) коржындар: айрықша акциялардан және облигацияларынан тұрады. Мұндай қоржын оны құрайтын бағалы кағаздардың есебінен нарық коньюктурасы мүмкіндік беретін болса, онда оларға жай акциялардың өзі де, қосымша табыс әкелуі мүмкін. Баскаша жағдайда, қоржын инвестициясы тек тәуекелділік төмен болған кезінде гана табыспен камтамасыз етіледі.

Ақша нарығының қоржындары (портфелі) капиталды толык сактау мақсатынан тұрады. Оның күрамына ақшалай каражат пен тез сатылатын активтер кіреді. Егер де ұлттық валюта өзінің төмендеу бағамын көрсетсе, онда ол шетелдік валютаға айырбасталуы мүмкін. Сөйтіп, салынған капитал нольдік тәуекелділік кезінде өз өсімін сақтайды. Облигациялар коржындары облигациялардың есебінен калыптасады және нольдік тәуекелділік кезінде орташа табыс әкеледі.Қоржындардың өсуіне қоржынға еңген құрылымдардың өзгерісі мен бағамдары әсер етеді. Табыс қоржындары түрақты кұрамға және кұрылымға ие.

Қоржын қызмет етуінің уақытына байланысты мерзімі шектелген және мерзімі шектелмеген болып бөлінеді.

Шаруашылық жүргізуші акцияларға ие болу жолымен немесе үлестік қатысудан табыс алу арқылы басқа субъектілерді қаржыландыру құқылы. ҚР-сының Азаматтық кодексінің 94 бабына сәйкес, басқа заңды тұлғаның жарғылық капиталын қалыптастыру барысында сол заңды еншілес тұлғаға негізгі болып табылады. Негізгі тұлға еншілес тұлғаға 100% немесе 90% бақылау жасай алады.

Еншілес немесе тәуелді кәсіпорындарға бақылау жасау барысында үлестік қатысу әдісі немесе құндық әдіс қолданылады.

Бірінші әдістің нысаны кәсіпорынның табысы мен залалы, дивидендтердің балансында көрсетілуі.

Мысалы : Инвестор АҚ «Углесбыт» АҚ «Борлы» ның 70000тг. құндылығының 35% акциясын сатып алды, сонда

Д 2100 К 1010 70000тг.

Жыл соңында мысалы кәсіпорынның таза табысы 30000тг. болса,ал жарияланған дивидендтері 15000тг., сонда

Таза табыс улесіне Д 2100 К 7610 10500 (30000 х 35%)

Дивидендтер улесіне Д 1270 К 2100 5250 ( 15000 х 35%)

Егер тәуелді кәсіпорында есептік жылда зиянға шықса, инвестор қатысу үлесін мойындау барысында инвестицияның баланстық құны кемиді.

Мысалы . 50000тг. зиян шекті, төлемге кеткен дивидендті 25000тг. болса

- зиян үлесіне Д 7610 К 2100 17500 (50000 х 35%)

- дивидендтер үлесіне Д 1270 К 2100 8750 (25000 х 35%)

Егер тәуелді кәсіпорын есептік жылда қайта бағалау жасаса, онда инвестор өзінде осы қлзғалыстарды көрсету тиіс. Мысалы :

тәуелді кәсіпорын негізгі құралды 100000тг. бағалады, таза табыс 20000тг.

дивидендтер 8000тг. құрады, сонда

- активтердің бағалануына Д 2100 К 5210 35000 (100000 х 35%)

- табыс үлесіне Д 2100 К 7610 7000 (20000 х 35%)

- дивидендтер үлесіне Д 1270 К 2100 2800 (8000 х 35%)

Бұрынғы сомасы жойылғанда қайта бағаланған инвестиция сомасы бөлінбеген табыс болып танылады:

Д 5210 К 5410 35000

Құндық әдісте сатып алу сәтінде инвестийиядан түсетін табыс сатып алу құнмен көрсетіледі. Сатыпалынған дейінгі кезең үшін алынған дивидендтер қайтарылған капитал ретінде қарастырылады да баланстық құн кемиді.

Мысалы: 1 мамырда тәуелді серіктестігінің 35% акциясын 500,0тг сатып алды.

1. сатып алу сәтінде Д 2100 К 1040 500,0тг.

жыл соңында жарияланған дивидендтер 40000т. құрады.

8 айдағы дивидендтер (V –XII) 40000 х 35% 14000тг. Д 1270 К 6120

01.01. -1.05. дейінгі кезең үшін дивидендтер (сатып алу сәтіне дейін)

Д 1270 К 2100 26000 (40000 – 14000).
3.2 Кәсіпорынның негізгі капиталының экономикалық тегі, құрамы және құрылымы
Кәсіпорынның негізгі мақсатын іске асыру, яғни авансланған капиталға пайда алу үшін, капиталды инвестициялау, өндіріс, сату және тұтыну кезеңдерін қамтитын ұдайы жаңғыртуды жоспарлау қажет. Кәсіпорында қаржылық басқарудың механизмі капиталдың шығынын өтеу, сондай-ақ оны жинақтау мен тұтыну үшін әр түрлі ақша қорларын қалыптастыру және пайдаланылуына негізделеді. Кәсіпорынның капиталы меншікті, қарыз, негізгі, айналым, тұрақты немесе өзгермелі болып бөлінуіне қарамастан, ол ауыспалы айналымның нақты кезеңіне байланысты трүрлі нысанғаайнала отырып үздіксіз қозғалады.

Кәсіпорын капиталының әр түрлі бөліктерінің ауыспалы айналымының жиынтығы толық айналымнан немесе ұдайы өндірістен құралады.

Негізгі капитал – кәсіпорын капиталының ұзақ мерзімді активіне салынған бөлігі.

«Айналымнан тыс актив» және «негізгі капитал» деген ұғымдар бара бар болып табылады. Негізгі каптилаға:

• 
  материалдық емес актив;
  
• 
  жаңа ұзақ мерзімді инвестиция (салым);
  
• 
  негізгі құрал жабдық, оның ішінде аяқталмаған ұзақ мерзімді инвестиция кіреді;
  

Субъектілер қаражатты өнеркәсіптік және интеллектуалдық меншік объектілердің сондай-ақ, осындай мүліктік құқықтардың құнын білдіретін материалдық емес активтерге салуға құқылы.

Материалдық есем актив жеке заттай нысанасы жоқ, алайда «сезілмейтін құндылығы бар» және осыған байланысты субъектіге ұзақ уақыт бойы немесе ұдайы қосымша кіріс әкелетін актив. Сонымен бірге материадық емес активтердің шеттеу қабілеті болуы тиіс. Материалдық емес активке тауарлық белгілер (қызмет көрсету белгісі), тауар шыққан тіркелген жер, «фирманың бағасы», «ноу-хау», патент пен өнеркәсіптік үлгі, лицензия, интеллектуалдық меншік, ұйымдастыру шығыны, табиғи ресурспен пайдалану құқығы, өндірістік ақпараттық пайдалану құқығы, ЭЕМ бағдарламалық қамтамасыз ету, сервитут және т.б. жатады.

Нарықтық экономиканың даму шамасына орай субъектінің мүлкіндегі материалдық емес активтің мағынасы мен үлесі ұлғая беретін болады, бұл жағдай техниканың және технологияның дамуымен, ақпараттың таралуымен, сондай-ақ экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты.

Негізгі капиталдың құрамына негізгі құрал-жабдыққа және жабдық сатып алуға жұмсалған аяқталмаған күрделі салымда кіреді. Бұл - негізгі құрал-жабдыққа айналмаған, негізгі құрал-жабдық сатып алуға және салуға арналған шығынның бөлігі, ол шаруашылық қызмет процесіне қатыса алмайды, сондықтан өтелуі тиіс емес.

Ұзақ мерзімді қаржы инвестициясы – басқа кәсіпорынның жарғылық каитлында үлестік қатысуға, ұзақ мерзімді негізде акция мен облигация сатып алуға арналған шығынды білдіреді. Қаржы инвестициясына сондай-ақ мыналар жатады:

• 
  басқа кәсіпорынға борыш міндеттемесімен берілген ұзақ мерзімді қарыз;
  
• 
  қаржы лизингі құқығында ұзақ мерзімді жалға берілген мүліктің құны (яғни жалға алған мернзім аяқталғаннан кейін мүлікті сатып алу және меншік құқығын беру).
  

Ұзақ мерзімді қаржы салымына жұмсалған шығын оның сипаты мен түріне байланысты өтеледі.

Негізгі құрал-жабдық еңбек құралына жатқызылатын материалдық мүліктік құнжылықытың жиынтығына салынған қаражат. Бизнес жүйе ретінде бұрын капиталдың, ең алдымен негізгі құрал жабдыққа салымның нәтижесінде жұмыс істеп дамиды. Бүгінгі таңда пайда кәсіпорынның операциялық қызметі басталмастан бұрын капиталды негізгі және ағымдағы қаражатына салу үйлесімі жөнініде дұрыс шешім қабылдау нәтижесінде алынады. Сондықтан негізгі капиталды тиімді басқару үшін оның жұмыс істеуі мен ұдайы жаңғырту ерекшеліктерін жан-жақты түсіну қажет.

Негізгі құрал-жабдықтың құны олар тиімді пайдаланылатын мерзім бойы ай сайынғы амортизациялық аударым арқылы бірте – бірте өтеледі. Амортизациялық аударым тиісті есепте кезеңдегі өндіріс және айналыс шығынына енгізіледі.

Өндіріс процесіне қатысатын негізгі құрал-жабдық бірте-бірте тозады. Тозудың табиғи және сапалық түрі болады.

Табиғи тозу негізгі құрал-жабдық өндіріс процесінде қатсыу, сондай-ақ негізгі құрал жабдықты пайдаланумен байланысты емес, әртүрлі сыртқы факторлардан: дымқылдың, атмосфералық жауын-шашынның, тот басу, металдың ескірілуі және т.б. ықпалынын нәтижесінде орын алады.

Негізгі құрал-жабдықтың сапасының тозуы техникалық прогреспен, өндіріс әдістерінің жетілдіруімен және жаңаруымен байланысты. Техника мен технологияның жетілдіру себебінен, осылай жұмыс істейтін негізгі құрал-жабдық өндірісі арзандайды. Негізгі құрал-жабдықтың сапасының тозуы жалпы алғанда мына факторлармен байланысты:

1. 
   өндірістегі жаңалықтармен немесе жабдықты жаңартумен;
   
2. 
   технологиялық прогресті жетілдірумен, яғни жаңа технологияда қолданыстағы машиналар мен жабдықты пайдалану мүмкін емес.;
   
3. 
   шығарылатын өнімнің номенклатурасын жаңартумен және өзгертумен;
   
4. 
   жекелеген тауарға сұраныстың қысқаруына, сол себептен субъект осы тауарды шығаратын машина мен жабдықтың санын қысқартуы тиіс;
   
5. 
   өндірісті және пайдаланылатын машина мен жабдық санын қысқарту қажеттімен жұмыс күшін жұмыспен қамтудағы, қызметкерлердің біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер;
   
6. 
   жекеклеген өнім түрін өндіру үшін қажет өнеркәсіптік өндеу салаларындағы шикізат құрамдастары жиынтығындағы өзгерістер салдарынан өнеркәсіптік кен өндіру саласында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы мүмкін өзгерістер;
   

Табиғи тозу мерзімі жеткенге дейін сапа тозу нәтижесінде негізгі құрал-жабдық объектілері жаңамен, неғұрлым үнемділермен алмастырады. Сапа тозуын жою мақсатында негізгі құрал-жабдық объектілер қайта жаңартылып жаңғыртылады. Сәулет және өнер ескерткіші болып саналатын мұражай және көркем құндылықтарды, іргелі кітапханалардың кітаптарын, филбм қорларын, ғимараттар мен құрылысты қоспағанда барлық негізгі құрал жабдықтың сапасы тозады.

Меншік нысанына қарамастан барлық субъектілер негізгі құрал-жабдықтың тозуын-есептейді, ол сәулет және өнер ескерткіші болып саналатын жер, кітапхана қорлары, фильм қорлары, мұражай және көркем құндылықтары, сахна қойылым құралдары, ғимараттар мен құрылыстар, пайдалану жасына жетпеген өнімді мал, бұқа, енеке мен бұғы, көпжылғы өсімдік, зоопарктегі және басқа да осындай мекемелердегі жануар әлемінің экспонаттары, сондай-ақ жұмыс істейтін және жұмыс сітемейтін жабдық, экспонат, модель, кабинет пен зертханалардағы жән ғылыми мақсатта пайдаланылатын басқа да көрнекі құралдарға табиғи тозу есептелмейді.

Негізгі құрал-жабдықты жөндеу. Негізгі құрал-жабдықты пайдалану процесінде ол табиғи және сапасы жағынан тозады. Негізгі құрал-жабдық объектісімен жалпы салыстырғанда оның жекелеген бөліктері неғұрлым қысқа мерзімде тозады. Негізгі құрал жабдық мерзімінен бұрын тозбауы үшін оларды кезең-кезеңмен жөндейді. Жөндей ұйымдастыру – техникалық сипаты бойынша күрделі және ұсақ болып бөлінеді.

Күрделі жөндеу – деп тұтастай объектімен салыстырғанда тозу мерзімі аз. Негізгі құралжабдықтың жекелеген бөліктерін қалпына келтіру. Машинанығ жабдық пен көлік құралын күрделі жөндеу деп – 1 жылдан асатын кезеңділікте жүргізілетін, агрегат толықтай бөлшектенетін, сондай-ақ, барлық тозған бөлшекпен тарап ауыстырылып, немесе қалпына келтіріліп, агрегат жналатын немесе салынатын жөндеу аталады. Ғимарат пен құрылысты күрделі жөндеу кезінде толығымен тозған конструкция мен бөлшек осындай немесе бұдан да неғұрлым берік және үнемді, сондай-ақ жөнделетін оюъектінің пайдалану мүмкіндігін жақсартатындармен толықтай ауыстырылады.

Шамалы қайта жаңарту мен жаңғырту негізгі құрал-жабдықтың бастапқы құнын ұлғайтады. Бұл ретте құрал-жабдыққа кейін салынған күрделі салым объектінің бастапқы құнын объектінің пайдалы қызмет мерзімінің басында бағаланғаннан келешекте пайдаланудан түсетін экономикалық пайда артқан жағдайда ғана ұлғайтады. Барлық кейінгі шығын өз жұмсалған кезеңннің шығысына жатқызылады.

Ағымдағы жөндеуде негізгі құрал-жабдықтың жекелеген тозған бөлшектері жұмыс қалпында сақтау үшін ауыстырылады және түзетіледі. Ағымдағы жөндеу негізгі құрал-жабдықты пайдалану процесінде жүргізіледі.

Негізгі құрал-жабдықты тексеру мақсатында алдын ала межеленген мерзімдерде жүзеге асырылатын жоспарлық-ескерту арқылы жөндеудің маңызы зор.

Негізгі құрал-жабдықты жөндеу мердігерлік немесе шаруашылық тәсілмен жүргізіледі. Неғұрлым озық әрі үнемді болып саналатын мердігерлік әдісте негізгі құрал-жабдықты арнайы мамандырылған субъектілер; шаруашылық тәсілде жөндеу субъектінің өзінің күшімен және құралдарымен жүзеге асырылады.

Негізгі құрал жабдықты мердігерлік ұйыммен жасалған шарт негізінде мердігерлік тәсілмен күрделі және ағымдағы жөндеу кезінде субъект жөндеу жөніндегі аяқталған жұмысты, сондай-ақ жөнделетін объектіні жөнделетін жерге және кері жеткізу жөніндегі шығынды төлейді. Жабдықты және көлік құралын жөндеу үшін мердігерлермен есеп айырысу үшін жалпы объект бойынша толықтай аяқталған жұмыс үшін жүргізіледі.
4 Айналым капиталы. Айналым капиталында қажеттілікті анықтау
4.1 Айналым капиталы
Айналым капиатлы (айналым қаражаты) – кәсіпорын капиталының өзінің ағымдағы активіне салынған бөлігі. Материалдық-мүліктік белгі бойынша айналым капиталының құрамына: еңбек заттары (шикізат, материал, отын және т.б.), кәсіпорын қоймасындағы даяр өнім, қайта сатуға арналған тауар, ақшалай қаражат және есептердегі қаражат енгізіледі.

Айналым қаражаты өзіне тән ерекшелікпен жоғары жылдамдықпен айналады. Өндіріс процесіндегі айналым қаражатының атқаратын функционалдық рөлі негізгі капиталдың рөліне өте ерекшеленді. Айналым қаражаты өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді.

Айналым капиталының (еңбек құрал-жабдығы) мүліктік элементтері әрбір өндірістік циклде тұтынылады. Ол өзінің табиғи нысанын толықтай жоғалтады, сондықтан жасалған өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметің) құнына толықтай енгізіледі. Айналым капиталының ауыспалы айналымының сатылары сызбада көрсетілген (1-сурет).

Тауар (ресурстары)

тауар


Д-Т-...П...Т'-Д'

4.1-сурет. Айналым капиталының ауыспалы айналымның сатылары
Капиталдың аусыпалы айналымы: дайындау (сатып алу), өндірістік және өткізу деген үш кезеңді қамтиды.

Кез келген бизнесті бастау үшін қолма қол ақшаның біраз сомасы қажет, осы сома өндіріске арналған (немесе сатуға арналған тауар) белгіленген ресурстың мөлшеріне айналады.

Айналым капиталы сатып алу нәтижесінде ақшалай нысаннан өндірістік (еңбек заты немесе тауар) нысанға өтеді.

Өндіріс кезеңінде ресурс тауарға, жұмысқа немесе қызметке айналады. Осы сатының нәтижесінде айналым капиталы өндірістік нысаннан тауарлық нысанға өтеді.

Айналым капиталы сату сатысында тауарлық нысаннан ақшалай нысанға қайтадан өтеді. Ақшаның бастапқы сомасы (Д) және өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан түсетін түсімнің (Д') мөлшері үйлеспейді. Бизнестің нәтижесі (пайда немесе залал) сәйкессіздіктің есебінен түсіндіреді.

Айналым капиталының элементтері шаруашылық операциялары үздіксіз ағынының бөлігі болып табылады. Сатып алу өндірістік запастың және кредиторлық берешектің ұлғаюына әкеп соқтырады; өндіріс даяр өнімнің артуына жол ашады; сатып алу дебиторлық берешектің, сондай-ақ кассадағы және есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттың ұлғаюына себеп болады. Осы операциялар циклі көп есе қайталанады және қорытындысында ақшалай түсім және ақшалай төлем түседі.

Ақшалай қаражаттың айналым жасалатын уақыт кезеңі өндірістік-коммерциялық циклдің ұзақтығы деп аталады.

Аталмыш цикл шикізат пен материалға ақша төлеу және даяр өнім сатудан ақша түсу арасындағы уақыттың бір бөлігінен құралады. Осы циклдің ұзақтығына жеткізушініңкәчіпорынды кредиттеу кезеңі, кәсіпорынның сатып алушыны кредиттеу кезеңі, шикізат пен материал запаста болатын кезең, даяр өнім шығару және оны қоймада сақтау кезеңі ықпал етеді.

Айналым капиталының элементтері өндіріс саласынан айналым аясына үздіксіз өтіп, өндіріске қайтадан оралады. Айналым капиталының бөлігі өндіріс саласында (өндірістік запас, аяқталмаған құрылыс, қоймадағы даяр өнім және т.б.), ал басқа бөлігі – айналыс аясында (жөнелтілген өнім, дебиторлық берешек, ақшалай қаражат, бағалы қағаз және т.б.) үнемі болады. Сондықтан кәсіпорынның айналым капиталының құрамы мен мөлшері өндірістің қажеттілігімен ғана емес, айналыс қажеттілігімен де байланысты.

Шаруашылық қызметтің сан алуан түрлерімен айналысатын өндіріс саласы мен айналыс саласы, тіпті бір саланың жекелеген кәсіпорны айналым капиталын әр түрлі қажет етеді. Аталмыш қажеттілік айналым қаражатының мүліктік мазмұнына және айналымның жылдамдығына, сонымен бірге өндірістің мөлшеріне, өндіріс технологиясы мен оны ұйымдастыруға, сондай-ақ өнімді сату және шикізат пен материал сатып алуға және басқа да факторларға байланысты болады.
4.2 Айналым капиталының жіктелімі
Айналым капиталы жоспарлау, есептеу және талдау практикасында келесі белгілер бойынша топтастырылады:

1. 
   Өндіріс процесіндегі функционалдық роліне байланысты – өндірістік айналым қоры (құрал -жабдық)және айналыс қоры (2-кесте);
   
2. 
   Бақылау, жлспарлау және басқару тактикасына байланысты – нормаланатын айналым капиталы және нормаланбайтын қарыз капиталы;
   
3. 
   Айналым капитал қалыптасатын көзге байланысты – меншік айналым капиталы және қарыз айналым капиталы;
   
4. 
   Өнімділікке (ақшалай қаражатқа айналу жылдамдығы) байланысты – абсолютті өтімді қаражат, жылдам сатылатын айналым қаражаты, баяу сатылатын айналым қаражаты;
   
5. 
   Капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты – салу тәуекелі барынша аз айналым капиталы, салу тәуекелі орташа айналым капиталы, салу тәуекелі жоғары айналым капиталы;
   
6. 
   Материалдық-мүліктік маңызы байланысты – еңбек құралы (шикізат, материал, отын, аяқталмаған өндіріс және т.б.), даяр өнім мен тауар, есептердегі ақшалай қаражат пен құрал-жабдық.
   

Айналым қаражатының өндіріс және айналыс процесінде болатын уақытты жеке есептеп талдау үшін айналым капиталы функционалдық белгі бойынша айналым қорына және айналыс қорына бөлінеді.
4.1-кесте – Айналым қаражатының өндіріс процесіндегі функционалдық рөлі бойынша құрамы мен құрылымы

Айналым қаражатының топтары	Енгізілетін қаражаттың құрамы
Өндірістік айналым қоры (өндіріс саласындағы және өндіріс процесіндегі айналым қаражаты)	Өндірістік запас Шикізат; Негізгі материал; Сатып алынатын жартылай фабрикат; Қосалқы материал; Арзан бағалы және тозғыш зат; Өндіріс процесіндегі құрал-жабдық: Аяқталмаған құрылыс; Меншікті өндіріс жартылай фабрикат; Алдағы кезеңнің шығысы.
Айналыс қор (айналыстың айналым қаражаты)	Сатылмаған өнім: Кәсіпорын қоймасындағы, алайда әлі төленбеген даяр өнім; Қайта сатуға араналған тауар. Ақшалай қаражат: Касса; Есеп айырысу шоты; Валюталық шот; Бағалы қағаз; Өзге ақшалай қаражат; Басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен есеп айырысу.

Айналым қаражаты басқарылу дәрежесі бойынша гормаланатын және нормаланбайтынға бөлінеді. Нормаланатын қаражатқа, әдетте, барлық өндірістік айналым қоры, сондай-ақ айналыс қорының кәсіпорын қоймасындағы сатылмаған даяр өнімнің қалдығы түріндегі бөлігі жатады.

Нормаланбайтын қаражатқа айналыс қорының қалған элементтері, яғни тұтынушыларға жіберілген, алайда әлі төленбеген өнім мен ақшалай қаражаттың және есеп айырысудың барлық түрі жатады. Алайда нормалардың болмауы айналым қаражатының осы элементтерінің мөлшерлері өз бетімен әрі шексіз өзгеруі мүмкін және олар бақыланбайды деп түсінуге болмайды. Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысудың қолданылатын тәрптібінде мемлекет тарапынан төлемеудің артуына қарсы қолданылатын экономикалық санкциялар жүйесі қарастырылған.

Нормаланатын айналым қаражаты кәчіпорынның қаржы жоспарында (бизнес-жоспарында) көрсетіәледі, ал нормаланбайтын айналым қаражаты іс жүзінбе жоспарланбайтын объект болып табылады.

Айналым қаражатын меншікті және қарыз қаражатқа бөлу кәсіпорынға тұрақты немесе уақытша пайдалануға берілген айналым қаражатының шыққан тегі мен оның нысандарын көрсетеді.

Меншікті айналым қаражатыкәсіпорынның меншік капиталы (жарғылық капитал, резервтегі капитал, жинақталған пайда және т.б.) есебінен қалыптастырылады. Шаруашылық қызметті айналым қаражатымен қалыпты қамтамасыз ету үшін оның мөлшері меншікті капиталдың мөлшерінің 1/3 шегінде белгіленеді. Меншікті айналым қаражаты тұрақты режимде пайдаланылады.

Кәсіпорынның меншікті айналым капиталына қажеттілігі жоспарланады және оның қаржы жоспарында көрсетіледі.

Қарыз айналым қаражаты банк және банк емес кредит, облигациялық қарыз, кредиторлық берешек және өзге де көз нысанында қалыптастырылады. Ол кәсіпорынға уақыиша пайдалануға беріледі. Қарыз айналым қаражатының бір бөлігі ақылы (кредит пен қарыз), ал екінші бөлігі – тегін (кредиторлық берешек) болады. Кәсіпорынның қарыз айналым қаражатына қажеттілігі де жоспарланады және бизнес-жоспарда (қаржыландыру стратегиясы) көрсетіледі.

Түрлі елдерде меншікті және қарыз капитал арасындағы әр түрлі арақатынас (норматив) пайдаланылады. Ресейде 50/50, АҚШ-та – 60/40, ал Жапонияда – 30/70 арақатынасы қолданылады.

Капиталдың ауыспалы айналым процесінде айналым қаражатын қалыптастыру көзі бірінен-бірі ажыратылмайды. Мәселен, өндіріс барысында тұтынылатын шикізат пен материал қандай қаражат есебінен сатып алынған жөніндегі ақпарат ешқашан пайдаланылмайды.алайда айналым қаражаты қалыптастыру жүйесі айналымды баяулатып немесе оны жеделдете отырып оның жылдамдығына ықпал етеді. Сонымен бірге меншікті және қарыз айналым қаражатын қалыптастыру көзі мен оны әр түрлі пайдалану режимдері айналым капиталын және бүкіл капиталды тиімді пайдалануға ықпал ететін негізгі фактор болып табылады. Айналым қаражатын ұтымды қалыптастыру және пайдалану өндіріс барысына, кәсіпорын қаржысының нәтижелері мен оның қаржысының жай-күйіне жан-жақты әсер етеді, сонымен бірге осы жағдайда ең аз мөлшердегі айналым капиталының мөлшерімен табысқа жетуге мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның айналымдағы қаражатының сапасы айналым капиталының өтімділігі мен қаржы тәуекелінің дәрежесі бойынша жіктеледі (3, 4-кестелер). Жіктеуде қойылатын мақсат – сатылуы екіталай ағымдағы активті анықтау. Кәсіпорынның айналым капиталын тиімді басқару үшін қосымша қаржыландыру көзін іздестіріп қана қоймай, оны кәсіпорын активінде, әсіресе ағымдағы активте ұтымды орналастыру қажет.

4.2-кесте – Айналым қаражатының өтімділік дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы

Айналым қаражатының топтары	Енгізілетін қаражаттың құрамы
Ең өтімді актив	Ақшалай қаражат: Касса; Есеп айырысу шоты; Валюталық шот; Өзге де ақшалай қаражат; Қысқа мерзімді қаржы салымдары
Жылдам сатылатын актив	Жөнелтілген тауар Дебиторлық берешек: Тауар, жұмыс, қызмет үшін Алынған вексель бойынша Еншілес кәсіпорындармен Бюджетпен Қызметкерлермен өзге операциялар бойынша Өзге дебиторлармен Өзге айналым капиталы
Баяу сатылатын актив	Алдағы кезеңде шығысы шегерілген запас және сатып алынған құндылық бойынша ҚҚА

4.3-кесте – Айналым қаражатының капиталды салу тәуекелінің дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы

Айналым қаражатының топтары	Енгізілетін қаражаттың құрамы
Салу тәуекелі барынша аз айналым қаражаты	Ақшалай қаражат: Касса; Есеп айырысу шоты; Валюталық шот; Өзге де ақшалай қаражат; Қысқамерзімді қаржы салымы
Салу тәуекелі шамалы айналым қаражаты	Дебиторлық берешек (күмәндіні шегергенде) Өндірісітік запас (сүр тауарды шегергенде) Даяр өнім мен тауардың қалдығы (сұранысқа ие еместі шегергенде)
Салу тәуекелі орташа айналым қаражаты	Арзан бағалы және тозғыш зат. Аяқталмаған құрылыс (нормативтіктен тысты шегергенде). Алдағы кезеңнің шығысы.

4.3-кестенің жалғасы

Салу тәуекелі жоғары айналым қаражаты

Күмәнді дебиторлық берешек Өндірістік сүр запас. Нормативтік тыс аяқталмаған құрылыс. Сұранысқа ие емес даяр өнім мен тауар. Айналым қаражатыныңайтылған топтарына енгізілмеген өзге элемент.

4.3 Айналым капиталын қаржыландыру көзі
Айналым қаражатының ауыспалы айналымы процесінде олар қалыптастырылған көздер, әдетте, ажыратылмайды. Алайда айналым қаражатын қалыптастыру жүйесі айналымды баяулатып немесе оныжеделдете отырып оның жылдамдығына ықпал етеді. Артық айналым қаражаты кәсіпорын капиталының бөлігі әрекетсіз және кіріс әкелмейтінін білдіреді. Сонымен бірге айналым капиталының жетіспеуі кәсіпорын қаражатының шаруашылық айналымының жылдамдығын баяулатып, өндірістік процестің жылдамдығын тежейді.

Айналым қаражатын қалыптастыру көзі жөніндегі мәселені екінші маңызды жағынан алып қарастырайық. Нарық жағдаятын үнемі өзгереді, сондықтан кәсіпорынның айналым қаражатына сұранысы да тұрақсыз болады. Іс жүзінде осы қажеттлікіті тек меншік көдің есебінен өтеу мүмкін емес. Кәсіпорынның меншіктьі қакражат есебінен жұмыс істеуі тартымды екені назарға алынбайды. Ал көп жағдайда тәжірибе меншікті қаражатты пайдалану тиімді екенін растайды.

Сондықтан қарыз қаражат тартудың тиімділігін қамтамасыз ету айналым қаражатын қалыптастыру процесін басқарудағы негізгі міндет болып табылады.

Айналым қаражатын қалыптастыру көзінің құрылым:

• 
  Меншікті көзді;
  
• 
  Қарыз көзін;
  
• 
  Қосымша тартылған көзді қамтиды (5-кесте).
  

Әдетте, кәсіпорынның айналым қаражатына барынша аз қажеттілігі келесі меншікті көздің: пайданың, жарғылық капиталдың, резервтегі капиталдың, жинақтау және мақсатты қаржыландыру қорының есебінен жабылады. Алайда бірқатар объективті себептерден (инфляция, өндіріс мөлшерінің ұлғаюы, клиенттердің шоттарын төлеуді кешіктіру және т.б.) кәсіпорынға уақытша қосымша айналым қаражаты қажет болады.Бұл жағдайда шаруашылық қызметті қаржымен қамтамасыз ету үшін қарыз көзі: банк және коммерциялық кредит, қарыз, инвестициялық салық кредиті, кәсіпорын қызметкерлерінің иныестициялық жарнасы, облигациялық қарыз тартылады
4.4-кесте – Айналым қаражат көзінің құрамы мен құрылымы

Айналым қаражат көзі
Меншікті қаражат	Қарыз	Қосымша тартылған
Жарғылық каапитал Үстеме капитал Резервті капитал Бөлінбеген таза кіріс Жинақтау қоры Мақсатты қаржыландыру, сондай-ақ бюджеттен және бюджеттен тыс қордан түсетін түсім	Банкінің ұзақ мерзімді кредиті Ұзақ мерзімді қарыз Банкінің қысқа мерзімді кредиті Қысқа мерзімді қарыздар Коммерциялық кредит Инвестициялық салық кредиті Қызметкерлердің инветициялық жарнасы	Кредиторлық берешек: Жеткізушілер мен мердігерлерге Еңбек ақы төлеу бойынша Сақтандыру бойынша Бюджетпен Өзге кредиторлармен Тұтыну қоры Алдағы шығыс пен төлемнің резерві Күмәнді борыш бойынша резерв Қысқа мерзімді өзге міндеттеме Қайырымдылық және өзге түсім

4.4 Кәсіпорынның айналым капиталына қажеттілігін анықтау
Айналым қаражатын қалыптастыру және пайдалану механизмі өндіріс барысына, сондай-ақ ағымдағы өндірістік және қаржы жоспарын орындауға жан-жақты ықпал етеді.

Айналым қаражаты өндіріс көлемін және өнімді сатуды кеңейтуді, жаңа өткізу нарықтарын, яғни кәсіпорын капиталы айналатын саланы басып алуды жоспарлы түрде және барынша ұтымды, сондай-ақ үнемді, басқаша айтқанда, айналымқаражатының ең аз мөлшерімен қамтамасыз етуі тиіс.

Айналым қаражатын тиімді пайдалануды жоспарлау және ұйымдастыру үшін жауапты менеджерлердің ең негізгі міндеті болып табылады.

Айнналым қаражаты оның екі саласындағы ауыспалы айналымға: өндіріс саласы мен айналыс аясына қатысады. Сондықтан айналым қаражаты өндірістік айналым қоры мен айналыс аясындағы қорға бөлінеді.

Айналым қаражаты өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігінің құрамы мен көлемі өндіріс қажеттілігіне ғана емес, айналыс қажеттілігіне де орай анықталады.

Кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігі мына факторлароға байланысты:

• 
  Өндіріс пен сату мөлшеріне;
  
• 
  Бизнестің түріне (кәсіпорын қызметінің сипатына);
  
• 
  Қызмет (бизнес) ауқымына;
  
• 
  Өндірістік кезеңнің ұзақтығына;
  
• 
  Кәсіпорын капиталының құрылымына;
  
• 
  Кәсіпорынның есептік саясатына және есеп айырысу жүй,сіне;
  
• 
  Кәсіпорынның шаруашылық қызметін кредиттеу шарттары мен практикасына;
  
• 
  Материалдық-техникалық жабдықтау деңгейіне;
  
• 
  Тұтынылатын шикізаттың түрі мен құрылымына;
  
• 
  Өндірістің және кәсіпорын өнімнің сату мөлшерінің өсу қарқынына;
  
• 
  Менеджерлер мен бухгалтердің және т.б. шеберлігіне.
  

Кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігін дәол есептеуді айналым қаражатының жоғарыда атап өтілген факторларға байланысты өндіріс саласында және айналыс аясында болатын уақытын есептеуден бастау қажет.

Айналым қаражаты нормативін есептеудің талдамалы, тура шот әдісі, коэффициенттік әдіс деген үш әдісі қолданылады.

Талдамалы немесе нормалаудың тәжірбиелік-статистикалық әдісі өндірісті, жабдықтау мен өткізуді ұйәымдастырудың қалыптасқан практикасында қолданылады. Осы әдіс қолданылғанда қолда бар тауарлық-материалдық құндылықты талдаған кезде оның нақты запасы нақтыланады және артық, қажет емес құндылық алынып тасталады.

Тура шот әдісінде кәсіпорын техника мен технологияның дамуындағы, өндірісті ұйымдастырудағы, тауарлық-материалдық құндылықты тасымалдау мен есеп айырысу саласындағы барлық өзгерісті қолдана отырып ұйымдастыру-техникалық деңгейге қол жеткізген жағдайда, айналым қаражатының әрбір элементінің запасының ғылыми негізделген есебі қарастырылады.

Коэффициенттік әдісте өткен кезеңнің жиынтық нормативіне өндіріс көлемінің жоспарлы өзгеруіне және қаражаттың айналымдылығын жеделдетуге түзету енгізіледі. Егер норматив кезең-кезеңмен тура шот арқылы нақтыланатын болса, онда айналым қаражатынығң жекелеген элементтері бойынша сараланған коэффициент қолдануға жол беріледі.

Айналым қаражатын нормалау деген:

1. 
   Тауарлық-материалдық құндылықтың жекелеген түрі бойынша барлық айналым қаражаты запасының, әдетте, күнмен есептелген нормасын әзірлеу және белгілеу;
   
2. 
   Жалпы меншікті айналым қаражатының және оның әрбір элементінің ақшаға шағылған нормативін әзірлеу. Айналым қаражаты запасының нормасы бірқатар жыл бойы жылдық нормативті есептеу үшін қолданылады. Ол өндіріс, жабдықтау және өткізу жағдайы айтарлықтай өзгерген жағдайда, жылдық қаржылық жоспар жасағанда материалдық құндылықтың жекелеген түрі бойынша нақтыланады.
   

Әрбір кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының нормативі мына негізгі көрсеткішпен анықталады:

1. 
   Өндіріс және өнім сату көлемімен;
   
2. 
   Өндіріске, өнім сақтауға және сатуға жұмсалған шығынмен;
   
3. 
   Тауарлық-материалдық құндылықтың жекелеген түрі бойынша айналым қаражаты запасының (айналым қаражатының нормасымен) және күнде белгіленген шығынның нормасымен.
   

Айналым қаражатының жекелеген элементінің нормативін есептейтін жалпы формула:



мұнда: – элемен бойынша меншікті айналым қаражатының нормативі;

Н_эл – осы элемент бойынша айналым қаражатының нормасы;

- осы элемент бойынша меншікті айналым қаражатының нормасы;

– кезеңнің күнмен есептелген ұзақтығы.

Өндірістің тиісті бабы бойынша тоқсан ішіндегі шығынның сомасын 90-ға бөлсе өндірістік запастың жекелеген элементінің біркүндік шығыны шығады.

Айналым құрал-жабдығының шикізат, негізгі материал мен сатып алынатын жартылай фабрикат (бұдан әрі - материал); аяқталмаған өндіріс, даяр өнім сияқты үш ең маңызды элементін нормалаудың негізгі қағидаларын қарастырайық.

Материалды нормалау. Материалға арналған меншікті айналым қаражатының нормативі біркүндік шығын құнының және айналым қаражатының күнмен есептелетін нормасының көбейтіндісі ретінде анықталады. Материалға арналған айналым қаражатының күнде есептелген орташа нормасы жалпы материалдың жекелеген түрі бойынша айналым қаражаты запасының нормасынан орташа өлшенген ретінде есептеледі.

Айналым қаражатының күнмен есептелетін нормасына:

а) материал шот төлеуден бастап келгенге дейін жлда болуы;

ә) қабылдау, түсіру, сұрыптау, қоймаға орналастыру және зертханада талдау;

б) өндіріске дайындау (мысалы, табиғи кептіру және т.б.);

в) ағымдағы қойма запасы түрінде болатын уақыт кіреді:

Уақыт осы кәсіпорынның нақты жағдайы ескеріоіп салалық нұсқаулықтарға сәйкес есептеледі.

Материалдың жекелеген түрі үшін айналым қаражатының күнмен есептелетін нормасы мына нысан бойынша есептеледі:
Мысал
4.5-кесте

Материалдың атауы	Шоттың белгіленген мерзімде төлеуден бастап сатып алушыға келгенге дейін жолда болуы	Қабылдау, түсіру, сұрыптау, қоймаға орналастыру	Өндіріске дацындау	Ағымдағы қойма запасы	Ағымдағы запасың кепілді запасы (50%)	Айналым қаражаты нормасының барлығы
А	3,2	1	3	20	10	37,2
Б	1	1	-	7	-	9
В	4	2	2	30	15	53

Тиісті тоқсанда А материалдың жоспарлы шығыны – 10 млн. теңгені, Б материалы бойынша – 6 млн. теңгені құрады. Сонда жалпы барлық материал бойынша айналым қаражатының орташа өлшенген нормасы төмендегіні құрайды:


Материалды біркүндік шығыны мынаған тең болады:



Меншікті айналым қаражатының нормативі жоғарыда келтірілген формула бойынша анықталады:



Аяқталмаған өндірісті нормалау. Аяқталмағн өндірістің меншікті айналым қаражатының нормативін есептеу үшін тауарлық өнім өндірісінің айналым қаражатының нормасын анықтау қажет. Айналым қаражатының нормасы өндірістік кезеңнің ұзақтығы мен шығынның үдеу коэффициенті негізге алынып анықталады.

Өндірістіккезеңнің ұзақтығына:

а) тікелей өңдеу процесі (технологиялық запас);

ә) өңделетін бұйым жұмыс орнында жатуы (көлік запасы);

б) жабдықтың және т.б. жұмыс серпінінің әр түрлі болуына байланысты өңделетін бұйымның жекелеген цехтың арасында (айналым запасы) болу;

в) бұйымның жаппай өндірісте кідіріс жағдайында запас (сақтандыру запасы) түрінде болу уақыты кіреді.
5 Өнім өндіруге және сатуға жұмсалатын шығындар
5.1 Өндіріс түсінігі және түрлері
Өнімнің өзіндік құн есебі өндірістік технологияның ерекшеліктеріне, шығарылатын бұйымдардың көлемімен түрлеріне байыланысты. Өнім өндіріу барысында, алдымен менеджерлар шығарылатын бұймдардың түрлерінің өндірістік рыногын зерттеп талқылауға мәжбүр болады. Бар қаражатты қандай өндіріске салған жөн. Өнім өнндіру барысында қажет :

- еңбек ұйымдастыру (жұмыскерлерді жұмыс орнына дұрыс орналастыру);

- қолданатын шикізаттармен жартылай фабрикаттардың қозғалысын ұйымдастыру және көлемін белгілеу;

- күнделікті шығарылатын өнімгешұғыл бақылау;

- шығарылатын өнімнің сапасына бақылау;

- көмекші өндірістің қажеттілігімен шикізатпен қамтамасыз етілуіне бақылау;

Аталған шаруашылық процесттерді мезгілімен құжатталуы өнімнің өзіндік дұрыс анықтайды. Оған смена басшылармен менеджерлер жауапты болып табылады. Өндірістік процес қызмет бабына қарай өндірілімді (добывающий) және өңдеуші (обрабатывающий) болып танылады.

Бірінішіге көмір, мұңай, кен(руда), газ, балық, ағаш дайындау, теңіз аңын және басқалар өндіру жатады. Бұларға біріңғай (бірегейлі) түрлі өнімдер маңызды, аяқталмаған өндірістеген түсінік жоқ, сондықтан өнімнің өзіндік құнын анықтау барысында барлық жасалған шығындарды шығарылған өнімнің көлеміне бөлу жолымен анықтайды (мысалы, көмір өндірісінде жер үстіне шығарылған көмірдің көлемі есепке алынады, ал копырылып, бірақ жер астында қалған көмір көлемі есепке алынбайды).

Ал, өңдеуші өндірісте тұтынуға қолданатын өнім көлемі жатады.Бұларға, металлургиялық, құрылыс машина, химикалық, тоқыма, тағамдану және басқа өндірістер жатады. Технологиялық процессіне қарай екі типке бөлінеді: І -бұл (өңдеуші) өндірстің ерекшклігі дайын өнім шығару барысында шикізат бірнеше салдардан өтеді (өйткені әр сатының өнімі (жартылай фабрикаты) келесі сатыға қажетті шикізат болып табылады). Мысалы, металлургиялық өндірісте аяқталған өндіріс ( шығарылған шойын – болат(сталь) балқу(выплавка) - прокат өңдіру) немесе тоқыма өндірісінде (жіп иіру (прядение) – тоқыма тоқу (ткачество) – бояу және өңдеу).

ІІ – алдымен қажетті конструкциялық бұйымдар жасалып алынады, содан кейін механикалық қолданыстармен өнім жинақталады, буларға құрылыс машина өндірісі, аяқ киім, тігін бұйымдар және басқалар жатады. Осы өндірістің дайын өнімінің өзіндік құнын анықталуы ептеген қиындықтарды туындатады. Жартылай фабрикаттардың шығындарын есепке алып отыру керек.Сондақтан бұл өндірістің шығындары күрделі өндірістің шығындары болып табылады, ал металлургиялық пен тоқыма өндірістің шығындары жәй өндіріске жатады. Кәсіпорынның мамандырылуына қарай өндірістік шығындар көпшілік (массовый), топтамалық (серийный) және жеке –дара жекелеген(единичный) болып танылады.Көпшілік үнемі ұздіксіз шығарылатын өнім. Жеке өндірісте өнім жекелеп арнайы тапсырыс бойынша шағарылады, калькуляция шығарылған өнімге ғана жасалады. Топтамалы (аз және көп) – кезең сайын тоқтатылып қайта алдын ала белгіленіп өнім өндіріліп отыратын өндіріс.

Өнеркәсіп өндірісте негізгі және көмекші өндіріс болып бөлінеді.









5.2 Өндірістік шығындар жіктелуі
Өнім өндіру барысында кәсіпорындар қандайда бір шығындар жасауға мәжбір болады.Өндірістік шығындар ол, өнім өндіруге қызмет көрсетуге жасалған барлық шығындар түрлері.
5.1-кесте

Жіктелу мәтіні бойынша	Шығындар топтамасы
1.өндірістік процестегі экономикалық ролі	Негізгі және үстеме
2.құрылым бірлігі бойынша	Кешенді және бір элементті
3. өндірістің көлемі бойынша	өзгермелі және түрақты
4.жекелеген өнімнің өзіндік құнына апару	Тікелей және жанама
5.қалыптасу кезеңі бойынша	Ағымды және бір ретті

5.1-кестенің жалғасы

6.өндірістік процеске қатысуы бойынша	өндірістік және өндірістен тыс (кезең шығындары)
7.шығындар мақсаты бойынша	өндірістік және өндірістік емес
8.болжамдау шама бойынша	болжамды және болжамды емес

Негізгі шығындар - өнім өндіруге тікелей қатысы бар шығындар: шикізат пен материалдар, өндірістегі жұмысшылардың еңбекақысы, отын ....

Үстеме шығындар – ұйымдастыру және қызмет көрсету шығындары: цех әкімшілік шығындары, электрқұат шығындары, отын, негізгі құралдардың амортизациясы және жөндеу жұмыстар шығындары...

Экономикалық мәтіні бойынша шығындар: шикізат пен материалдар шығындары, еңбекақы шығындары, әлеуметтік салықтармен төлемдер, негізгі құралдардың төзуы басқада шығындар.

Ал, өндірістік шығындар мен өзіндік құнның калькуляциялауы бабтары:

Шикізаттар мен материалдар,өндірстік жұмысшылардың еңбекақысы, еңбекақыға есептелген салықтармен төлемдер, үстеме шығындар.

Экономикалық мәтіні бойынша шығындармен өзіндік құнның калькуляциялау шығындардың ерекшелігі байқалады. Экономикалық мәтіні бойынша шығындарға барлық жасалған шығындар есепке алынады (алдағы кезең шығындарымен қоса), ал өнімнің өзіндік құнның калькуляциялау шығындарға өнімді шығару бойынша жасалған шығындар есепке алынады. Дайын тауарлар мен материалдардың жеткізу шығындары «қорлар»дың өзіндік құнына есептелгендіктен бұл жерде шегертіледі және де өңдеу барысында пайда болған қоқыс қалдықтар сомалары, қоймаға қайтарылған материалдар қалдықтар сомалары, пайда болған ақау (брак) сомалары шегертіледі.

Басқада шығындар – еңбекақыдан басқа төлемдер, нормадан асқан іс сапар шығындары, ақау мен айып шығындары.

Мысалы:
5.2-кесте

Шығындар элементтері	Сома тг.	Калькуляция бабтары	Сома тг.
1.Материалдар шығындары (қайтарылған қоқыстар шегертілген)	115036	1. Материалдар	102777
2.еңбекақы шығындары	39170	2.өндірістік жұмысшыларға есептелген еңбеақы	26762

5.2-кестенің жалғасы

3.сақтандыруға шығындар	8255	3.еңбеақыға есептелген төлемдер мен салықтар	5620
4.негізгі құралдардың тозуы	2470	4.үстеме шығындар	20655
5. басқада шығындар	632
барлығы	165533	барлығы	155814
Кезең шығындарға апарылды	8179
өндірістік емес шығындар шоттарға апарылды	1060
Алдағы кезең шығындардың қалдығы +,-	-150
Аяқталмаған өндіріс пен жартылай фабрикаттар қалдығының +,-	+450
Болашақ шығындармен төлемдердің резервттері қалдығының +,-	- 180
Шығарылған өнімнің өзіндік құны	155814

Сонымен,

Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз қызметінде:

• 
  дайындауға және өндірістік процеске қажетті материалдық құндылықтарды сатып алуға;
  
• 
  дайын өнімдерді өткізумен байланысты операцияларға әртүрлі шығындар жасауға мәжбүр болады.
  

Бұның нәтижесінде, тауарлар немесе қызметтер үшін төлеу қажет болатын тұтынылған ресурстар немесе ақшалар болып табылады.

Экономиканың тәжірибесінде және бухгалтерлік есеп теориясында көптеген жағдайларда – шығындар (затраты), шығыстар (расходы) және залалдар (издержки, убытки) терминдері синоним ретінде қолданылады. Бұл терминдер әртүрлі түсініктерді айқындайды:

• 
  шығындар (өндіріске) өнімдер өндірумен байланысты тікелей шығындарды білдіреді. Олар өзіне материалдарға жұмсалатын тікелей шығындарды, еңбекке жұмсалатын тікелей шығындарды және өнімдер өндірумен байланысты жанама шығындардың бөлігін енгізеді;
  
• 
  шығыстар – бұл есепті мерзім ішіндегі компания қызметінің нәтижесі ретінде капитал сомасының азаюы, яғни есепті кезең ішінде ресурстарды пайдалану немесе тұтыну. Мысалы, еңбек ақы шығыстары;
  
• 
  залалдар (издержки) – бұл тауарларды сатып алу немесе қызметтер үшін ақы төлеу нәтижесі ретінде міндеттемелер сомасының азаюы немесе құралдар сомасының азаюы.
  

Ал, кез келген жағдайда бұл түсінік, аталған кезең үшін кірістер алумен келісілген шығындарды білдіреді.

Менеджерлердің кәсіпорындарды басқаруы үшін тек шығындар жасап қоя салмайды, сонымен бірге қандайда бір (өнім бірлігіне немесе оның тобына, клиентке көрсетілетін қызметке) шығындар туралы ақпарат жинақтаға қажет етеді (яғни, «шығындарды есепке алу объектісіне»). Бұл ақпарат шығарылған өнімнің (жасалған қызметтің) өзіндік құнын есептеп шығару қажет болады.

Оларды жіктеу өндірістік шығындардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды жағдайларының бірі болып саналады. Мысалы, басқарушылық есеп талаптарын қанағаттандыру мақсатында (қандайда бір объектілерді басқару үшін қажетті ақпараттарды бірыңғайлау (идентификация), салмақтау, жинау, жүйелеу, талдау, интерпретациялау және кері процесі). Өндірілген өнімдердің (көрсетілген қызмет, орындалған жұмыстар) және алынған пайдалардың өзіндік құнын анықтау үшін шығындар жіктеуі өзіне келесідей топтарды енгізеді:

• 
  келген (входящие) және өткен (истекшие) шығындар.
  

Келген шығындар бұл қолда бар сатып алған құралдар, күтілетіндей, алдағы уақытта кіріс әкелуі тиіс. Олар баланста активтер ретінде тіркеледі.

Егер бұл құралдар (ресурстар) кірістер алу үшін жұмсалып, болашақта кіріс әкелу қабілетін жоғалтқан жағдайда ол өткен шығындар болып саналады; олар пайдалар және залалдар шоттарында көрсетіледі;

• 
  есепті кезеңдегі өндірістік шығындар және өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына кіретін өндірістік шығындар.
  

Қорларды бағалау кезінде ескерілмейтін шығындар есепті кезең шығындары деп саналады.

І.Өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына кіретін өндірістік шығындар, бұл – сатып алынған және қайыра сату үшін өндірілген тауарларға жататын шығындар. Сатқанға дейінгі өнеркәсіп кәсіпорындарындағы немесе дайын өнімдердің өзіндік құнын анықтау кезінде ескерілетін өнімдер бірлігінің өзіндік құны осы шығындар түрінде түсіндіріледі:

• 
  өндірістік шығындар және өндірістік емес шығыстар.
  

Өнеркәсіп кәсіпорындарындағы өндірістік шығындар өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына қосылады. Өнімнің өзіндік құнына қосылу әдісіне қарай шығындар тура және үстеме болып танылады.

• 
  Өндірістік емес шығыстар (әкімшілік басқару, дайын өнімдерді өткізу) есепті кезең шығындарына жатады, өнімдердің өзіндік құнына төте шығындар және жанама шығындар кірмейді төте шығындар және жанама шығындар.
  

Төте шығындар – бұл есепке алу мақсатымен, яғни өндірілетін өнімнің нақты түрімен байланысты шығындар. Жанама шығындар бірнеше өнім түрлеріне (жұмыс, қызмет) жатады.

ІІ. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындардың жіктелуі: тұрақты шығындар және өзгермелі шығындар.

Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңінде өндірістің әртүрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады (әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы шаруашылық шығындар).

Өзгермелі шығындар өндірістік қызмет деңгейіне (көлеміне) тікелей сәйкестікте (пропорционал) өзгереді.

• 
  есепке алынатын шығындар және есепке алынбайтын шығындар.
  

Белгілі бір шешімді әзірлеу кезінде аталмыш проблемаға қандай шығындардың қатысы бар және қандай шығындардың қатысы жоқ екендігін анықтау қажет.

Шешім қабылдауға қатысты емес шығындар есепке алынбайтын шығындарға жатады:

• 
  қайтарылмайтын шығындар (өткен кезең шығындары) және міндеттелген (вмененные) шығындар.
  

Қайтарылмайтын шығындар – бұл осыған дейін сатып алынған ресурстардың құны. Бұл бұрын қабылданған шешімдер нәтиіжесінде пайда болған және болашақта ешқандайда шешіммен өзгертілмейтін шығындар.

Міндеттелген шығындар, әрекет етудің қандайда бір баламалы бағытын таңдау кезінде басқадан бас тартуды талап ететін, жоғалтқан немесе жоғалтатын мүмкіндікті сипаттайды.

• 
  инкрементті (өсетін) шығындар және маргиналды (шекті) шығындар.
  

Инкрементті шығындар өнімдер бірлігінің қандай да бір топтарын жасау немесе сату нәтижесінде пайда болады. Олар өнімдер бірлігінің тұтастай тобының өндіру көлемін көбейту нәтижесі болып саналады.

Маржиналды шығындар өнімдер бірлігіне қосымша шығындарды білдіреді. Олар өнімдердің бір бірлігінің өндіру көлемін көбейту нәтижесі болып саналады.

ІІІ. Бақылау мен реттеу процесін жүзеге асыру үшін шығындардың жіктеуі.

• 
  Реттелетін шығындар және реттелмейтін шығындар.
  

Реттелетін шығындардың жауапкершілік аясы осы шығындармен реттеледі.

Өнімдердің өзіндік құнын құрайтын шығындарды жоспарлау, есепке алу және талдау кезінде шығындарды топтастырудың келесідей түрлері қолданылады:

• 
  шығындардың пайда болған орны бойынша (өндірісте, цехтарда, учаскелерде, бригадаларда);
  
• 
  өнімдер түрлері бойынша (жұмыс, қызмет);
  
• 
  шығыстар түрлері бойынша (шығындар баптары мен элементтері).
  

Күнтізбелік кезеңдер бойынша өндіріс шығындары бөлінеді:

• 
  әрбір өндірістік кезеңде болатын немесе ағымдық шығындар деп атала отырып, жартылай мер­зім­ді­лік­ке ие (бір айдан аз уақыттағы) тұрақты шығындар;
  
• 
  өндірісті дайындаумен байланысты біржолғы шығындар немесе белгілі бір уақыт ішінде өндіріс процесін қамтамасыз ететін белгілі бір жағдайлармен байланысты (жылдық жөндеулер және т.б.) мерзімді шығындар, жоспардағыдан артып кететін немесе есепті кезеңдегі шығыстар алдағы кезеңдер шығыстары деп аталады. Бір жолғы бір реттік шығыстар (өндірісті қосу шығыстары, өндірісті дайындау және игеру шығыстары және т.б.) шығыстар сметасын бекіту кезінде белгіленген тәртіпте және мерзімдерде бөліктер бойынша өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына қосылады.
  

Одан өзге, өндіріс процесіне жатушылығы бойынша шығындар өндірістік (өндіріс процесі барысында туын­дай­тын) және өндірістік емес (сатып алушылар өтемейтін өнім­дер­ді өткізумен байланысты) өндірістен тыс шығындар бо­лып бөлінеді.

Тағайындалуы бойынша шығындар негізгі (өндірістің кез келген жағдайында болмай қоймайтын) және жанама (негізінен, өндірісті ұйымдастыру шығыстары) болады.

Өнімдердің өзіндік құнына қосылу тәсілі бойынша шығындар тікелей (есеп объектісіне немесе есептеп шығаруға тікелей жатқызуға болатын) және жанама (есеп объектісіне бөлінетін немесе есептеп шығару объектісіне жанама жолмен бөлінетін) болады.

Экономикалық элементтері және шығындар баптары бойынша топтастыру, шығындардың негізгі топтастырулары болып саналады. Бұл, осы топтастырулар негізінде: өндіріс шығындарының сметалары және өнімдердің жекелеген түрлері бойынша өзіндік құнын есептеп шығару сияқты маңызды құжаттар әзірленетіндігімен түсіндіріледі.

№2 „Қорлар“ ХҚЕС және №2 ҰҚЕС 12 бөлімі бойынша, олардың экономикалық мазмұнына сәй­кес, ке­ле­сідей экономикалық элементтер бойынша топтастырылады:

• 
  өнімдердің құрамына тікелей кіретін, сатып алынатын шикізат және материалдардың құнын көрсететін шығындар; қалыпты технологиялық процесс пен өнімдерді буып-түюді қамтамасыз ету үшін, өнімдер өндіру процесінде пайдаланылатын сатып алынған материалдар; сатып алынатын құрамдық өнімдер мен жартылай фабрикаттар; технологиялық мақсатқа жұмсалатын барлық отын түрлері; бүкіл қуат көздері (отындық, қысылған ауа, электрлік). Материалдық шығындардан қайтарылатын қалдықтар құны, яғни өнімдер өндіру процесінде құралатын және өзінің бастапқы ресурстық тұтыну қасиетін жартылай немесе толық жоғалтқан шикізаттардың, материалдардың, жартылай фабрикаттардың және материалдық ресурстардың өзге де қалдықтар түрлерінің құны шегеріледі;
  
• 
  еңбек ақы шығындары келісімді бағаларды, тарифтік ставкаларды, лауазымдық кесімді ақыларды ескере отырып, нақты атқарылған жұмыс үшін кәсіпорын қызметкерлерінің еңбек ақысына кәсіпорынның жұмсаған шығыстары көрсетіледі. Мұнда, сондай-ақ олардың жұмыс нәтижелері үшін жұмыскерлер мен қызметкерлерге берілген сый­ақы­лар, өтемақылар сипатындағы төлемдер ескеріледі;
  
• 
  сақтандыруға жасалған аударымдар заңмен белгіленген нормалар мен бағыттар бойынша міндетті аударым жасауды білдіреді;
  
• 
  құралдардың тозуы кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларын толық қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық сомасын көрсетеді;
  
• 
  өзге шығындар өзіне салықтар мен салымдарды, ластаушы заттардың шекті – рұқсат етілетін тастамалары үшін, мүлікті міндетті сақтандыру төлемдерін, несие төлемдерін, байланыс қызметі ақыларын, жал ақыны және т.б. енгізеді.
  

Шығындардың экономикалық элементтері бойынша есептеліп шығарылған өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны, олар нақты өнімдердің қандай түрлеріне пайдаланғанына қатыссыз түрде, өндірістік бағдарламаларды орындау үшін тұтынылған ресурстардың жалпы көлемін құндық өлшемдермен көрсетуге мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша шығындардың жіктеуі, сондай-ақ шығындарды құраудағы және өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын төмендетуде негізгі бағыттарды анықтаудағы әрбір элементтің маңызын айқындауға мүмкіндік береді.

Өнімдердің (жұмыс, қызмет) жекелеген түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін кәсіпорынның шығындары топтастырылып, өзіндік құнын есептеп шығару баптар бойынша ескеріледі. Шығындар баптарының тізімі, олардың құрамы, өнімдердің (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша бөлу әдістері өндіріс сипаты мен өндіріс құрылымына қатысты болады және шаруашылық жүргізуші субъектінің Есеп саясатында бекітіледі.

Шығындар баптарының номенклатурасы мен құрамын таңдау кезінде, олардың өзіндік құнына (тікелей шығыстар) тіке және тікелей қосылуы мүмкін жекелеген өнімдер түрін (жұмыс, қызмет) өндірумен байланысты, шығыстардың неғұрлым көбірек бөлінуін қамтамасыз етудің қажеттігін басшылыққа алу көзделеді. Өнеркәсіп кәсіпорындарындағы шығындар өзіндік құнын есептеп шығарудың келесі баптары бойынша топтастырылады:

• 
  шикізат және материалдар;
  
• 
  қайтарылатын қалдықтар (шегеріледі);
  
• 
  сыртқары кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік сипаттағы жартылай фабрикаттары мен қызметтері, сатып алынатын өнімдер;
  
• 
  сыртқары кәсіпорындар мен ұйымдардың сипаттары;
  
• 
  технологиялық мақсаттарға арналған отын және энергия;
  
• 
  өндірістегі жұмысшылардың еңбек ақысы;
  
• 
  еңбек ақыдан жасалған аударымдар;
  
• 
  өндірісті дайындау мен игеру шығыстары;
  
• 
  қосымша шығыстар;
  
• 
  өзге өндірістік шығыстар.
  

Негізгі өндіріс шығындыр есебі.

Негізгі өндіріс шығындыр есебі калькуляциялауы бабтары сәйкес жасалады:

Шикізаттар мен материалдар,өндірстік жұмысшылардың еңбекақысы, еңбекақыға есептелген салықтармен төлемдер, үстеме шығындар.Алғашқы үш баб шығындары негізгі шығындар болып есептеледі. Шикізат –ол, өнім шығару барысында қолданатын материалдар, сатыпалынған бұйымдар, жартылай фабрикаттар, көмекші материалдар, отын, электроқуат...

Негізгі өндіс цехтың есеп жүргізілу тәртібі кәсіпорынның есеп саясатында қарастырылады. Қолданған материалдарды есептен шығаруында екі әдіс қолданылады: біріншіде негізгі өндіріске босатылған материалдар бастапқы құжаттарға сәйкес «негізгі өндіріс» шоттың Д- жазылады да есептік кезең соңында түгендеу нәтижесінде материалдар шотына қайтарылады; екіншіде- қоймадан материалдар цех меңгеруші жауапкершілігіне босатылып нақты жұмсалған есептемелер материалды есебі бойынша есептеледі. Бұл есеп кәсіпорын басшысымен бекітіліп есепке алынады.

Үстеме шығындар есебі

Үстеме шығындар –негізгі өндіріс үшін жасалған еңбекақы, амортизация, жөндеу жұмыстар бойынша шығындар және күзет, зерттеу, ақау шығындарыда жатады. Үстеме шығындыр 8040 шотта есептеледі – 8041- 8049 шоттар К-ліп 8040Д-леді.
5.3-кесте

	Шаруашылық операция мазмұны	Д	К
1	өндіріске қолданған материалдар	8410	1310,1350
2	өндіріс жұмысшыларға есептелген еңбекақы	8410	3350
3	өндіріс жұмысшылардың еңбекақысына есептелген салықтармен төлемдер	8410	3150,3230
4	өндістік цехқа жасалған коммуналды шығындар: - монополисттер, мердігерлер - өз күшімен	8410 8410	3310,3390 8030,3320,3330
5	Негізгі құралдарды жөндеуге резерв қалыптасуы	8410	3440
6	Жыл соңында пайдаланбаған резерв сомаға сторно жасалады	3440 (8040)	8410 (3440)
7	Негізгі құралдарға тозу соманың есептелуі	8410	2420
8	МЕА тозу соманың есептелуі	8410	2740
9	Жасалған коммуналдық қызметтерге шот үсынылды	8410	3310,3390,8030
10	Алдын ала төленген жал соманың көрсетілуі	8410	1610
11	Ағымдағы жал соманың есептелуі	8410	3360
12	Іс сапар шығындары есептелді	8410	1250
13	Үстеме шығындар шотының жабылуы	8110	8410

5.3 Өндірістік емес шығындармен ақаулардың есебі
Өндірістік емес шығындар дегеніміз –ол, цехтың түрып қалғаннын, бұлінген немесе жетпейқалған материалдар және басқада ақаулар.

Өндірістегі ақау дегеніміз-ол, шығарылған өнім белгіленген техникалық жағдайлармен стандарттарға сапасы сай емес болғаны, сондықтан өз бағытына пайдалануға келмейді. Бұндай шығарылған өнімге (түзету жасалынбаса) комиссиямен акт толтырылады. Актте цех №, бұйымның коды, себебі, кінәлі түлға, мерзімі көрсетіледі. Егер ақау осы цехпен түзетілсе актіге «түзетілді» деген белгі соғылады да осы жұмысшыларына түзетілген үшін еңбекақы есептелмейді, ал ақау басқа цехтармен түзетілсе «қайта түзетілді» оғылып цех жұмысшыларына еңбекақы есептеледі (бухгалтерияға наряд тапсыру арқылы).Ақаулар анықталған жеріне байланысты ішкі және сыртқы болып танылады.

Ақаулар есебі бухгалтерлік есеп шоттардың жұмыс жоспарында 8040 шотта жүргізіледі.
5.4-кесте

		Шаруашылық операция мазмұны	Д	К
Сыртқы түзетілетін ақаулар операциялар есебі
1		Сатыпалушымен қайтарылған ақаулы өнімге сторно	7010	1310,1320
2		Қайтарылған ақауға осымен қоса жазылады: өзіндік құн түзетуге (ақауға) дебиторлық сомаға түзету ҚҚС сомаға берілген жеңілдіктерге	1320 6020 3130 1210	8110 1210 1210 6030
3		Ақау өнімнің өзіндік құны есептен шығарылады	8410	8010
4		Егер сатыпалушы өз көлігімен қайтарған болса	8410	3310,3390
Ішкі түзетілмейтін ақаулар операциялар есебі
5	Ішкі түзетілмейтін ақаудың нақты өзіндік құны есептен шығарылады		8410	8110
Ішкі және сыртқы түзетілетін ақаулар операциялар есебі
6	Ақауды түзетуге шығындалған материалдар сомасы		8410	1310
7	Ақауды түзету бойынша есептелген еңбекақы		8410	3350
8	Ақауды түзету бойынша есептелген еңбекақыға салықтармен төлемдер есептелді		8410	3150,3230
9	Ақауды түзету бойынша сатыпалушылардың шығындары		8410	3310,3390
10	Ақауды түзету бойынша көмекші цехтың қатысы		8410	8310
11	Ақауды түзету бойынша материалдармен құнды қоқыстар кірістелді		1310	8410
12	Ақауды түзету бойынша үстеме шығындар жасалды		8410	8110
13	Ақауды түзету бойынша кінәлі тұлғадан ұсталынды		1010,3350,1250	8410
14	Ақау пайдаболғанға кінә жеткізушіге (шикізат пен материалдар сапасыздықтан) қойылды		1280	8410

Өндірістің тұрып қалуна болуы мүмкін: жабдықтырдың сынып қалуы, шикізат пен материалдар, отын, электроқуат, газ, сумен қамтамасыз етілмеуі.

Өндірістің тұрып қалуы актіме немесе өндірістің тұрып қалу парағымен рәсімделеді (комиссиямен). Актіде өндірістің тұрып қалу мерзімі, уақыты, кінәлі тұлғалар, себебі көрсетіледі. Өндірістің тұрып қалуна жұмысшылардың кінәсіз болса төлемақы заңға сай төленеді. Өндірістің тұрып қалу есебі бухгалтерлік есеп шоттардың жұмыс жоспарында 8040 шотта жүргізіледі (ішкі себебтер бойынша), сыртқы себебтер бойынша 7210 шотта жүргізіледі, ал табиғи апатты жағдайлардан болса 7470шотта.
Ақау шығындар схемасы

Д К

1310 8000,8110

1310

3310,3390

3350 Д К 3350

1250 3150,3230

1280 8110

8310 3310,3390,8310
Бүлінген және жетпейқалған қорлар есебі.

Өндірістік цехта жетпейқалған материалдар, дайын өнім, аяқталмаған өндіріс жауапты тұлға кінәлі болса немесе мамандар олардың еңбекақысынан талап етіледі, ал егер кінәлі тұлға анықталмаса бухгалтерия өз бетімен есептен шығарады. Д- 8410шот К 7210. Кепілдік мерзімде түзеті жасалғанда немесе қызмет көрсетілсе Д 7110 К 7210.

Көмекші өндіріс цехтың есебі.

Көмекші өндіріс цех кәсіпорында негізгі өндірістің жұмысн жүргізуге ықпал ету үшін қарастырылған, олар сайман жасау цехы, жөндеу жұмыстар жасау цехы, автокөлік қызметтер цехы, ыдыс (тарный) жасау цехы, шаруашылық жұмыстар цехтары болып бөлінеді.Технологиялық процесстер маңызына қарай жекеленген, көпшіл және топтастырылған болып бөлінеді, және шығарылатын бұйымдарына қарай жәй және күрделі болып танылады. Көмекші өндіріс цехтың есебі бухгалтерлік есеп шоттардың жұмыс жоспарында 8030 шотта жүргізіледі.
5.5-кесте

	Шаруашылық операция мазмұны	Д	К
1	Аяқталмаған өндіріс есеп кезең басында ауыстырылды	8310	1340
2	Қоймадан көмекші өндіріске пайдаланған материалдар - басқа жеткізушілерден	8310 8310	1310 3310
3	көмекші өндіріс жұмысшыларына еңбекақы есептелді	8310	3350
4	көмекші өндіріс жұмысшыларының еңбеақысына салықтармен төлемдер есептелді	8310	3150, 3230
5	Көмекші өндірістің шығындары шығарылған өнімнің өзіндік құнына апарылды	8110	8310

Жартылай фабрикаттар әдіс есебі

Мысалы, № 1 цех өңдеуге шикізат кіріске алды 5000кг., оның 4375кг. өңдеуге №2 цех босатты, № 2 цех 4000кг. №3 цехқа босатты, дайын өнім 3750кг. шығарылды. Осы қозғалыстар барысында өндірісте ешқандай қоқыс және ақау шығындар болған жоқ (1кг. шикізат 1кг. дайын өнім шығарылды).

Сонда, 8000бөлімнің шоттарында болды:

Шикізат 5000кг. 375тг. 1 кг. болады 1875000тг.- өңдеу жұмыстардың шығындары - №1 цех бойынша - 98750тг.;

№ 2 цех бойынша - 64500тг.;

№ 3 цех бойынша - 97500тг.

Барлығы 260750тг., осыдан №2 цехқа босатылған

4375кг. х 375тг. = 1640625тг.;

өңдеу шығындары – 98750тг.

барлығы 1739375тг., сонда № 1 цехтың жасаған өнімінің өзіндік құны болады (1739375 : 4375) = 397,57тг., бухгалтерлік жазба болады

Д 8010 К 8020 1739375тг.

Енді № 2 цех бойынша, оның өзіндік құны 4000 х 397,57 = 1590280тг.

Және өңдеу шығындары 64500тг., барлығы болады 1654780тг.: 4000 = 413,70тг., бухгалтерлік жазба болады Д 8010 К 8020 1654780тг.

Енді шығарылған дайын өнімнің 3750кг. өзіндік құны болады

3750кг. х 413,70тг. = 1551375тг., өңдеу шығындары 97500тг., барлығы болады 1648875тг. бухгалтерлік жазба болады Д 8000 К 8010,8020 және дайын өнім Д 1320 К 8000,8010 1648875тг., сонда № 1цехта қалды қалдық (1973500 – 1739375) = 234125тг., өзіндік құн 625кг. 375теңгеден;

№2 цех бойынша қалдық қалады 149095тг. (1803875 – 1654780), 375кг. жартылай фабрикат 397,57теңгеден;

№ 3 цех бойынша 103408тг. (1750280 – 1648875), 250кг.жартылай фабрикат 413,70теңгеден.
5.6-кесте

№1 цехтың шығындары
Шикізат 5000кг. 375теңгеден = 1875000тг. Өңдеу бойынша шығындар 5000кг. 98750тг. Барлығы 1979500тг.	Жартылай фабрикаттың өзіндік құны 4375кг. 1739375тг.
№2 цехтың шығындары
№ 1 цехтың жартылай фабрикаттары 4375кг. 397,57теңгеден = 1739375тг. Өңдеу бойынша шығындар №1 цехтың 4375кг. 64500тг. Барлығы 1803875тг.	Жартылай фабрикаттың өзіндік құны 4000кг. 1679780тг.

5.6-кестенің жалғасы

№3 цехтың шығындары	1320 «Дайын өнім» шоты
№ 2 цехтың жартылай фабрикаттары 4000кг. 413,70теңгеден = 1654780тг. Өңдеу бойынша шығындар №2 цехтың 4000кг. 97500тг. Барлығы 1752280тг.	3750кг. дайын өнімнің өзіндік құны 1648875тг.

Әкімшілік шығындар есебі.

Әкімшілік шығындарға әкімшілік қызметтермен байланысты шығындар жатады: еңбекақы, іс сапар және өкілдік шығындар, кеңсе және пошта байланыс шығындары..
5.7-кесте

	Шаруашылық операция мазмұны	Д	К
1	Әкімшілікке қатысты МЕА тозу есептелді	7210	2740
2	Әкімшілікке қатысты негізгі құралдарға тозу есептелді	7210	2420
3	әкімшілік қажетіне пайдаланған қорлар (материалдар)	7210	1310- 1350
4	Лабораториялық зерттеулерге және тексеруге пайдаланған жартылай фабрикаттармен дайын өнім	7210	1310,8010, 8020
5	Күмәнді талаптар бойынша қалыптасқан резерв	7210	1290
6	әкімшілк қызметкерлерге есептелген еңбеақы	7210	3350
7	әкімшілк қызметкерлердің еңбеақысына есептелген әлеуметтік салықпен төлемдер	7210	3150, 3230
8	әкімшілк қызметкерлердің іс сапар шығындары	7210	1250
9	Банк қызметтердің шығындары	7210	1040
10	Нормадан тыс табиғи жоюлар шығындары	7210	1310- 1350
11	әкімшілікке қатысты мүліктерге салықтардың есептелуі	7210	3160- 3180
12	Қайтарымсыз босатылған мүліктердің бұрын ескерілген ҚҚС-сы есептен шығарылды	7210	3130
13	әкімшілікке қатысты күзет шығындары	7210	3390
13а	Табиғат апаты нәтижесінде қорлар есептен щығарылды	7510	1310- 1350
14	Жыл соңында 7210 шоттың жабылуы	5610	7210

Дайын өнімнің өткізу бойынша шығындар есебі

Дайын өнімнің өткізу бойынша шығындарға еңбекақы және оның салықтармен төлемдері, автоккөлік және өніммен тауарларды орап дайыдау шығындары, жарнама және рынокты зерттеу шығындары жатады. Дайын өнімнің өткізу бойынша шығындар есебі 7110 шотта жүргізіледі.
5.8-кесте

	Шаруашылық операция мазмұны	Д	К
1	Дайын өнімнің өткізуге қатысты МЕА тозу есептелді	7110	2740
2	Дайын өнімнің өткізуге қатысты НҚ тозу есептелді	7110	2420
3	Дайын өнімнің өткізуге қатысты жұмысшыларға еңбекақы есептелді	7110	3350
4	Дайын өнімнің өткізуге қатысты жұмысшыларға демалыс күндердің ақысы (отпускной) есептелді	7110	3430
5	Дайын өнімнің өткізуге қатысты жұмысшылардың еңбекақысына салықтармен төлемдер есептелді	7110	3150, 3230
6	Дайын өнімнің өткізуге басқа заңда тұлғалар қатыстырылса	7110	3320-3340,3390

5.4 Дайын өнімнің калькуляциясы және өндіріс шығындар есебінің әдістері.

Калькуляция дегеніміз шығарылған өнімнің, көрсетілген қызметтің бір бұйымға немесе біркелкі топтастырылған бұйымның өзіндік құны. Калькуляция көрсеткіштері кәсіпорында жасалған өндірістік шығындарды бақылау, рентабельді анықтауға, резерв қалыптастыруға және өзіндік құнды тиімді жасауға пайдаланылады. Калькуляция болжамды (жоспарлы, сметалы, жобалы, нормативті) және жалғасты болады. Жалғасты өнім шығарылып болғаннан кейін нақты жасалған шығындар бойынша есептеледі.Ал, жоспарлы әр бір бұйымға бекітілген нормалар бойынша алдын ала жасалады, бір тоқсанға немесе жылға. Сметалық калькуляция жекелген жұмыстарға тапсырыс бойынша жасалады. Келісім шарт негізінде келісім құн бойынша жасалатын болғандықтан тапсырысберушілермен келісіп –отырып жасалады. Жобалы калькуляция ғылыми-зерттеу институттармен болжамды есептемелермен бекітілген нормалар бойынша жасалады. Нормалар өзгерсе жобалы калькуляцияға да өзгерістер жасалу қажет. Жоспарлы, сметалық және нормативті калькуляциялар алдын-ала жасалады.

Калькуляция объектісі болып өндірістен шығарылатын өнім танылады (әр түрлі дайындық түрінде): - өндірістен шығарылған жалпы өнім;

• 
  цехтар бойынша әр түрлі дайындық түріндегі бұйымдар;
  
• 
  цехтар бойынша жартылай фабрикаттар;
  
• 
  сыртқа өткізілетін (сатылатын) жартылай фабрикаттар;
  
• 
  цехтардың шаруашылық нәтижесін анықтау үшін шығарылған өнімдер.
  

Калькуляцияны есептеу үшін әр түрлі өлшеуіштер қолданылады: -табиғи (натуралды) – дана (штук), тонна, кг., киловатт/час, метр, куб.метр, литр...;

-іріленген натуралды -100пар (аяқ киім), шойын тонна, гектолитр (сыра)..;

- жобалы-натуралды -100%-ды қышқылды спирт, 1000жоба банке...;

- құндылы -(тауар өнім шығыны теңгемен шығарылған немесе өткізілген бағаман);

- жұмыстай -еңбекті – 1норма –z, 1норма-смена.

Құрылыс өндірісте, жөндеу жұмыстар кәсіпорындарда, автокөлік қызметтер көрсету кәсіпорындарда жасалған жұмыстар тонно-км. тасымалдау, машино-смена және басқа түрлері қолданылады.

Калькуляциялауды жасау мерзіміне қарай алдын-ала және кейінгі түрлерде танылады.

Бухгалтерлік есепте шығындар есебінің бірнеше әдісі қолданылады: нормативті, тапсырыс беру, қайта бөлу, процесстік (жәй) әдістер және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау, дамыған мемлекеттерде «Директ-костинг» әдісі қолданылады.

Нормативті әдіс

Өндіріс шығындарын есепке алудың нормативтік әдісі мен өнімдердің өзіндік құнын есептеп шығарудың негізгі ерекшеліктері келесілерден тұрады:

а) өндіріс шығындарының есебі материалдар шығы­сы­ның техникалық жағынан негізделген нормаларға, жасалатын өнімдердің әрбір түрін өндірудің жеке технологиялық операциялары бойынша уақыттық және келісімді бағалар нормаларына негізделеді;

б) сол сәтте қолданылатын материалдар шығыстары нормалары, өнім шығару нормалары мен келісімді бағалар, өндіріс пен басқару қызметіне жұмсалатын шығыстар сметасы өндірістің қол жеткізген деңгейін көрсететін өнімдердің өзіндік құнын нормативтік есептеп шығаруды құрайды;

в) материалдар шығыстарының нормалары, өнім шығару нормалары және келісімді бағалар жүйелі түрде қайта қаралып отырады және есептеліп шығарылған қолданыстағы нормативтерге өзгерістер енгізіледі; сонымен бір мезгілде осылар арқылы аяқталмаған өндіріс қалдықтары қайта бағаланады. Сөйтіп, аяқталмаған өндіріс пен өндірістегі одан кейінгі шығындардың есебін жүргізуде нормалардың біртұтас деңгейіне қол жеткізіледі;

г) өндірістің тікелей шығындарының бастапқы құжаттары тиісті нормаларға сәйкес жасалады және есеп жүйесінде нормалар бойынша шығындарды көрсетеді;

д) белгіленген нормалардан артық материалдар шығыстары (мысалы, материалдарды үнемдеп пішпегенде немесе бөлшектердің ақауы болғанда), сондай-ақ технологиялық процесте қаралмаған жұмыстарға ақы төлеу айрықша құжаттарда бөліп көрсетіледі немесе «Нормалардан ауытқу» өзгеше белгісімен жеке құжаттар арқылы ресімделеді; нормалардан ауытқыған шығыстар құжатын есепке алу үшін кәсіпорынның жетекші қызметкерлерінің рұқсат бұрыштама қолы (визасы) талап етіледі, соның арқасында өндірістік емес шығыстарды туғызатын себептерді қабылдауды жеңілдетеді;

е) жабдықтарды ұстап тұру және пайдалану шығыстары, қосымша шығыстар өнімдердің түрлері бойынша кешенді түрде бөлінеді (нормалар бойынша және нормалардан ауытқулар бойынша шығыстар сомасын бөлу арқылы);

ж) өндіріс шығындарының талдау (аналитикалық) есебі нор­малар бойынша, нормалардың өзгеруі бойынша және нор­ма­лардан ауытқулар бойынша шығындарды бөліп көрсетумен әрбір объекті бойынша (тапсырыстар, қайта бөлулер, өнім түрлері немесе өнім топтары бойынша) жүргізіледі;

з) өнімдер бірлігінің нақты өзіндік құны нормалар бойынша, нормалардың өзгеруі бойынша және нормалардан ауытқулар бойынша шығындарды бөліп көрсету арқылы есеп­теледі; бірыңғай өнімдер өндіруге жұмсалатын шығын­дар­ды топтық есепке алу кезінде нақты өзіндік құнын есеп­теп шығару аталмыш есепке алу тобының әрбір өнімі бойынша жасалады.

Бұдан көзделетіндей, өндіріс шығындары есебінің нормативтік әдісі жедел бақылау және өндірістік процесстің өзінің барысында өндірістік емес шығындарды анықтау үшін қажетті жағдай туғызады; маңызды экономикалық көрсеткіштер есебінде өндіріс шығындарындағы жоспарлы нормалардың сақталуын көрсетуді қамтамасыз етеді; аталмыш топтағы өнімдердің әрбір түрінің өзіндік құнын есептеп шығару мүмкіндігін сақтай отырып, шығындарды топтық есепке алу объектілері бойынша өндіріс шығындарының есепке алу техникасын ықшамдайды;

Өндіріс шығындары есебінің нормативтік әдісін қолдану мен өнімдердің өзіндік құнын есептеп шығару материалдар шығыстарының техникалық негізделген нормаларына, жекелеген технологиялық операциялар бойынша келісімді бағалар мен уақыт нормаларына, басқару және өндіріске қызмет көрсету бойынша шығыстар сметасына және осы база негізінде жасалған өнімдердің өзіндік құнын нормативтік есептеп шығаруларға негізделеді.

Аталмыш сәтте кәсіпорында қолданылатын материалдар, еңбек ақы, өндірісті басқару мен қызмет көрсетуге жұмсалатын өзге тікелей шығындар мен кешенді шығыстар нормалары бойынша жасалған, соған сүйеніп есептелген өнімдердің өзіндік құны нормативтік есептеп шығару деп аталады.

Шағын кәсіпорындарда өзіндік құнды нормативтік есептеп шығару жекелеген цехтардың шығындарға қатысты үлесін бөліп көрсетпестен, тұтастай түрде зауыт бойынша жасалады.

Ұйымдастыру-техникалық шаралар жоспары негізінде, прогрессивті технологияларды енгізуден, неғұрлым үнемді материалдарды қолданудан, жабдықтарды неғұрлым тиімді пайдаланудан және өндіріс тиімділігін арттыруға ба­ғыт­тал­ған өзге де шараларды жүзеге асырудан қол жеткізген үнем негізінде нормативтерді жүйелі түрде қайта қарау қаралады.

Жоспарда көрсетілген үнемге қол жеткізу және осыған сәйкес қолданыстағы нормативтердің өзгеруіне байланысты жаңа нормативтік өзіндік құнды есептеп шығару (калькуляция) жүргізіледі. Нормаларды өзгерту әдетте айдың басына сәйкестендіріледі, яғни бұл шамалы техникалық қиындықтармен байланысты аяқталмаған өндірісті барынша дәл қайта бағалауды қамтамасыз етеді.

Тапсырыс беру әдісі

Өндіріс шығындары есебін және өнімдердің өзіндік құнын есептеп шығарудың тапсырыстық әдісі жеке және шағын-сериялы өндірістерде қолданылады. Ауыр машина жасау және кеме жасау өндірістерінде жеке тапсырыспен турбиналар (құбырлар) жасау, корабльдер құрастыру, блюминг жасау, ательеде ерлер немесе әйелдер костюмін, пальтосін тігу жеке өндіріске тән болып саналады.

Жеке өндірісте бір бұйым жасауға немесе шағын-сериялы өндірісте сериялы (5-10) бірдей бұйымдар жасауға тапсырыс ашады. Сөйтіп, тапсырыстық әдіс кезінде, номер беретін тапсырыс есепке алу және есептеп шығару объектісі болып саналады.

Тапсырысты шарт негізінде тапсырыс беруші ашады. Одан өзге, бір цех өзге цехтың өнімін шығаратын немесе жұмысын орындайтын зауыт ішілік тапсырыстар болады. Зауыт ішілік тапсырыстар жеке дара және жылдық (мысалы, жөндеу цехына жылдық тапсырыс, негізгі өндірістің қандайда бір цехының жабдықтарын ағымдық жөндеу жүргізуге тапсырыс) тапсырыстар ашады (береді).

Тапсырыстарды жоспарлау - өндірістік бөлімі ашады, қандай бұйым жасауға жатады, қандай санда, қай цехтарда және қандай мерзімге барлығы көрсетіледі.

Ірі сериялармен және жаппай өндіретін бірсыпыра кәсіпорындар (машина жасау және жеңіл өнеркәсіп) бұйымдардың түрлерін және тіпті тетіктерді есепке алу үшін жылдық тапсырыстарды қолданады.

Аналитикалық есеп әрбір тапсырысқа ашылады және шығындар жазылатын карточкаларда жүргізіледі.

Тапсырыстың өзіндік құны, оның ашылған күнінен орындалған күніне және жабылғанға дейінгі өндірістің барлық шығындарының сомасымен анықталады. Бұдан көзделетіндей, тапсырыс әдісі бойынша есептеп шығару тапсырыс арқылы жасалған жұмыс орындалғаннан кейін барып жасалады. Тапсырыс бойынша жұмыстың аяқталғандығы жасалған дайын өнімдерді немесе жұмыстарды тапсыруға (өткізуге) арналған құжатта (жүк құжатында, актіде) белгіленеді. Содан кейін барып тапсырыс жабылады: жабылған тапсырыстың нөмері көрсетілген құжат көшірмесінің күші жойылады.

Сөйтіп, тапсырыс әдісі бойынша тапсырыстың өзіндік құнын есептеп шығаруды тапсырыс арқылы жасалған барлық жұмыс орындалғанша жүргізуге болмайды. Мұндай жағдайда жартылай орындалған тапсырыстың өзіндік құнын анықтау қажет болады. Тапсырысты орындауды аяқтағанға дейін оның жартылай бөлігінің өзіндік құнын жоспарлы есептеп шығару негізінде немесе оны жасаудың техникалық жағдайларының өзгеруін есепке ала отырып, бұрын жасалған бұйымдардың (өнімдердің) өзіндік құнын нақты есептеп шығару негізінде, әдетте шартты түрде анықтайды.

Тапсырысты орындау кезіндегі жұмыс уақытында және шығындарды есепке алу кезінде тиісті тапсырыстарға мате­ри­алдар және жартылай фабрикаттар құнының дұрыс апа­рыл­ғанына бақылау жасау жүзеге асырылады, өйткені бір тап­сырысқа жазылған материалдар мен бөлшектер кейбір уа­қыттарда өзге тапсырыстарды орындау үшін пайдаланылуы мүм­кін, мұндай жағдайлар өнімдердің өзіндік құнын бұр­ма­лай­ды.

Қайта бөлу әдісі

Өндіріс шығындары есебін және өнімдердің өзіндік құнын есептеп шығаруды қайта бөлу әдісі бастапқы мате­риалдар мен өңдеу сипаты бойынша, жалғастық сатылармен өңдеу жағдайында (құю, металлургиялық, тері, тоқыма өндірісі және т.б.) бірыңғай жаппай өнімдер өндірілетін өнеркәсіп салаларында қолданылады. Бұл өндірістерде бастапқы шикізат технологиялық процестің жекелеген сатыларында жалғастықпен өңдеуден өтуге тартылады.

Өндірістің қайта бөлу (қорыту) технологиялық проце­сінде жұмсалатын шығындарды баптар (статьялар) бойынша – есептеп шығару баптарына бөлек және өнімдердің түрлері немесе топтары бойынша қайта бөлуді ескеру қажет.

Қайта өңдейтін өнеркәсіптің кейбір өндірістерінде бастапқы бір шикізаттан өнімдердің бірнеше сорттары жасалуы мүмкін. Мысалы, ағаш тілетін өндірісте бір бөренеден тақтайлардың әртүрлі сорттары шығады. Мұндай өндірістерде өнімдердің өзіндік құнын есептеп шығару кезінде коэффициенттер әдісі қолданылады, есептеп шығару әдісі екі тәсілді орындайды: алдымен шартты өнімді есептеп шығарады, яғни бір сортқа шартты түрде келтірілген өнімдердің өзіндік құны есептеліп шығарылады, содан соң коэффициенттердің көмегімен өнімдердің әрбір жеке сортының өзіндік құны анықталады.

Қандайда бір сортты шикізатты өңдеуге әртүрлі еңбек жұмсалатындығы, технологиялық тәртібіндегі айырмашылық және өңдеудің ұзақтығы коэффициенттер жүйесінің негізіне жатады, яғни өнімдердің қандайда бір сортын өндіру үшін әртүрлі шығындар жұмсауға тура келеді. Мәселен, домна өндірісінде коэффициенттер жүйесі шойынның әр түріне жұмсалатын шығындардың деңгейін ескере отырып құралады, ал прокат өндірісінде коэффициенттер жүйесі әртүрлі өнім профилдеріндегі прокаттың ұзақтығы ескеріле отырып құралған.

Өнімдердің қандайда бір сортының өзіндік құны коэффициенттерді құру негізі етіп алынған базаға байланысты емес қатынасы бойынша қалған бүкіл сорттардың өзіндік құнын анықтайтын бірлік ретінде қабылданады.

Процесстік әдіс

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процесстік әдісі біртүсті өнім шығаратын кәсіпорындарда пайдаланылады (су элетр станциялары, кен, көмір, мұнай, газ). Бұл кәәәсіпорындарда аяқталмаған өндіріс болмайды. Бұл әдісте өнім шығаруға кеткен шығындардың бәрі есепке алынады, өнім шығару процессі бірнеше кезеңнен құралады, мысалы көмір шығару: алдымен дайындық жұмыстар, көмірді алу, шахтаға дейін тасымалдау және сыртқа шығару, сорттау,өңдеу, вагонға тиеу. Бұл әдіс екі түрде танылады – тікелей және жанама.

Өнімнің өзіндік құнын анықтау тәсілдері

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау –ол өндірістік есептің соңғы кезеңі, ол үш кезеңнен құралады:

І – шығарылған өнімнің өзіндік құны жалпы есептеледі;

ІІ - шығарылған өнімнің өзіндік құны жеке түрлері бойынша есептеледі;

ІІІ - шығарылған 1дана өнімнің өзіндік құны есептеледі;

Калькуляциялауда бірнеше тәсілдері қолданылады: нормативті, шығындарды сомалау, шығындарды пропорциалды бөлу (индексті), тікелей есептеме, аралас және коэффициентті тәсілдер.

Пропорционалды әдісте жалпы шығындар бір базистік көрсеткішке бөлу арқылы есептеледі (%).

„Директ-кост“ әдісі үлкен шаруашылықтарда қолданылады (машина жасау). Өндіріске жұмсалатын барлық шығындар өндірісте жұмсалмай түрып есептеледі.Шығындар стандартын есептеу үшін натуралды және құндық көрсеткіштер пайдаланылады. Нақты жұмсалған шығындармен стандартты арасындағы айырмашылық анықталады.

Аталмыш өнеркәсіп кәсіпорны сол үшін өнімдер шығаруға арналып ұйымдастырылған өндіріс негізгі өндіріс деп аталады. Негізгі өндіріс цехтарындағы өнімдер өндіру бойынша бүкіл шығындар сомасы (аяқталмаған өндірісті есепке ала отырып) өндірілген өнімдердің нақты өзіндік құны болып саналады.

Дайын өнімдердің өзіндік құнын есептеп шығаруға қажетті аяқталмаған өндірісті бағалау мен есепке алудың, негізгі өндіріс шығындарының есебін дұрыс ұйымдастыруда айқындаушы маңызы бар.

Өңдеудің барлық сатыларынан өтпеген және тех­никалық бақылау бөлімі қабылдамаған өнім, аяқталмаған өндіріс деп, оған жататын шығындар аяқталмаған өндіріс шығындары деп аталады. Аяқ­талмаған өндіріс қалдықтары келесідей түрде бағаланады:

• 
  есептеп шығарудың барлық баптары негізінде нақты өзіндік құны бойынша;
  
• 
  дайындық дәрежесін ескере отырып (жаппай және ірі сериялармен өндіру) төте шығындардың әрбір бабы негізінде шығыстар нормалары бойынша;
  
• 
  үстеме шығындар пайызбен қабылданған бөлу базасы бойынша;
  
• 
  шикізат және материалдар шығыстарының құны бойынша.
  

Аяқталмаған негізгі өндірістегі шығындар есебі үшін активті материалдық шот 1340 «Аяқталмаған өндіріс» бөлімі қолданылады, оның дебет шоты бойынша есепті кезең соңындағы (бұл сома қаржылық есепте, одан көзделетіндей есеп берушілікте (есеп-қисапта) өз көрінісін табу үшін) аяқталмаған өндірістің құны есептен шығарылады; келесі есепті кезең басында аяқталмаған негізгі өндіріс құны 8010 «Негізгі өндіріс» шотына қайтарылады.

Негізгі өндіріс шығындарын есепке алу үшін 8000 шоттың келесідей шағын бөлімдерін қолдануды ұсынады:

8110 «Негізгі өндіріс», мұнда өнімдер өндіруге жұмсалған бүкіл шығындар жинақталады., яғни есепті кезең соңында аяқталмаған өндірісті есепке ала отырып, негізгі өндіріс цехтарындағы дайын өнімдердің өзіндік құны қалыптасады;

8110 «Материалдар», өнімдерді шығару кезінде жұмсалған материалдардың құнын көрсетуге арналған.

Осы транзиттік шотта келесілер есепке алынады:

а) жасалатын өнімнің негізін құрайтын немесе оны жасау кезінде қажетті құрамдары болып саналатын шикізаттар немесе материалдардың шығындары. Мұнда технологиялық мақсаттарға пайдаланылатын қосымша материалдар шығыстары көрсетіледі. Лимиттік-заборлық карталар, талап-жүк құжаты, өндіріске материалдар босатуға арналған есептесу – жүк құжаттары өндіріске жұмсалатын материалдар мен шикізатты есептен шығару үшін негіз болып саналады;

б) қайтарылатын қалдықтар – бұл қайталап пайдалану үшін қоймаға тапсырылуы тиіс негізгі өндіріс қалдықтары. Егер ол негізгі өндіріс қажеті үшін пайдаланылатын болса, қалдықтар бастапқы шикізат пен материалдың ең төмен бағасы бойынша бағалануы мүмкін; егер қалдықтар қайта өңдеуге баратын болса немесе оларды сыртқары жаққа сататын болса, оларды жинау мен өңдеуге жұмсалатын шығыстар шегеріле отырып, қалдықтардың белгіленген бағасы бойынша бағаланады; егер қалдықтар кондициялық шикізат немесе толыққанды материал түрінде пайдалану үшін өткізілетін болса, онда қалдықтар бастапқы шикізат немесе материалдардың толық бағасы бойынша бағаланады. Қайтарылатын қалдықтар қоймаға талап – жүк құжаты немесе кіріс жүк құжаты бойынша кіріске алынады;

в) сыртқары кәсіпорындардан өндірістік сипаттағы сатып алынған өнімдер, жартылай фабрикаттар және қызметтер, яғни орнатылған есептегіш көрсеткіштері бойынша өндіріс шығындарына есептен шығарылатын, өндірістік процесте тікелей жұмсалатын отын және электр қуаты шығындары.

Шикізат, материалдар сатып алынған өнімдер және жартылай фабрикаттар материалға жауапты тұлғаның есебінде тұрған, есепке алу бағасы бойынша келтірілген құжаттар бойынша өндіріс шығындарына есептен шығарылады. Есепті кезең соңында арнайы есеп айырысу негізінде шикізат пен материалдар бойынша дайындау- көлік шығыстары есептен шығарылады. Сөйтіп, №2 «Қорлар» ХҚЕС және №2 ҰҚЕС 12 бөліміне сәйкес қорлардың өнімдер өндіру шығындарының құрамына нақты өзіндік құны бойынша енгізіледі.

8110 «Өндіріс жұмыскерлері еңбекақысы». Осы транзитттік шотта өндіріс жұмысшыларының негізгі және қосымша еңбекақыларының сомасы көрсетіледі. Бригаданың өнім өндіру туралы рапорттары, ауысымдағы өнім өндіру рапорттары, жол бағыты парақшалары, бригаданың өнім өндіру ведомосы, келісімді жұмыстар нарядтары, жұмыс уақыты есебінің табелдері, сыйлықтар, қосымша ақылар есептеу туралы бұйрықтар және өзге де құжаттар ақпарат көздері болып саналады.

8110 шотында көрсетілген еңбекақыдан жасалған аударымдар 8110 «Еңбекақыдан бөлінетін аударымдар» шотына есепке алынады.

8110 «Үстеме шығындар». Үстеме шығындар бір ай аралығында 8410 «Үстеме шығындар» шотында, цехтар бойынша бөлек белгіленген баптар номенклатурасы бойынша жинақталады және таңдап алынған бөлу базасына сәйкес әрбір цехта жасалатын өнімдердің өзіндік құнына енгізіледі.

8110 «Негізгі өндіріс» (жинақтаушы) шоты мен транзит шоттар активті есептеу шоттары болып саналады.

Негізгі өндіріс шығындарының талдау (аналитикалық) есебі №10 журнал-ордерге ашылатын №10 журнал-ордер мен №1,2 ведомостарда жүргізіледі.

№10 журнал-ордерге ашылатын №1 ведомос (цехтарды бөліп көрсете отырып) өндіріс шығындарын есепке алуға арналған. Әрбір цех бойынша оның қызметіне қатысты бүкіл төте және үстеме шығындар көрсетіледі. Аталмыш шығыстар талдау (аналитикалық) есеп баптарында бөлек көрсетіледі. Әрбір айдың шығындары туралы жазулар әртүрлі бастапқы және жиынтық құжаттар, өзге журнал-ордерлер, шифрын ашушы – парақшалар негізінде корреспонденциялық шоттарда бөлек көрсетіледі. Кәсіпорын бойынша тұтастай, корреспонденциялық шоттарға бөле отырып өндіріс шығындарының жалпы сомасын есептеу №1 ведомостағы «Корреспонденциялық шоттар бойынша барлығы» кестесінде жүргізіледі. Негізгі өндіріс цехтарындағы өндіріс шығындары туралы жиынтық мәліметтер «Корреспонденциялық шоттар бойынша барлығы» кестесінен №10 журнал-ордердің бірінші бөліміне ауыстырылады. №10 журнал-ордерге тіркелетін №2 ведомосты пайда болған жері бойынша өндіріс шығыстарын топтастыруға, сондай-ақ дайын өнімдердің (жұмыс, қызмет) нақты өзіндік құнын анықтауға арналған.

№10 журнал-ордер жинақтаушы тізім-көрсеткіш (регистр) болып саналады. Мұндағы жазулар №1,2 (негізгі өндіріске қатысты) ведомостар негізінде жүргізіледі. №10 журнал-ордерде Бас кітапқа түсіру үшін 2740 «Материалдық емес активтердің амортизациясы», 1310 «Материалдар», 1340 «Аяқталмаған өндіріс», 2930 «Күдікті борыштар бойынша резервтер», 1620 «Алдағы кезеңдер шығыстары», 3310 «Жеткізушілермен және мердігерлермен есептесу», 3390 «Өзге кредиторлық берешек және есептеулер», 8110 «Негізгі өндіріс», 8210 «Меншікті өндіріс жартылай фабрикаттары», 8310 «Қосымша өндіріс», 8410 «Үстеме шығындар», бөлімі шоттары бойынша кредит айналымдары жинақталады және есептелінеді.

Мұнан өзге, аталмыш №10 журнал-ордер кәсіп­орын­ның жоспарлау-экономикалық қызметінде пайдаланылады, сондықтанда тізім-көрсеткіштің үшінші бөлімінде эконо­ми­калық элементтері бойынша шығындар топтастырылады.
5.5 Өнеркәсіп кәсіпорындарындағы өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын есептеп шығару
Есептеп шығару өнімдерді өндіруге жұмсалатын шығындарды экономикалық есептеудің кешенді жүйесін және жекелеген өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бірлік­терінің өзіндік құнын білдіреді.

Өндіріс тиімділігін анықтау, шығындарды бақылау, материалдық, еңбек және қаржылық ресурстар резервтерін іздестіру, субъектінің қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері үшін осы өнімдерді жасаудың барлық сатыларындағы шығындардың көлемі туралы ақпарат қалыптастыру жекелеген өнім (жұмыс, қызмет) түрлерінің өзіндік құнын есептеп шығару мақсаты болып саналады.

Есептеп шығарудың басты міндеттері:

жекелеген өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бірліктерінің нақты өзіндік құнының сенімді есептелуі;

қолданылатын шығыс нормалары мен шығындар нормативтерінің сақталуымен, өзіндік құны бойынша жоспарлы тапсырмалардың орындалуын бақылау;

шығындар мен нәтижелерді салыстыру жағдайында өндіріс, цехтар, учаскелер, бригадалар жұмысының тиімділігін бағалау;

өзіндік құнды төмендету резервтерін талдау үшін ақпараттардың түсуін қамтамасыз ету.

Кәсіпорындардағы есептеп шығару жұмыстары өндіріс және өнімдерді өткізу шығындарын жоспарлау мен есепке алу методологиясына сәйкес ұйымдастырылады. Ол өнімдердің өзіндік құнын есептеу және өзіндік құны бойынша жоспардың орындалуын бақылау, кәсіпорын мен құрылымдық бөлімшелердің жұмысын талдау және бағалау үшін, методологияның біртұтастығын қамтамасыз ететін жалпы принциптердің сақталуын қамтамасыз етеді. Келесілер осындай принциптер болып саналады:

өндіріс шығындарының ғылыми негізделген жіктеуі;

шығындарды есепке алу объектілерін, есептеп шығару объектілерін және есептеп шығару бірліктерін айқындау;

жанама шығыстарды бөлу әдістерін таңдау;

кезеңдер бойынша шығындарды шектеу;

есептеп шығару бірліктерінің өзіндік құнымен есеп айырысу тәсілдерін таңдау.

Өнімдердің өзіндік құнын өндірістік есепке алу жүйесіндегі есептеп шығару мен есеп айырысудың негізгі кезеңдерін келесідей түрде беруге болады:

шығыстардың есептеп шығару баптары бойынша және шығындарды есепке алу баптары бойынша бастапқы шығындарды топтастыру;

өзіндік құнды анықтау және қосымша өндіріс шығындарын негізгі өндіріс шығындарына жатқызу;

шығындарды есепке алудың жекелеген объектілері арасында жанама шығыстарды бөлу;

түпкілікті ақаудың өзіндік құнын анықтау;

пайдаланылатын қалдықтарды бағалау;

аяқталмаған өндірісті бағалау;

тауар шығару мен аяқталмаған өндіріс арасындағы шығындарды бөлу;

есептелетін әрбір объектінің өзіндік құны және оның есептеу бірліктерімен есеп айырысу.
6 Қаржылық жоспарлау. Бизнес жоспарды құрудың қаржылық аспектісі
6.1 Қаржылық жоспарлау
Қаржылық жоспарлау шаруашылқ субъектінің қызметіне қаржыландыру объектілерін таңдаудың көмегімен, қаржы құралдарын бағыттаумен және еңбек, материал мен ақша ресурстарын тиімді пайдаланумен байланысты жан-жақтан әсер етеді, яғни бұл жоспарлау өндірістің материалдық заттай элементтері турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасау турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.

Кәсіпорындағы қаржылық жоспарлаудың негізгі тапсырмалары келесілер болып табылады:

• 
  кәсіпорынды өндірістік, инвестициялық және қаржылық қызметтерін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыздандыру;
  
• 
  капитал салымдарының тиімді жолдарын анықтау, оны рационалды пайдалану дәрежесін бағалау;
  
• 
  ақша ресурстарын үнемдеп пайдаланудың есебінен пайданы өсірудің ішкі шаруашылық резервтерін анықтау;
  
• 
  бюджетпен, банктермен, котрагенттермен рационалды қаржы қатынастарын бекіту;
  
• 
  акционерлердің және басқа да инвесторлардың қызығушылықтарын қанағаттандыру;
  
• 
  кәсіпорынның қаржылық жағдайын, төлемқабілеттігін және несиеқабілеттігін бақылау.
  

Қаржылық жоспарлау тәжірибесінде келесі әдістер қолданылады: нормативті, баланстық есеп айырысу, ақша ағындарын экономикалық талдау, көп нұсқалы әдіс, экономика-математикалық үлгісі.

Қаржылық жоспарлау әдісі бірнеше кезеңдерден тұрады:

Бірінші кезеңде – өткен жылғы қаржылық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі. Ол үшін кәсіпорынның негізгі қаржы құжаттары қолданылады – бухгалтерлік баланс, шығындар мен кірістер есебі, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.

Олардың мәні қаржылық жоспарлау үшін өте зор, себебі олар кәсіпорын қызметінің қаржылық көрсеткіштерінің есеп айырысуын және талдауын қарастырып, құжаттардың көмегімен оның болжамын құрудың негізі болып саналады. Талдау жүргізу жұмысының бұл кезеңінде қаржы есептілігінің және жоспарланатын қаржы кестелері бірдей болғандықтан жұмыс істеу жеңіл түрде өтеді.

Кәсіпорын балансы қаржылық жоспарлау құжаттарының құрамына енеді, ал бухгалтерлік баланс есептемесі жоспарлаудың бірінші кезеңінің бастапқы базасы болып табылады. Ережеге сәйкес, кәсіпорын талдау жүргізу барысында ішкі балансты қолданады, себебі, ондағы мәліметтер кәсіпорын ішінде қолданылып, анық, толық және шынайы ақпараттармен берілген. Жарияланатын балансқа сыртқы балансты жатқызуға болады, себебі, ондағы мәліметтер (резервтік капиталды құру, салық салу) кәсіпорынның төмен табысын сипаттайды.

Екінші кезеңде, негізгі болжамды құжаттар құрылады, оларға баланс болжамы, кірістер мен шығыстар туралы есеп, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептіліктер жатқызылады. Олар перспективалық қаржылық жоспарлаудың құрамына еніп, кәсіпорынның ғылыми-негізделген бизнес-жоспарының құрамына енгізіледі.

Үшінші кезеңде, ағымдағы қаржылық жоспарды құрудың көмегімен болжамды қаржылық құжаттарының көрсеткіштері нақты түрде бекітіледі.

Төртінші кезеңде, оперативті қаржылық жоспарлау іске асырылады.

Қаржылық жоспарлаудың бұл процесі тәжірибе жүзінде жоспарлардың енгізілуімен және олардың орындалуымен аяқталады.

Қаржылық жоспарлауды (мазмұнына, белгілеріне және тапсырмаларына тәуелді) перспективалық, ағымдағы және оперативті деп сыныптауға болады.

Келешекті қаржылық жоспарлау.

Қазіргі жағдайда перспективалық (келешекті) қаржылық жоспарлау бір жылдан үш жылға дейін уақыт кезеңін қамтиды. Перспективалық жоспарлау кәсіпорынның қаржылық стратегиясының өңделуіне және онық қаржылық қызметінің болжамына енгізіледі. Қаржылық стратегияның өңделуі қаржылық жоспарлаудың ерекше облысын сипаттайды, себебі, ол жалпы экономикалық даму стратегиясының құрамдас бір бөлігі болғандықтан, кәсіпорынның жалпы стратегиясымен құрылған мақсаттарымен және бағыттарымен сәйкес болуы тиіс.

Ал қаржылық стратегияның өзі, кәсіпорынның жалпы стратегиясына әсер етеді.

Қаржылық стратегия қаржы қызметтерінің ұзақ мерзімді мақсаттарын және оларға жетудің тиімді әдістерін анықтайды.

Қаржылық стратегияның мақсаттары дамудың жалпы стратегиясына бағынып, кәсіпорынның нарықтағы құнын максимизациялау қажет.

Қаржы стратегиясын құрудың маңызды мезеті оны іске асырудың кезеңін анықтау. Оған бірнеше факторлар әсер етеді. Олар:

-макроэкономикалық процестердің динамиксы;

- отандық қаржы нарығының даму тенденциясы (әлемдік қаржы нарықтарының дамуын ескере отырып);

- кәсіпорынның салалар жатқызылуы және оның өндірістік қызметінің спецификасы.

Қаржы стратегиясы негізінде кәсіпорынның қаржы қызметінің белгілі-бір бағыттары бойынша қаржы саясаты анықталады: салықтық, амортизайциялық, дивидендтік, эмиссиндық және т.б.

Перспективалық жоспарлаудың негізін болжау құрайы, ол нарықтағы компанияның стратегиясын ұсынады. Болжау (рsognosis грек сөзінен – алдын-ала болжау) – ұзақ мерзім бойы кәсіпорынның мүмкін қаржылық тұрақтылығын зерттейді.

Болжау альтернативті қаржы көрсеткіштерінің және параметрлерінің өңделуін, ал нарықтағы қалыптасқан даму тенденциясы кәсіпорынның қаржылық жағдайын дамытудың бір нұсқасын ұсынады.

Перспективалық қаржылық жоспарының нәтижесінд үш негізгі қаржы құжаттары өңделеді:

• 
  кірістер мен шығыстар туралы есептілігін болжау;
  
• 
  ақша қаражаттарының қозғалысын болжау;
  
• 
  бухгалтерлік балансты болжау.
  

Бұл құжаттарды құрудың басты мақсаты - жоспарланатын кезеңнің соңында кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау.

Болжамды қаржы құжаттарын құру үшін келешек сатудың көлемін (өткізілген өнімнің көлемі) дұрыс анықтау қажет. Бұл өндірістік процесті, қаражаттарды бөлуді, қорларды бақылауды ұйымдастыру үшін қажет. Сату көлемдерінің болжамы кәсіпорынның нарықтағы алатын орнын анықтауға мүмкіндік береді.

Ережеге сәйкес, сату көлемдерінің болжамы 3 жылға құрылады. Сату көлемдерінің жылдық болжамдары тоқсан мен айға бөлінген. Сату болжамы қысқарған сайын, ондағы берілетн ақпараттар нақты және анық болуы тиіс. Бұл өндірістің бірінші жылы өнімді сатып алушылардың санын анықтап, екінші және үшінші жылға маркетингтік зерттеулерді жүргізудің есебінен болжамдарды құруға мүмкіндік береді.

Сату немесе өткізу болжамдары ақшалай, физикалық бірліктерде көрінуі мүмкін және де кәсіпорынның қолма-қол ақшаның ағындарына бағалардың, сату көлемінің, инфляцияның әсерін анықтайды.

Келешек сату көлемдерін мына әдістерді есептеудің көмгімен анықтауға болады:

1. Эвристикалық. Бұл ақпараттарды нарықтың әртүрлі қатысушыларына таратумен байланысты: сауды жұмыскерлері, маркетинг службаларының мамандары, сатып алушылар. Бұл әдістің жағымды сипаты, ол тұтынушылардың қажеттіліктері туралы нақты ақпарат береді. Бірақ, ол нарық конъюктурасының өзгеруінің жоғары ықтималдығын болжамайды.

2. Уақытша сатыларды талдау – өнімді (қызметті, жұмысты) сату көлемдерінің уақытша тербелістерін есепке алу үшін қолданылады. Оған экстрополяция әдісі, маусыды талдау және циклді талдау әдістері жатқызылады. Экстрополяция әдісі келешекке таңдалған уақыт кезеңінде сату көлемін болжау нәтижесінде таралатын нәтижелерге тәуелді. Мысалы, болжанатын кезеңге сату көлемін анқтау үшін 2003-2007 ж.ж. сату көлемінің тенденциясы оны базасы ретінде анықталады.

Сату көлеміне маусымдық фактор үлкен әсер етеді, мысалы, үйге жылу беретін аппаратура жыл бойы өткізілсе де, күз-қыс мерзімдерінде оның өткізілуі артады.

Циклдік талдау әдісі өнімді тұтыну уақытымен байланысты сату көлемінің өзгерісін анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, кірпіш пен цементтің сатылу көлемі құрылыс жоспарларымен тығыз байланысты. Сондықтан да, бұл әдіс жиі қолданылады.

3. Эконометриялық үлгілер. Бұл үлгілердің көмегімен кәсіпорынның сыртқы ортасынан, соның ішінде макроэкономикалық өзгерістерден (ЖІӨ өсу қарқыны, ҚР Ұлттық банкінің есеп мөлшерлемесінің өзгеруі, инфляция қарқыны және т.б.), сонымен бірге, бәсекеге қабілетті салалрдың салалық көрсеткіштерінен сату көлемінің корреляциясы анықталады.

Бұл әдістерді зерттеу барысында алынғын нәтижелердің сәйкестігі, олардың динамикасындағы сыртқы және ішкі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.

Кірістер мен шығыстар туралы есептілігін болжаудың көмегімен келешек кезеңде кәсіпорфннфң алатын табыс мөлшерін анықтайды. Кіріс пен шығыс туралы есептіліктің болжамы келесі баптарды қарастырады:

1. 
   Өнімді өткізуден және қызмет көрсетуден түскен түсім
   
2. 
   Өткізілген өнім мен көрсетілген қызметтің өзіндік құны
   
3. 
   Жалпы пайда (01 жол –02жол)
   
4. 
   Қаржыландырудан түскен түсімдер
   
5. 
   Басқа да табыстар
   
6. 
   Өнім өткізуге және қызмет көрсетуге кеткен шығындар
   
7. 
   Әкімшілік шығындар
   
8. 
   Қаржыландыруға жұмсалған шығындар
   
9. 
   Басқа да шығындар
   
10. 
    Салық салуға дейінгі пайда (шығын) (03жол + 04жол + 05жол –06 жол–08 жол–09жол)
    
11. 
    КТС бойынша шығындар
    
12. 
    Кезең бойынша қорытынды пайда (қорытынды шығын) (10жол –11жол)
    

Баланс болжамы перспективалық қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаттарының құрамына енеді. «Баланс» түсінігі (француздың – таразы, өлшеуіш) – актив пен пассивтердің тепе-теңдігін білдіреді, яғни кәсіпорынның қолданатын барлық қаражаттары өзіің өлшемі бойынша ақша түсімдеріне және олардың қайнар көздеріне тең болуы тиіс.

Баланс салыстырмалы кестені ұсынады, онда капиталдың қайнар көздері мен оны орналастырудың қаражаттары көрсетіледі. Активтің қандай түрлеріне ақша қаражаттары жіберілетін және пассивтің қандай түрінде бұл активтерді құруды қаржыландыру үшін актив пен пассивтердің балансы қажет. Баланс активінде қаражаттардың ең белсенді бөлігін – қысқа мерзімді активтерін, қорлар мен тіркелген активтерді белгілеуге болады. Баланс пассивіндекәсіпорынның меншікті және қарыз қаражаттары, олардың құрылымы мен келешектегі үш жылғы кезеңге жоспарланатын бұл қаражаттар өзгерісінің болжамы беріледі.

Кәсіпорынның қаржылық операцияларының динамикасын сипаттайтын кіріс пен шығыс туралы есептіліктің болжамына қарағанда, баланстың болжамы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының тіркелген, статистикалық суретін бейнелейді.

Болжанатын баланстың құрылымы кәсіпорынның есепті балансының жалпы түрде тіркелген құрылымына сәйкес келеді, себебі, бастапқы мәліметтері баланс есептілігінің соңғы мерзімінен алынады.

Ақша қаражаттар қозғалысының болжмы – қаржылық құжат, бұл кәсіпорынның ағымдағы, қаржылық және инвестициялық қызметі бойынша ақша қаражаттарының қозғалысын сипаттайды. Болжамды өңдеу кезінде қызмет бағыттарының бөлінуі ақша ағындарын басқарудың нәтижелігін арттыруға мүмкіндік береді.

Ақша қаражаттар қозғалысының болжамы қаржы менеджеріне кәсіпорынның қолданатын ақша қаражаттарын бағалау мен олардың қайнар көздерін анықтауға мүмкіндік береді. Еспті ақпаратты зерттеу барысында болжэамды мәліметтер келешек ағындарын, кәсіпорынның өсу перспективаларын және келешекті қаржы қажеттіліктерін бағалауға мүмкіндік береді.

Инвестициялардың қаржыландырылуын нақты техника-экономикалық негіздемесі мен өндірістік және қаржылық инвестицияларға талдау жүргізгеннен кейін болжамға енгізеді. Ұзақ мерзімді инвестицияларды және оларды қаржыландырудың қайнар көздерін жоспарлағанда келешек ақша ағындары өлшемді нәтижелерді алу үшін дисконттау әдісі негізінде ақшалардың уақытшы құндылығы ретінде қарастырылады.

Ақша қаражаттарының қозғалысын болжаудың көмегімен кәсіпорынның шаруашылық қызметіне қажетті ақша қаражаттардың көлемін, ақша қаражаттардың түсу тәртібін және оны жұмсау тәртібін анықтауға болады, яғни кәсіпорынның келешектігі өтімділігін (ликвидтілігін) тексеруге болады.

Бұл болжамды құрғаннан кейін кәсіпорынды қаржыландырудың стратегиясын анықтайды. Оны мәні келесідей:

• 
  ұзақ мерзімді қаржыландырудың қайнар көздерін анықтау;
  
• 
  капиталдың құрылымын және шығындарын құру;
  
• 
  ұзақ мерзімді капиталды өсірудің әдістерін таңдау.
  

Ағымдағы қаржылық жоспарлау.

Ағымдағы қаржылық жоспарлау перспективалық жоспардың құрамдас бөлігі ретінде қарастырылып, оның көрсеткіштерінің дұрыстығын және нақтылығын сипаттайды.

Кәсіпорынның ағымдағы шаруашылық қызметін жоспарлау үш құжатты өңдеуден тұрады:

- ақша қаражаттар озғалысының жоспары;

- табыстар мен шығыстар туралы есеп берудің жоспары;

- бухгалтерлік баланстың жоспары.

Ағымдағы қаржылық жоспар бір жыл мерзіміне құралады. Бұл бір жыл ішінде нарық конъюктурасының маусымдық тербеліс негізімен түсіндіріледі.

Жылдық қаржылық жоспарлауды тоқсанға немесе айға бөлуі мүмкін, себебі, жыл бойы ақша қаражаттарды алу қажеттілігі белгілі бір тоқсанда (айда) өзгеріп, қаржылық ресурстардың тапшылығына әкелуі мүмкін. Жылдық жоспарды қысқа мерзімді уақытқа бөлінуі ақша ағындарын бақылауға және кассалық айырмашылықтарын жоюға мүмкіндік береді.

Ағымдағы қаржылық жоспарлаудың процесі ақша қаражаттар қозғалысының жылдық жоспарын құру негізінде қарастыруға болады. Бұл тоқсанға бөлініп, бір жылға жоспарланатын қаржылық жоспарды ұсынады. Ақша қаражаттардың қозғалыс жоспары ақша ағындарын сипаттайды: кіріс пен шығыстар (оның ішінде ақша қаражаттарды жұмсаудың барлық бағыттары). Түсімдер бөлімінде өнімді (қызмет көрсетуді) өткізуден түскен түсім, негізгі қорлар мен материалдық емес активтерді өткізуден түскен түсім, өткізілмеген операциялардан түскен түсім және басқа да түсімдер (бір жыл ішінде немесе тоқсанда мүмкін түсетін түсімдер). Қажет болған жағдайда қарыз қаражаттары тартылады, акция немесе облигацияның шығарылымы іске асырылады. Шығыс бөлімінде – өткізілетін өнім (қызмет көрсету) өндіру шығындары, салық төлемдерінің сомасы, ұзақ мерзімді ссудалардың жабылуы, банк несиесінің пайызын төлеу, таза пайданы қолдануға бағыттау (жинақ, тұтыну, резервтік қор).

Кәсіпорынның ақша қаражаттар қозғалысы жоспарының нысанын бухгалтерлік баланстан көруге (қаржылық есеп нысанын қараңыз) болады.

Жоспардың кіріс бөлігінде сияқты шығыс бөлігінде де ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстары қызметтің үш түрінде сипатталады: ағымдағы, инвестициялық және қаржылық. Қызметтің әрбір түрі бойынша жоспардың кіріс бөлімі бойынша және сәйкесінше шығыс бөлімдерінің сальдолары А, Б, В бөлімдерінің нәтижелі мөлшерлемелердің әртүрлілігін сипаттайды.

Жоспарының бұл нысаны көмегімен кәсіпорын ақша қаражаттарының нақты қайнар көздерін және шығындарының негіздемесін тексеріп, олардың пайда болуын және қарыз қаражаттарының мүмкін қажетті мөлшерін анықтай алады.

Ақша қаражаттар қозғалысы жоспарының бұл құрылымына сәйкес жоспарлау кәсіпорынның барлық ақша қаражаттарының айналымын қамтиды. Бұл ақша қаражаттарының кірістері мен шығыстарын бағалау және оларға талдау жүргізу мүмкіндігін беріп, ақша қаражаттарының пайда болатын тапшылығы кезінде оларды қаржыландырудың мүмкін әдістерін шешуге мүмкіндік береді.

Егер жоспарда ақша қаражаттарының тапшылығын қаржыландыру көздері ескрілетін болса, онда жоспар толығымен құрылған болады.

Ақша қаражаттардың қозғалыс жоспарының өңделуі бірнеше кезеңдерден өтеді. Бірінші кезеңде, амортизациялық аударымдардың жоспарлы сомасы есептелінеді, себебі, ол өзіндік құнның бір бөлігі болып, пайданың есептеудің жоспарына әсер етеді. Амортизациялық аударымдардың жоспарлы сомасы негізгі қорлардың (негізгі қорлардың топтары бойынша) орташа жылдық баланстық құны туралы және амортизациялық аударымдар мөлшерінің мәліметтері негізінде анықталады.

Екінші кезеңде нормативтердің негізінде шығындардың жүйесі құрылады, ол шикізат пен матиалдарға (техникалық талаптармен сай) жұмсалатын басты шығындарын, жалақыны төлеудің тікелей шығындарын және накладной шығындарын енгізеді. Шығындардың тұрақты нормалары белгілі-бір әдістеменің негізінде өңделеді. Бекітілген әдістемелердің деңгейі кәсіпорынның қызмет тиімділігін ежәне өнім шығарудың бәсекелестігіне әсер ететін жағдайларды анықтауға мүмкіндік береді.

Келесі кезеңде өнімді өткізуден түскен түсім анықталады. Бастапқы нүкте (мәлімет) ретінде өткен жылғы өнім өткізден түскен түсім қарастырылады. Бұл өлшем ағымдағы жылда мына өзгерістердің негізінде өзгеруі мүмкін:

• 
  салыстырылатын өнімнің өзіндік құны;
  
• 
  кәсіпорынның өткізетін өнімінің бағасы;
  
• 
  сатып алынатын материалдар мен жартылай фабрикаттардың бағасы;
  
• 
  кәсіпорынның негізгі қорлары мен капитал салымдарының бағалануы;
  
• 
  еңбекақы шығындары (мүмкін болатын инфляцияға тәуелді).
  

Бұл факторлардың өткен жылғы мәліметтерге әсер етуін бағалау үшін статистикалық талдау жүргізуді қолдануға болады.

Жылдық қаржылық жоспарды құрудың бұл кезеңінде кәсіпорынның өнімді өткізу бойынша мүмкіндіктерінің сәйкестігі нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзгерісіне байланысты.

Жылдық қаржылық жоспардың келесі құжаты кіріс пен шығыстар туралы есептілігінің жоспары, онда келесі жылға алынатын пайданың перспективалық мөлшерінің болжамы нақты анықталады.

Қаржылық жоспардың соңғы құжаты жоспарланатын жылдың аяғына бухгалтерлік балансты құру, ол болжанған іс-шаралардың нәтижесінде актив пен пассивтердің өзгерістерін сипаттап, кәсіпорынның мүлігінің және қаржының жағдайын көрсетеді.

Ағымдағы қаржылық жоспарда белгіленген іс-шараларды өткізу барысында кәсіпорын қызметінің нақты нәтижелері тіркеледі. Сонымен бірге, жоспар жоспарлаудың нәтижесі болып, нақты өлшемдер бойынша есептілік кәсіпорынның нақты жағдайын сипаттайды, ол қажетті шешімдерін анықтауда кәсіпорын үшін өте қажет.

Нақты көрсеткіштер мен жоспарлы көрсеткіштерді салыстырудың нәтижесінде қаржылық бақылау іске асырылады. Мұнда келесі жағдайларға көңіл аудару керек:

• 
  кәсіпорынның қаржылық жағдайының жақсаруын немесе нашарлауын сипаттайтын ауытқулар мен себептерін анықтау үшін ағымдағы қаржылық жоспардың баптарын орындау қажет;
  
• 
  қаржы ресурстарының қозғалысының даму тенденциясын анықтау үшін келесі жылға кірістер мен шығыстардың өсу қарқынын анықтау;
  
• 
  ағымдағы жоспарлы жылынажаңа ғимараттардың құрылыстары үшін материалды және қаржылық ресурстардың болуы, өндірістік қорлардың жағдайын анықтау.
  

Оперативті-қаржылық жоспарлау.

Кәсіпорынның есеп айырысу шотына нақты түсімнің түсуі және қолма-қол қаржы ресурстарының шығындарын бақылау мақсатында, кәсіпорын үшін оның ағымдағы жоспарлауын толықтыратын оперативті (жедел) қаржылық жоспарлау қажет.

Оперативті қаржылық жоспарлаудың құрамына төлем күнтізбесінің қысқа мерзімдегі несиенің қажетті есебі мен кассалық жоспарының құрылуы мен орындалуы енеді.

Төлем күнтізбесі бір тоқсанға ай сайын немесе одан қысқа мерзімге бөлінеді. Бұл күнтізбелік шынайы, нақты орындалуы үшін және қаржылық жоспарлаудың орындалмауын ескерту мақсатында өндіріс пен сатудың, қордың, дебиторлық қарыздың құрамын бақылау қажет.

Төлем күнтізбесінде ақша қаражаттарының ағындары балансты болуы тиіс. Дұрыс құрылған төлем күнтізбесі қаржылық қателерін, қаражаттардың жетіспеушіліктерін және бұл жағдайды өткізуге қажетті шараларды анықтау үшін қажет.

Төлемдердің күнтізбесі кәсіпорынның ақша ағындары туралы нақты ақпараттық қоры негізінде құрылады.

Төлем күнтізбесінің ақпараттық базасы (қоры) ретінде кәсіпорында құрылған жоспарлар қарастырылады. Мысалы, өнімді өткізу жоспары, өндіріс шығындарының сметасы, капитал салымдарының жоспары және т.б. қаржы міндеттемелері үшін төлемдердің нормативті бекітілген мерзімдері, жалақыны төлеу кестесі және т.б.

Төлем балансын құру процесін алты кезеңге бөлуге болады:

• 
  жоспарлау кезеңін таңдау. Ереже бойынша бұл тоқсан, ай. Ақша ағындары уақытымен жиі өзгеріп отыратын кәсіпорындарында жоспарлаудың одан да қысқа мерзімдері берілуі мүмкін (декада);
  
• 
  өнімді (қызмет көрсетуді) өткізу көлемін жоспарлау. Арнайы әдістеме бойынша қарастырылатын кезеңде өндіріс көлемі мен дайын өнім қалдықтарының өзгерісі есебінен іске асырылады;
  
• 
  мүмкін ақша түсімдерінің (кірістерінің) көлемін есептеу;
  
• 
  жоспарлы кезеңде күтілетін ақша шығындарын бағалау;
  
• 
  ақша сальдосын анықтау. Бұл жоспарлау кезеңінде кірістер мен шығысар сомаларының арасындағы айырмашылықты ұсынады;
  
• 
  нәтижелерді шығару. Кәсіпорында ақшалардың жетіспеушілігі немесе артықшылығы болатынын жоспарлап көрсетеді.
  

Кезеңнің соңына күтімді сальдосы есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының минималды сомасымен (минималды соманың мөлшері кәсіпорынның менеджерімен анықталады) салыстырылады, олар сақтандыру қоры және алдын-ала болжанатын пайдалы инвестициялар үшін қолданылуы мүмкін.

Жоспарланатын шығындардың күтімлді табыстардан (кірістерден) өсуі (шоттағы қалатын қаражаттарды есептегенде) кәсіпорынның оларды дербес толықтыра алмауын және қаржылық жағдайының нашарлауын сипаттайды. Бұл жағдайларда келесі шараларды орындау керек:

• 
  келесі күнтізбелік жылға шығындардың жартысын (бір бөлігін) аудару;
  
• 
  мүмкіншілік болғанша өнімнің іске асырылуын және жүктелуін тоқтату;
  
• 
  қосымша қайнар көздерін іздеу шараларын өткізу.
  

Соңғы жағдайда қысқа мерзімді қаржыландыру қажеттілігі есептелінеді, яғни әрбір кезең бойынша қысқа мерзімді банк ссудаларының мөлшері анықталады, ол ақша қаражаттарының болжамды ағынын қамтамасыздандыру үшін қажет. Егер кәсіпорында ақша қаражаттарының артықшылығы байқалатын болса, онда бұл кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын және жоғары төлемқабелеттігін сипаттайды.

Қосымша кірісті алу үшін қаржы менеджері артық ақша қаражаттарын инвестициялау мүмкін, мысалы қысқа мерзімді облигациялар үшін.

Көптеген кәсіпорындарында төлем күнтізбесімен қатар салықтық күнтізбесі құрылады, онда кәсіпорынның қандай салық түрлерін төлейтіні туралы мәлімет беріледі. Бұл айыппұлдардан сақталуға мүмкіндік береді.

Төлем күнтізбесінен басқа, кәсіпорында кассалық жоспар да құрылуы тиіс. Бұл касса арқылы түсімдер мен төлемдердің қолма қол ақшаларын бейнелейтін қолма-қол ақша қаражаттарының айналым жоспары. Қолма-қол ақша қаражаттармен уақытында қамтамасыздандырылуы кәсіпорындар мен оның қызметкерлері арасындағы қаржылық қарым-қатынастардың жағдайын сипаттайды, яғни кәсіпорынның бір жағынан төлемқабілеттілігін. Кәсіпорын үшін кассалық жоспар қолма-қол ақша қаражаттарының кірістері мен шығыстарын бақылау үшін қажет.

Одан басқа нақты мәліметтердің кассалық жоспармен салыстырылуы пайда болатын келіспеушілікті жоюға мүмкіндік береді.

Өзінің клиенттеріне қызмет көсетудің салыстырмалы кассалық жоспарын құру үшін коммерциялық банкке де кәсіпорынның кассалық жоспары қажет.

Кассалық жоспарды құрудың бастапқы мәліметтеріне мыналар жатады:

• 
  еңбекақы қоры мен еңбекақы қорына енбейтін ақша қаражаттарды тұтыну қоры бойынша мүмкін төлемдері;
  
• 
  материалды ресурстарды немесе қызметкердің өнімін сату туралы ақпараты;
  
• 
  қолма-қол ақша қаражаттармен басқа да кірістер мен шығыстар туралы (іс-сапар шығындары);
  

• 
  салық сомалары туралы ақпарат;
  
• 
  жалақыны беру мен оған қоса басқа да төлемдердің күнтізбесі.
  

Меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер өзінің ақша қаражаттарын банк мекемелерінде сақтауы тиіс. Кәсіпорындар өздерінің кассаларында коммерциялық банк пен кәсіпорын бастығы келіскен ақша қаражаттарының лимитті сомасын сақтауы (қалдыруы) мүмкін. Бекітілген лимиттен жоғары қолма-қол ақшаны кәсіпорын міндетті түрде банкке бекітілген мерзімде тапсыруы тиіс.

Кәсіпорындар мен ұйымдар қолма-қол ақшаларын оларға қызмет көрсететін банктерден тоқсан сайынғы кассалық жоспарға сәйкес алады, онда келешек тоқсанға қажетті қолма-қол ақшаның мөлшері мен оны төлеу мерзімдері көрсетіледі.

Кассалық жоспар бір тоқсанға құрылып, бекітілген мерзімде кәсіпорын кассалық-есеп айырысу қызметтері туралы келісім шартты құрған коммерциялық банкке тапсырылады.

Коммерциялық банк кассалық жоспардың нақты көрсеткіштеріне талдау жүргізіедә және қажет болған жағдайда оған өзгерістерді енгізуге құқылы болады.

Қаржылық жоспарлаудың соңғы кезеңінде салыстырмалы аналитикалық қол хат құрылады. Онда жылдық қаржылық жоспардың негізгі көрсеткіштері сипатталады: кірістердің, шығыстардың мөлшері мен құрылымы; бюджетпен, коммерциялық банктермен, контрагенттермен қарым қатынастар. Инвестицияларды қаржыландырудың қайнар көздеріне ерекше көңіл бөлінеді және пайданы бөлуге міндетті түрде үлкен көңіл бөлінуі тиіс.

Аналитикалыққол хатты аяқтай отырып, кәсіпорынның қаржылық ресурстармен және оларды құрудың қайнар көздерінің құрылымымен қамтамасыздандыру жоспары туралы нәтижелер жазылады (шығарылады).
6.5 Бизнес – жоспар
Бизнес – жоспар жоспарлау жүйесіндегі қоғам мақұлдаған, әр түрлі ұйымдық – құқықтық нысандағы кәсіпкерлік құрылымдар пайдаланатын жүйе – жол.

Бизнес – нарықтық экономика жағдайындағы субъектің пайда алуға бағытталған экономикалық қызметі. Бизнес – жоспар субъект ұйымдастырып отырған өндірісінің қызмет көрсету мақсаттары мен оған жету жолдарын баяндау. Әдетте ол 3-5 жылға жасалады. Кәсіпкер үшін бизнес – жоспар дайндаудың қажет болуы мынандай пікірлерден туындайды:

Біріншіден, бизнес – жоспарды нарықтық экономиканың стихиялы өміріне өз ісінің қалыптасу процестерінде, өз бағытын салыстырып, дұрыстауға мүмкіндік береді.

Екіншіден, жоспар кәсіпорынның күнделікті қызметін басқару құралы болып саналады, жоспарланған нәтижеге қол жететіндігіне сенуге жәрдемдеседі.

Үшіншіден, бизнес идеялары жүзеге асыру үшін қаражат қажет, ал кәсіпкерде ондай қаражат керекті көлемде, әр кезде бола бермейді.

Бизнес – жоспарлау жұмысында 3 ережені сақтау керек.

1. Бизнес – жоспарда «революция» болмау керек.

2. Бизнес – жоспарды жасағанда тәуелділікке жол бермеу керек, оған терең сын көзбен қарап, оның орындалуына зор сенім болу керек.

3. Бизнес – жоспар «жылжымалы» болу керек, әр кез оған жаңалықтар қосып, «ескерілген» пунктерін өзгертіп отырғаны жөн.

Бизнес – жоспар құрылымы.

Нақтылы жағдайларға байланысты өндіріс көлеміне, өнім түрлеріне, оның жаңалық ерекшеліктеріне байланысты жоспар құрылымы әр түрлі болуы мүмкін, ал оның мазмұны бірдей болу керек. Бизнес – жоспардың көбірек кездесетін бөлімдері мынала:

- Бизнес – жоспардың түіні немесе жоспарларды баяндау

- Кәсіпорын

- Кәсіпорынды басқару немесе менеджмент, ұйымдық жоспар

- Кәсіпорын мақсаттары

- Маркетингтік шаралар

- Өндірістік жоспар

- Заңдылық жоспар

- Тәуелділікті бағалау және қауіпсіздендіру.

Бизнес – жоспардың ішкі беті.

Ішкі бет – Сіздің бизнес – жоспарыңыздың бірінші беті. Оны былайша жай ғана жазыңыз:

- Кәсіпорын аты: КГКП РМО

- Адресі: Қарағанды обл Жанаарқа ауданы Атасу кенті

- Телефон номері: 8 (71030) 27107

- Жетекшінің аты – жөні, тегі : Танауов Б.Т.

Бизнес – жоспардың мазмұны.

Бөлім аттары:

I. Бизнес – жоспардың түйіні

II.Кәсіпорын

III.Кәсіпорынды басқару

IV. Маркетингтік шаралар

V.өндірістік жоспар

VIIҚаржы жоспары

VIIIТәуекелдікті бағалау және қауіпсіздендіру

IX. Заңдылық жоспар
I бөлім. Бизнес – жоспардың түйіні.

Түйінің мақсаты – Сіздің бизнес – жоспарыңызды оқитын адамға Сіздің бизнес туралы аса қажетті мәліметтерді тез алуына мүмкіндік туғызады.

Бизнес – жоспар түйінінің мазмұны туралы кеңес:

• 
  Кәсіпорынның қызметі және оны басқару тарихы;
  
• 
  Өндірілетін өнімнің немесе көрсетілген қызметтің сипаты;
  
• 
  Қазіргі кездегі кәсіпорын қызметі және оның нәтижелері;
  
• 
  Келешек жоспарлары;
  
• 
  Серіктерге, қаражат немесе өз жоспарының іске асыру барысында консультатциялвқ көмекке қажеттілік;
  
• 
  Ісіңізді сәтті аяқталуын қуаттайтын дәлелдер.
  

II бөлім. Кәсіпорын.

Бизнес – жоспардың бұл бөлімінде өз кәсіпорыныңыз туралы барлық мағлұматтар баяндау керек. Олар, кәсіпорыныңызға ойдағыдай баслылық жасауда қамтамасыз ету үшін сіздің кәсіпорыныңызға қаржы мекемелерінің ақша салу ниеттерін жандандыру үшін қажет.

Сіздің кәсіпорыныңызды баяндауды бастайық.

1. 
   Кәсіпорын тарихы.Сіздің кәсіпорыныңыздың құрылуын және дамуын қысқаша баяндаңыз. Бұл бөлім қысқа болуы керек, дегенмен қажетті мәліметтерді келтірген жөн
   

• 
  Кәсіпорын қашан, қайда және қалай құрылған;
  
• 
  Кәсіпорын қашан тіркелген;
  
• 
  Жер қалайша алынған;
  
• 
  Алғашқы кәсіпорын қандай өнім шығарған еді;
  
• 
  Кәсіпорын қалай өркендеді және құрылғаннан бастап осы күнге дейін шығарылатын өнім қалай жетілдіріледі;
  
• 
  Кәсіпорын бұрын несие алған ба, қашан және қанша алды?
  

2. 
   Қазіргі қызметі.
   
3. 
   Кәіорын жоспарлары. Балрық жоспарларды қысқа мерзімді (1-2жыл),орташа мерзіді(2-5 жыл), және ұзақ мерзімді (6-10)жыл.
   
4. 
   Стратегия
   

III бөлім. Кәсіпорынды басқару.

Кез – келген кәсіпорындағы жұмыс бір өзіндік еңбек дағдыларын талап етеді. Ең алдымен басұарудағы қажетті дағдыларды баяндаңыз, әрі қарай лауазым аттары, лауазым иелерінің міндеттері және олардың аты – жөні, тегі, білімі, практикалық тәжірибесі, дағдылары туралы иәліметтер қосыңыз.

Бизнес – жоспардың тіркемесі кәсіпорын басшыларының білімін және практикалық тәжірибесін растайтын құжаттарды қосыңыз.

Ұйымдық схема – кәсіпорында басқару органы құрылғаны, оның әрбір мүшесінің қандай тікелей міндеттері бар екенін көрсету, айқындау үшін қолданылады.
IV бөлім. Маркетингтік шаралар.

Әрбір кәсіпорын өз клиенттерінің қажеттілігін қанағаттандыруы керек.

Бұл бөлімнің маңызды мәселелері:

• 
  Нарықтық стратегия;
  
• 
  Салаларды талдау;
  
• 
  Рынок және сатып алушылар;
  
• 
  Сату жүйесі;
  
• 
  Жарнама, жеке сауда;
  
• 
  Баға анықтау;
  
• 
  Бәсекелестік;
  
• 
  өнім және қызмет;
  
• 
  рынокты зерттеу.
  

V бөлім. Өндірістік жоспар.

Өнім өндіруші өзінің өнімін қалай алатынын көрсету керек.

Сіздің мақсатыңыз - өзіңіздің ішкі затыңызды, өндірістік процесіңізді қалай бағалауға алуды және өнім өндіру жоспарын орындай алатыныңызды көрсету.

Өз қызметіңізді график түрінде көрсету үшін « уақыт сызығын» пайдалануға болады. Дегенмен олардың ішіндегі аса маңыздылары бір – біріне ұқсас болуы мүмкін.

• 
  Кәсіпорындарды ресми тіркеу;
  
• 
  өндірісінің басталуы;
  
• 
  жоба дайындаудың аяқталуы;
  
• 
  құрылыстың басталуы және аяқталуы;
  
• 
  себу, егу және егін жинеу;
  
• 
  өнім сатудың басталуы;
  
• 
  табыстың шығынымен теңесетін мерзімі;
  
• 
  банк несиесін алу;
  
• 
  құрал – саймандар алу.
  

VI бөлім. Кәсіпорын мақсаттары.

Бұл бөлімді өз жоспарыңызды жинақтап алғыныз келген нәтижелерінізді көрсетіңіз. Оларды сандық көрсеткіштермен баяндаңыз. Осы мақсаттарды мынандай етіп бөліп көрсеткен жөн:

• 
  қысқа мерзімді
  
• 
  орташа мерзіиді
  
• 
  ұзақ мерзімді
  

VII бөлім. Тәуекелділікті бағалау және қауіпсіздендіру.

Тәуеклділік дәрежесін және әртүрлі жоғалтулар деңгейін төмендету үшін тәуеклділіктің өзін басқару керек. Кәсіпкерлердің шаруашылық қызметінің нәтижелеріне мемлекет жауапкершілік алмайды, сондықтан кәсіпорын құру кезінде тәуекелділік жан – жақты есепке алынуы керек. Негізгі міндет – кездесіп қалатын тәуекелділіктің барлық типтерін алдын – ала білу керек, олардың шығу көздерін, пайда болу моменттерін есепке алу. Тәуекелділіктерді қысқарту барысындағы шаралар дайындау және жоғалтуды барынша төмендету жақсы болар еді. Олар қайсы бір ұйымдық – басқару шешімдері қайталауы мүмкін және тәуекелділіктен қауіпсіздендіру бағдарламасын қарастыру.
VIII бөлім. Қаржы жоспары.

Қандай бизнес болмасын қаржы есебін қажет етеді. Қаржы есебінің ең маңызды үш нысандары болады:пайда және шығын жөнінде есеп, ақша айналымы бойынша баланс және есеп. Қаржы қызметін есепке алу. Қаржылық есеп нысандарын кәсіпкер бизнесті басқаруды қолданады. Банкіден несие алуды арыз толтыру үшін немесе салықтық хабарламалық формаларды толтыру үшін қажетті барлық хабарлар қаржылық есеп формаларында жинақталған. Қаржылық есеп нысандары бизнестегі қазіргі жағдайды көрсетеді.
IX бөлім. Заңдық жоспар.

Бөлімнің мақсаты меншіктік тұрғысынан кәсіпорынды ұйымдастыру нысандарынбаяндау. Меншіктік өз тарапынан құқықтық стасусты анықтайды. Кәсіпорынды тіркеу Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі және оның территориялық органдары, «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» және «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы» заңдарға сәйкес жүргізіледі.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде Заңды тұлғалардың мынандай ұйымдық – құқықтық нысандары көрсетілген:

• 
  акционерлік қоғам
  
• 
  жауапкершілігі шектеулі серіктестік
  
• 
  толық серіктестік
  
• 
  заңды тұлғалардың ассоциациялық бірлестігі
  
• 
  тұтыну кооперативті
  
• 
  өндірістік кооперативтер.
  

Көптеген кәсіпкерлерді Инвеститциялық жобаны зерттеу, оны заңды етіп дайындау және оның экономикалық тиімділігін анықтау мәселелері, сондай – ақ кепілдік міндеттемелер бойынша құжаттар дайындау қызықтырады.

1. 
   Инвеститциялық жоба өзінің мазмұны бойынша бизнес – жоспар бөлімдерін қайталайды. Дегенмен, оның инвеститция алуға бағытталған айтарлықтай ерекшеліктері бар.
   
2. 
   Елді мекендерде өз істерін шет елдік және отандық инвесторлардың қатысуынсыз – ақ жүргізіп отырған кәсіпкерлер аз емес.
   
3. 
   Қазақстандағы инвестициялық жарнама, тауар өндірушілерге экономикалық қолдау көрсетулердің орнына саяси ойынға ұқсап барады.
   
4. 
   Қаржылық қолдауларды сырттан алу бизнес – жоспардың бар немесе жоқ екенін байланысты емес, ол инвестициалық – несиелік тізбектің инвесторлар мен кредиторлардың бар екеніне байланысты.
   

7 Кәсіпорынның табысы мен оңтайлылығы. Кәсіпорынның бюджетке төленетін төлемдері
7.1 Кәсіпорынның табысы мен оңтайлылығы
Кірістер бұл өткен оқиғалардан пайда болған экономикалық пайданың кірістері, бірақ үшінші жақтың (ұйымның) пайдасы (кірісі) есептелмейді, мысалы ҚҚС, бұл осы ұйымның меншікті капиталын ұлғайтпайды, сондықтан кіріс болып танылмайды. Кіріске алынған активтер, құрылтайшылардың салымдары кіріс (табыс) болып есептелмейді, ол тек активтерді көбейтеді.Ал, өткізілген өнімдердің, тауарлардың, жасалған жұмыстардың түсімдері, жалға берілген активтердің түсімдері, өткізілген жылжымайтын мүліктердің түсімдері, сыйақылардың кірістері, бағам айырмашылықтардың кірістері кіріс болып танылады. Ұйымда негізгі қызметтің кірістерінен өткізілген өнімдердің, тауарлардың, жасалған жұмыстардың өзіндік құны азайтылған кірістер болып танылады, осыдан негізгі емес қызметтің кірістері қосылып негізгі емес қызметтің шығыстары азайтылып салыққа салынатын кірістер анықталады. Осы анықталған табыс салық кодексінің ставкасы бойынша салыққа салынады, осыдан қалған табыс ұйымның таза табысы болып танылады.














Бұл жерде

Негізгі қызметтің табысы,негізгі емес қызметтің табысы.

Негізгі қызметтің кірістері – кәсіпкерлік ұйымның жарғысында көрсетілген қызмет түрден алынатын кірістер болып танылады, ал бұдан басқа кәсіпкерлік ұйым басқад табыстар жасап жатса – ол, табыс негізгі емес қызметтің кірістері болып танылады. Мысалы, кәсіпкерлік ұйымның жарғысында мәдені- сауық кешені болып көрсетілсе, осы түрдегі қызметтердің бәрі негізгі қызметтің кірістері болады, ал осы ұйым бұдан басқа өзінің артық алаңын немесе бөлмелерін жалға берсе ол табыстар негізгі емес қызметтің кірістері болып танылады.

Жылдық жиынтық табыс – негізгі және негізгі емес қызметтерден есептік жыл ішіндегі жеке және заңды тұлғалардың жан жақтан алынған кірістері. Негізгі қызметтердің кірістері: дайын өнімді өткізгеннен түскен түсімдер, кіріске алынған тауарларды сатқаннан түскен түсімдер, салып тапсырған құрылыстар мен ғылыми зерттеу жұмыстар,

Және сыйақылармен пайыздар, дивидендтер, гонорарлар, роялти.

Негізгі емес қызметтердің кірістері: өткізілген материалдық емес активтер, негізгі құралдард мен құнды қағаздардың түсімі . Кірістер есебі № 18 «Кірістер» ХҚЕС-да қарастырылған.

Сатудан қайтқан тауарлардың үстемелері.

Сатылған тауарлардың кірістері танылады, егер - кіріске алу ақылар мен тәуекелділіктерді кәсіпорын сатыпалушыға аударып тастаса;

егер кәсіпорын сатылған тауарларға бақылау жасамаса;

егер кірістер сенімді бағаланса;

егер жасалған делдалдықтан пайда алынуына сенімді болса;

егер жасалған делдалдықтан алынатын табыс дұрыс бағаланса.

Өткізілген өнімнің түсімі дұрыс құмен бағаланады.
7.1-кесте – Кәсіпорында түсім табыс болып табылады

Өткізілген жағдай	Өткізілген өнімнің түсімін тану
Сатылғанда : Төлем мерзімін кейінге қалдыруы	Келісім шарта төлем мерзімін кейінге қалдыруы, түсім түскен мерзімде тауардың болуы,сатыпалушымен төлем мерзімін кейінге қалдыруын растауы
Шектеулер: Құрылуы, тауардың пайдалануға сай екендігін тексеру	Тауардың сатуға дайын қалпын қабылдап алуы, тауардың сату құны келісім шартпен келістіру.
Тауардың қайтарылуы	қайтарылу тауарлардың мерзімі алдын ала келісуі
Консигнация	Консигнатордың тауарды үшінші жаққа босатуы, Консигнатор қоймасында тауарлар 1 – 1,5 жыл сақталуы, одан әрі кеткенде консигнант меншігіне айналуы.
Тауарлардың қолма-қол ақшаға сатылуы	Тауардың жеткізуі және қролмақол ақшамен есептесуі
Толық есеептесу	Тауардың жеткізуі, аванспен есептесу, толық есептесу және аралық жеткізу мен есептесу.
Алдын ала есептесу (жартылай есептесу)	Келісім шартта жеткізу мен есептесу жағдайлардың көрсетілуі

7.1-кестенің жалғасы

Айырбастау	Алған тауарларға сәйкес активтермен есептесу
Сатылған тауарларды қайта сатып алу	Сатыпалушыға нақты құқық пен тәуекелді беру. Көрсетілген жағдайларды сақтамағанда түсім қаржылық кіріс болып танылады.
Тауарлар делдал арқылы сатылуы	Нақты құқық пен тәуекелді делдалға беру. Көрсетілген жағдайларды сақтамағанда делдалдағы түсім агенттік қызметтің кірісі болып танылады.
Жазғызып алу арқылы сатылған тауарлар	Тауарларды жеткізу
Төлем мерзімін ұзартып, бөліп беру арқылы сатылған (рассрочка)	Тауарларды жеткізу, сату құны дисконтталған, төлем мерзімі сатылған үшін алынған сыйақы
Жылжымайтын мүлікктің сатылуы	Сатылу жағдайлар келісім шартта көрсетілуі, басқа жағдайда түсім агенттік қызметтің кірісі болып танылады.

Сатылған тауарлардың қайтарылуы кірістерден шегертіледі, өткені олар кірістерді азайту болып танылады, кәсіпорынның шығындары болып емес. Жеңілдіктер сатыпалушыға төлем мерзімін жылдамдату үшін жасалады.
7.2 Бюджетпен салықтар бойынша есептесулердің есебі
2009ж. Салық кодексіне еңгізілген жаңалық – «Салықтық есеп саясаты» 10баб. – салық есебін жүргізу тәртібімен ережелері көрсетілген салықтөлеушінің құжатты, онда ережелермен қоса осы сала (бюджетке міндетті төлемдер, салықтар) бойынша жаңа өзгерістерді еңгізу мақсатында ескі немесе енді керек емес (ставкалар, салыққа салу объектілер) шаралар (әрекеттерді) алып тастаудың жиынтық әрекеттері көрсетіледі.

Салық есебі (56баб.) - бұл салық төлеушінің бюджет алдында салықтар бойынша міндеттемелеріне есеп беру үшін салыққа салынатын объектілердің, салық есептемелердің, төлемдердің жүйелі құжаттық рәсімдеуі. Ал салықтарды дұрыс есептеп, қажет қаржылық ақпараттарды жинақтап, тіркеп (белгілеп жазу), өңдеп және беру үшін салықтөлеушілер «Салық кодексін» жетік білу керек.

Салық есебінің негізгі мақсаты – салық міндеттемелерінің туындау кезі мен мөлшерін дұрыс анықтау, есепті кезеңдерге кірістер мен шегерімдерді дұрыс жеткізу және ең соңында, заңмен белгіленген мерзімде бюджетке төленуі тиіс соманы алу болып саналады.

Салық есебінің объектілеріне салық салынатын көрсеткіштердің мынадай үш тобын жатқызуға болады:

• 
  мүлік (ұзақ мерзімді активтер);
  
• 
  кәсіпкерлік қызметтен алынатын кірістер (барлық түрлері);
  
• 
  активтер құнын бағалаудағы айырма.
  

Салық есебінің функцияларына жатады: фискалдық; ақпараттық; бақылау.

Салық есебі бюджетке бекітілген типтік формалармен тапсырылады.

Салықтық формалар – салық есептіліктері, салықтық өтініштер және регистрлер. Есептік құжаттар деген, ол бухгалтерлік құжаттар, салықтық формалар, салықтық есеп саясаты және басқада салықтық объектілерін анықтайтын құжаттар. Салықтық есеп бухгалтерлік есеп негізінде жасалады.

Бюджетпен салықтар бойынша есеп айрысудың есебі бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарының І бөлімнің 1400 «Ағымдағы салық активтері» шоттар (егер бюджетке артық төленсе) және бюджетке берешек бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарының ІІІ бөлімнің 3100 «Салықтар бойынша міндеттемелер» шоттары қарастырылған. Салықтар - ол, кәсіпорынның шығындары болып танылады.

Салық кодексі бойынша жалпы мемлекеттік салықтарға жататындар:

1. Жеке табыс салығы (СК 6 бөлімі 18тарау, 153- 192 бабтар);

2. ҚҚС (қосымша құн салығы) (СК 8 бөлімі 28тарау,228-276 бабтар);

3. Акциздер (СК 9 бөлімі 38тарау,277-299 бабтар);

4. Әлеуметтік салық (СК 12 бөлімі 47тарау, 355-364 бабтар);

5. Жер салығы (СК 14 бөлімі 53тарау, 372- 393 бабтар);

6. Занды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық(СК 15 бөлімі 57тарау, 394- 410 бабтар);

7. Көлік құралдарына салынатын салық(СК 13 бөлімі 50тарау, 365-371 бабтар);

8. Ойыналатын бизнестің салығы (СК 16 бөлімі 59тарау,411-418 бабтар);

9. Тиісті салықтар (бильярдтық столдар, ұтымсыз автоматтар, боулинг, (СК 17 бөлімі 60 тарау, 419-425 бабтар);

10. Корпоративтік табыс салығы (СК 4 бөлімі 10тарау, 81-152 бабтар);

Бұдан басқа СК – пен бюджетке міндетті төлемдермен алымдар бар, олар:

Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларды тіркегені үшін алым;

Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін алым;

Акциондық сатудан алынатын алым;

Лицензиондық алымдар;

Қоршаған ортаны дастаған үшін төлем;

Автокөлік құралдарының ҚР аймағында жүрген үшін төлем;

Радиожүйелік спекторын пайдаланған үшін тқлем; және т.б. салық кодексі бойынша.

Осылардың ішінде салықтөлеушілерге ең керекті салық түрі ҚҚС. ҚҚС – тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өндірісі мен айналым процесінде қосылған құн өсімі бөлігіндегі бюджетке аударылатын жанама салық. Бюджетке төленуге тиіс ҚҚС өткізілген тауар, жұмыстар, қызметтер үшін көрсетілген ҚҚС сомасы мен сатып алынған тауарлар, жұмыстар, қызметтер үшін төленуге тиіс ҚҚС сомалары арасындағы айырма ретінде анықталады.

ҚҚС ставкасы салық салынатын айналымның 12 % құрайды. Нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдар да бар. Есепке алуға қабылданатын ҚҚС активтер 1420-« ҚҚС» шотында ескеріледі.

Сатып алынған құндылықтар, орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төленуге келісім берілген шоттар бойынша ҚҚС сомасына Д-т 1420 К-т 3310.

Есепке алуға қабылданған (субъектінің ҚҚС бойынша берешегін кемітуге жатқызылған) ҚҚС сомасы Д-т 3130 К-т 1420.

Шаруашылық субектісінің ҚҚС бойынша бюджетке берешегі пассивтік 3130-«ҚҚС» шотында ескеріледі.

Мысалы:

Өнім үшін салықтық шот-фактурасы ұсынылды 210 мың теңге,

ҚҚС есептелді – 24 мың теңге,

Барлық құн – 235 200 теңге.

Өткізілген өнімнің нақты өзіндік құны – 195 000 теңге.

Өткізілген өнімнің нақты өзіндік құны Д-т 7010 К-т 1320 – 195 000 теңге;

Өнімнің келісім құнына (ҚҚС-сыз) Д-т 1210 К-т 6010 – 210 000 теңге;

ҚҚС сомасына Д-т 1210 К-т 3130 – 25 200 теңге;

Бюджетке ҚҚС төленген Д-т 3130 К-т 1030 – 25 200 теңге;

Сатып алушылардың шоты төленді Д-т 1030, 1010 К-т 1210 – 235 200 теңге;

Жыл сонында:

а) шығыстар Д-т 5610 К-т 7010 – 195 000 теңге;

ә) кірістер Д-т 6010 К-т 5610 – 235 200 теңге. Д-т 5610 К-т 5510 – 15 000 теңге. Таза табыс 15 000 теңге құрады.

Есептік мерзімде жеткізушілерден алынған активтердің ҚҚС сома жиыны 340000тг. құрады, сатылған өнімдер, тауарлардың ҚҚС сома жиыны 525000тг. құрады, бұл жерде кәсіпкерлік ұйым бюджетке 185000тг. ҚҚС-ті аударады немесе берешек болады.

Ал, керсінше, сатылған өнімдер, тауарлардың ҚҚС сома жиыны 340000тг. болып, кіріске алынған активтердің ҚҚС сома жиыны 525000тг. құраса кәсіпкерлік ұйым бюджетке ҚҚС төлемейді, бұл жерде берешек жағдай туындамайды, кіріске алынған активтердің ҚҚС 1420 Д-де көрсетілді, сатылған өнімдер, тауарлардың ҚҚС 3130шоттың К-де көрсетілді, әр есептік мерзімнің аяғында осы шоттар жабылады Д3130 К1420 болып, сонда 3130 қалдық қалатын болса бюджетке берешек туындайды, 1420 қалдық қалатын болса берешек деген жағдай туындамайды. І,ІІ бөлімдер шоттар активті шоттар кіріске алынады, ІІІ,ІУ,У бөлімдердің шоттары пассивті шоттар К жазылады міндеттемелер туындайды.

Жеке табыс салығы

Салық кодексінің 153 бабына сәйкес төлеушілер – бұл салық жылында салық салынатын кірістері бар жеке тұлғалар (ҚР азаматтары, шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ тұлғалар).

Салық салу объектісі – бұл жиынтық жылдық кіріс пен шегірімдер арасындағы айырма ретінде есептелген салық салынатын кіріс.

Салық кодексінің 166-бабында табыс салығыны ставкасы келтіріледі Төлем кезінде ұсталған табыс салығын есептеу салық жылының ішінде біркелкі (ай сайын) жүргізіледі. Салық кодексі бойынша -ай сайынғы есептелген табыстан міндетті зейнетақы қорына 10% азайтылғаннан кейін ҚР-сының ҚМ-гімен бекітілген жылсайынғы ең төмен еңбекақы азайтылған сомадан 10% ұсталынады.

Салық кодексінде табыс салығы салынбайтын кірістер келтірілген және кейбір тұлғаларға берілген жеңілдіктер салық кодексімен реттеледі. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырсудың есебі пассивтік 3120-«Жеке табыс салығы» шотында жүргізіледі.

Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығын ұстап қалған Д-т 3350 К-т 3120.

Табыс салығын аударған кезде Д-т 3120 К-т 1030,1010.

Мысалы, есептік мерзімде қызметкерге 50000тг. еңбекақы есептелді, ҚР-сының ҚМ салық кодексіне, ережелеріне сәйкес ЖЗҚ ұсталымы ЖТС салынбайды, сондықтан алдымен осы міндетті 10%-ды 5000тг. шегертеміз, қалды 45000тг. ҚР-сының ҚМ салық кодексіне сәйкес осы жылға бекітілген ең төмен еңбекақы сомасына азайтамыз 13470тг. қалады 31530тг. осы қалдықтың 10% ЖТС салық болып танылады 3153тг. бұдан 1% кәсіби ұйымға ұсталым азайтылады басқа ұсталымдар болмаса қызметкердің қолына беріледі 50000тг. -5000тг.-3153тг.- 500тг. = 41347тг.

Ең төмен еңбекақы 13470тг. қызметкердің еңбекақысынан ұсталынбайды, тек ЖТС есептемсінде қолданылады (ЖТС ұстауға мемлекеттің берілген жеңілдігі), ал ЖЗҚ ол қызметкердің өз жинақ ақшасы зейнеткерлікке шыққанда ЖТС ұсталынады.

Акциздер

Төлеушілер - ҚР аумағында акцизделетін тауарлар өндіруші немесе осы тауарларды импорттаушы және сатушы жеке және заңды тұлғалар.

Салық салу обектісі – акциздер қосылмаған бағалар бойынша анықталатын тауар құны.

Үкімет ставканы тауардың құнына немесе өндірістің физикалық көлеміне қатысты процентпен бекітеді. Акцизделетін тауарлар өзгерген кезде акциз тауар (импорттықтан басқа) құнына қосылады. Акцизделетін тауарлар сатылған кезде акциздердің есебі ҚҚС есебі сияқты жүргізіледі.

Сатып алушыларға шот ұсынған кездегі акциз сомасына Д-т 1210 К-т 3140.

Акциздерді бюджетке аударған кезде Д-т 3140 К-т 1030,1010.

Жер салығы

Төлеушілер – иелігінде немесе пайдалануында жер бар жеке және заңды тұлғалар.

Салық салу объектісі – жер учаскісі.

Салық жер көлемінің бірлігі үшін жыл сайынғы тіркелгені төлемдер түрінде белгіленеді.

Жер салығы есептелген кезде Д-т 7210 К-т 3160 .

Жер салығы аударлған кезде Д-т 3160 К-т 1030,1010.

Көлік құралдарына салынатын салық

Салық көлем сәтіндегі айлық есептік көрсеткіштен қоқғаушының көлеміне қарай есептеледі 365-371бабатарға сәйкес.

Төлем мерзімі – 5 шілдеге дейін (салық көдексінде белгіленеді).

Төлеушілер – меншік құқығында, сенімгерлік басқаруында, шаруашылық басқаруында немесе жедел басқаруында мемлекеттік есепте тұрған көлік құралдары бар жеке және заңды тұлғалар.

Автокөліктің қоқғаушының көлеміне (объем двигателя) қарай айлық есептік көрсеткішті қолдана отырып анықталады. Мысалы, 1997жылы шығарылған Ford scorpio 273i 16v марка автокөліктің 2295 (куб.см.)текше см. қоқғаушының көлемі, салық есептерде салық кодекстің кестесінен 2000-2500 куб.см.қоқғаушының көлемі аралықпен қолданамыз, онда 5 АЕК (1273тг. ҚР «2009-2011ж.ж. республикалық бюджеті туралы»заңы 2008ж. 04.12.№96-ІУ 8бабтың 4п.), ал осы аралықта қоқғаушының көлемі асқан мөлшерде 7тг. есептеледі (СК 367б.2п.), сонда біздің жағдайда болады: ((5х1273)+ (295 х7) = 8430тг.

Салық есептелген кезенде Д-т 7210 К-т 3170.

Салық төленгенде Д-т 3170 К-т 1030,1010.

Мүлік салығы

ҚР-сының салық кодексінің 394-402 бабтар (заңды тұлғалар) және 403-410 бабтар жеке тұлғалар бойынша мүлік салығының объекті болып кәсіпкерлікпен шұғылданатын жеке және заң тұлғаның балансындағы ғимараттар, құрылғылар, тұрғын ұй құрылыстар және жылжымайтын мүліктер танылады. Салық баланстағы қалдық құнға есептеледі заңды тұлғаларға орташа жылдық 1,5%.

Мысалы, 2007ж. мауысым айында заң тұлға ашылды да ғимарат, құрылғылар қозғалысы пайда болды:
7.2-кесте

Мерзімі	Қалдық құны	Кіріске алынды	Шығысқа шығарылды	Амортизацияланды
2007ж.1.07.	-
2007ж.1.08.	-
2007ж.1.09.	-	500 000
2007ж.1.10.	500 000	200 000	50 000	10000

7.2-кестенің жалғасы

2007ж.1.11.	640 000	350 000		10 200
2007ж.1.12.	970 800		400 000	10 700
2008ж.1.1	560 100
Барлығы	2670 900

Сонда, орташа жылдық қалдық құн болады 500,0+640,0+970,8+560,1 = 2670,9 :7= 381557тг.х1,5% = 5723тг.

Бір және оданда көп жылдар пайдалануда бар ғимараттармен тұрғын ұй құрылыстар болса бастапқы қалдыққа кіріске алынған ғимараттармен тұрғын ұй құрылыстардың құны қосылып есептен шығарылған ғимараттармен тұрғын ұй құрылыстардың құны азайтылады : 13 (жылда 12 ай) = анықталады орташа ғимараттармен тұрғын ұй құрылыстардың орташа қалдық құны (барлық жағдайларда қалдақ құн есептеледі).

Жеке тұлғалардың мүліктеріне салық сомасын тиісті өкілетті органдар есептемелер бойынша анықтайды: 50 000 000тг. – 120 000 000тг. аралыққа 0,75%, ал одан жоғарыға 1%.

Әлеуметтік салық және әлеуметтік сақтандыру төлем есебі.

Әлеуметтік салық және әлеуметтік сақтандыру төлем (355-364б.)- ол әлеуметтік салаға арналған есептелетін жұмыс берушінің шығыны, жұмысшының табысына (еңбекақысына) салық кодексімен белгіленген ставка бойынша есептеледі. Салық кодекстің 358 бабының 1 тармағына сәйкес әлеуметтік салық 11% ставка болып есептеледі.

Бюджетке әлеуметтік сақтандыру төлемдер бойынша есеп айырысу.

Әлеуметтік сақтандыру төлемдер бюджетке міндетті төлем әр-бір жұмысшының табысына 4% мөлшерде есептеледі, бірақ 10 еселі ең төмен еңбекақыдан аспау керек . Бухгалтерлік есеп шоттардың үлгілік жоспарында:

3210- «Әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер»,3220 «Зейнетақы аударымдары бойынша міндеттемелер»,3230 «Басқа» алымдар, мемлекеттік баждар, төлемдер.

3210-шот ұйымдардың бухгалтерлік есебінде шаруашылық субъектілері сақтандыру бойынша сақтандыру компанияларынан есеп айырысуда жүзеге асырады. Мүліктік сақтандыруға жататындар:

1) Үйлерді, ғимараттарды және басқа мүліктерді сақтандыру:

2) Көлік құралдарын сақтандыру.

3) Мәдени жануарларды сақтандыру.

Жеке сақтандыруға жататындар:

1) Өмірді сақтандыру:

2) Қайғылы жағдайлардан сақтандыру:

3) Балаларды сақтандыру:

4) Неке қию күніне сақтандыру.

Субъектілер мүлік сақтандырудың төлемдерін сақтандыру компаниясына есептейді және бұл шығындарды өндіріс шығындарына немесе кезең шығындарына қосады (келісім шарт бойынша). Сақтандырылған мүлік немесе егіс бүлінгенде немесе апат болғанда сақтандыру компаниялары сақтандыру өтемдерін төлейді.

Корпоративтік табыс салығы.

2009ж. салық кодексіне сәйкес корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді есептемеуге және тапсырмауға құқығы бар өткен есептік жылда жылдық жиынтық табысы 325000АЕК аспаған болса және есептік жылда жаңадан ашылған салықтөлеушілер.

Салық төлеушілер КТС жылдық жиынтық табыстан төлейді 2009ж. 20%6 осы соманы анықтау үшін осы табыстан шегеретін шығындарды (салық кодекс негізінде) анықтап алу керек. Мысалы:

1. 2008ж. кәсіпорынның өткізілген тауарларының кірісі 1625000тг. құрады, тауарларды өткізу бойынша жасалған шығындар 750000тг.;

банктік қарыздар бойынша пайыздарды төлеуге шығыстары 70000тг.;

2005ж. ЖЖТ көрсетілген күмәнді міндеттемелерге төленген 28000тг., қызметкерлерге әлеуметтік төлемдер (босану және) 16000тг.;

негізгі құралдардың амортизациясы 43000тг., сонда осы көрсеткіштерден жылдық жиынтық табыстың шегерімдері болады (750000+70000+28000+16000+43000) = 907000тг.

Сонда 2006ж. салыққа салынатын табыс болады: 1625000тг. – 907000тг. = 718000тг.

Салық кодексінің 122 бабына сәйкес қызметкерлерге, жеке тұлғаларға әлеуметтік шаралар жасалған ұйымдар үшін ЖЖТ 3% түзетілер жасаға болады, сонда 718000тг. х 3% = 21540тг., түзетімен ЖЖТ болады: 718000тг. – 21540тг. = 696460тг. , сонда 696460тг. х 20% = 139292тг.

Кәсіпкерлік әрекеттерден және активтерді есептен шығарған пайда болған залал кейінгі 10 жыл ішінде ауыстырылып отырады салықайналымынан табыспен жабылғанға дейін (СК 137б.1п.).

2. 2007ж. қаржылық нәтижесі бойынша кәсіпкерлік ұйым 13 000 000тг. залал қорытындылады. 2008ж. қаржылық нәтижесі бойынша 11 500 000тг. табыспен қорытындылады. 2007ж. ЖЖТ салық төленбейді, үйткені табыс жоқ, 2008ж. өткен жылдың залалын ескергенде ЖЖТ салығы тағы төленбейді, ал 2009ж. 2100 000тг. табыспен қорытындыланады сонда (2100000тг. -1500000тг.) = 600000тг. осыдан 20% ЖЖТ салық төленеді.

3. Кәсіпкерлік ұйым ЖЖТ аванстық төлемдердің есептемесін тапсырды 3 500 000тг., есептік жыл соңында нақты ЖЖТ 3 750 000тг. құрады. Айырмашылық 250 000тг. артық 7,14% (250000т. /3500000тг.), бұл жерде 10% (салық кодекстің ставкасынан төмен 126баб.)сондықтан әкімшілік айыптар қолданылмайды.

Егерде нақты ЖЖТ 4 725 000тг., артықшылығы 1 225 000тг. немесе 35% (1225000/3500000), бұл жерде 70% әкімшілік айып төленеді (1225000 х70%) 857500тг.

Бақылау сұрақтары:

1. Салық түсінігі, түрлері.

2. Салықтың кәсіпкерлік ұйымға әсері.

3. ЖТС есептеуі.

4. ҚҚС есептеуі және бюджетке берешек анықталуы.

5. Әлеуметтік салық мәні.

6. Кәсіпкерлік ұйымның басқа салықтар әсері.
Жеткізушілермен мердігерлермен есептесу есебі.

Шаруашылық қызметті нәтижелі жүргізу үшін кәсіпкерлік ұйымдар басқа ұйымдардан қорларды, негізгі құралдарды сатып алады- бұл өзі сатыпалушы ролінде болады және өз өнімдерін, тауарларын сатады – бұл жерде өзі жеткізуші ролінде болады, осыдан кредиторлар мен дебиторлар деген ұғым туындайды. Кредиторлық берешек – бұл міндеттеме, бір кәсіпорыннан алынған қорлар үшін ұйымның алдында міндеттеме туындайды. Бұл өткен оқиғалар негізінде пайда болған берешек. Осы әрекеттердің бәрі келісім –шарт негізінде жүзеге асырылады. Келісім шарт жасалғаннан кейін сатыпалушы ұйымның қызметкері жеткізушіге сенімхат тапсырып аталған қорларын шот фактура бойынша алады. Өз ұйымына әкелгеннен кейін құжаттар негізінде қоймасына тапсырады. Қоймаға тапсырар алдында шот- фактура өз бухгалтериясының тіркелімінен өту тиіс. Қоймашы құжаттар негізінде түгендеп алғаннан кейін кіріс ордер толтырып кіріске есепке алады. Қоймашымен кіріске алынған қорларға номенклатуралық нөмір белгіленіп карточкаларға (ведомосттерге) жазылады. Осыдан әрі қозғалыстар жасалады.

Мiндеттеме ағымдық (қысқа мерзiмдi кредиторлық берешек. Ол операциялық кезеңдерде немесе есептелетiн күннен 12 айдын. iшiнде өтеледi) және ұзақ мерзiмдi (төлеу мерзiмi бiр жылдан көп) болып жiктеледi.

Міндеттемелер болады: жеткізушілерге кредиторлық берешек, салықтар бойынша бюджетке берешек, банкке несие бойынша берешек, қызметкерлерге еңбекақы бойынша берешек, басқа кредиторларға берешек, жинақтаушы зейнетақы қорына берешек.

Жеткізушілер мен мердiгерлерге шикiзат, материал және тауарлы-материал­дық қорды жеткiзіп берушiлер жатады, сондай-ак, әp түрлi қызмет түрлерiн көрсетушiлер(электр – қуатын, буды, суды, газды және т.б.босатушы) және әp қилы жұмыс орындаушылар (курделi жөндеу, жай жондеу және т.б.) жеткізушілер мен мердiгерлер болып саналады.

Жеткізушілер және мердiгерлермен есеп айырысу - не тауарлы-материалдық құндылықтарды тиеу жұмысын орындағаннан кейiн немесе қызмет көрсеткеннен кейiн, не олардың кәсiпорынмен келiсуi арқылы бiр мезгiлде немесе олардың тапсырмасы бойынша, не алдын ала төлеуi бойынша жүзеге асырылады. Кәсiпорынньщ келiсiмiнсiз жасалған қызметтер үшін газды, суды, жылуды, электр энергиясын ссептеу шотының көрсеткiштерi негiзiнде және т.б. есептен шығару арқылы олардың босатылуы ушiн есеп айырысу құжатымен төленедi. Есеп айырысу, сонымен қатар, инкассо, аккредитивтер, чектер тәртiбiмен жүзеге асырылады.

Жеткізушілермен есеп айырысу есебi әрбiр шот- фактура бойынша және әрбiр жеке жеткізушілер бойынша жүргiзiледi. Есеп айырысу қужатын алу барысында олар жеткізушілермен есеп айырысу кiтапшасына жазылады. Төлеу шотына қабылдау бойынша акцепт төлем тапсырмасын жазады және оны есеп айырысу құжаттарымен бiрге қаражаттың, қайта есептелуi үшiн банкке бередi.

Төлем тапсырмасымен банк мекемелерi арқылы алынған және қабылданған тауарлар үшiн қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүргiзiледi. Сондай-ак. салықтық шот- фактураның нөмipi мен күніне, тауар-көлiк жүкқұжатына және тауар босатуды немесе қызмет көрсетудi растайтын басқа құжаттарға, сонымен бiрге тауарлық емес операция бойыншa тапсырмаларына сiлтемесiмен қызметтердiң есеп айырысуы жүргiзiледi. Төлем тапсырмасы - бұл қызмет етушi кәсіпорынның банкке арнайы бланкте ресiмдеу арқылы өз шотынан белгiлi бiр соманы басқа кәсiпорын шотына аудару туралы нұсқay. Қаражатты 3 немесе одан да көп алушыға аудару арқылы қызмет еткен бiр банкке төлем тапсыр­маларының жиынтығы жазылады. Жеткізушілермен есебі № 6 журнал-ордерде жүргізіледі. Пайда болуы шот-фактурамен расталады, келісім шарт негізінде. Бухгалтерлік есеп шоттардың үлгілік жоспарында 3310 шоттың К-де жазылады. Мысалы: жеткізушіден тауарлар кірістелді Д 1330 К 3310, осымен қоса ҚҚС алынды Д1420 К 3310, жеткізушінің шоты банктік шоттан төленді Д3310 К1030 немесе «Қарағанды Жылу» ЖШС-тен төлеуге шот қабылданды 340600тг. төлем банктік шоттан жасалды, бұл жерде қабылданды Д 7210 К3310 -340600тг. Д1420 К 3310 40872тг., банктік шоттан төленді Д3310 К1030 – 381472тг., осы қозғалыстардың бәрі №6 журнал-ордерден көрініс табады.
8 Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формасы
8.1 Кәсіпкерлік қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен олқылығы.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді. Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: «Кәсіпкер болу – басқаның істегенің істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».

Экономикалық ғылымда «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген ұғым бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады.

Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктестігі жайлы» және «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:

• 
  жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
  

- толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;

• 
  жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің
  

жауапкершілігі жүктеледі;

• 
  коммандитті, аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және біреудің салынған салымымен);
  
• 
  қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойнына алынады;
  
• 
  өндіріс және тұтыну кооперативтері;
  
• 
  консорциумдар;
  
• 
  акционерлік қоғамдар.
  

Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі – оперативті басқару құқығына негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады: таза мемлекеттік – толық шаруашылық есеп, қазыналық – толық емес шаруашылық есеп.

Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай «кәсіпорын» мен «фирма» ұғымдарын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар: «фирма» термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ол барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған.

Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:

- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;

- ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар (1-кесте).
8.1-кесте

Кәсіпкерліктің түрлері	Артықшылығы	Олқылығы
Бір тұлғалы жекелеген кәсіпорындар	Ұйымдастырудағы қарапайымдылығы; қызмет жасаудың толық еркіндігі; нарықтық саладағы мінез-құлқының икемділігі; қызметінің құпиялығын сақтау мүмкіндігі; барлық табыс табудағы максимальды мүдделігі	Капиталды көптеп тартудағы қиындықтары; болған зардаптарға жауапкершіліктің шексіздігі; барлық ұйымдық және басқарушылық іс-әрекеттің біріктірулігі қажеттілігі.
Серіктестіктер	Басқару бойынша міндеттерді бөлу; қаржы тартудағы үлкен мүмкіндіктер; еркін және оперативтік іс-әрекеттің әріптестермен келісу кезіндегі шектеулілігі.	Әріптестердің өзара өнімсіздігінің ықтималдылығы; сенімсіздік арқасындағы әлеуметтік-психологиялық комфортсыздық; Әріптестердің өзара келіспеушілігінің арқасындағы бұл түрдің тұрақсыздығы.

8.1-кестенің жалғасы

Акционерлік қоғамдар

Қосымша капиталды тезірек және кеңірек тарту мүмкіндігі; корпорация қызметі әртүрлі сала шеңберіндегі капитал қозғалысының еркіндігі; акционерлердің шектеулі жауапкершілігі.

Басқарудың тым күрделілігі және оның оперативтілігінің төменділігі; акционерлердің басқаруға қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі; кәсіби құпияның ашылу мүмкіндігі.

Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшаға емес, жеке тұлғаның пайлық негіздегі мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді:

- акционерлік қоғам түрінің негізіндегі кәсіпорын, акционр меншігінің негізінде қызмет жасайды;

• 
  мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді шешу үшін құрылады;
  
• 
  құрылтайшылар мүлігінің 0осылуы негізінде біріккен кәсіпорындар құрылады, яғни оған шет ел заңды тұлғасы мен азаматтарына енеді.
  

Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, «Шаруашылық қызметінің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы» республика заңдарына кәсіпорын кез келген меншік түрлерінде және оның өзі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған.
8.2 Кәсіпкерлік қызметті белгісіне, нысаны мен түріне қарай классификациялау
Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған елдерде бірнеше миллиондаған әр түрлі фирмалар қызмет атқаруда. Осы қаптаған көптүрлі белгісі бойынша классификациялау қажет (2-кесте).

8.2-кесте

Ұйымдық-құқықтық нысаны бойынша	Шаруашылық сипатына қарай	Салалық қызметіне қарай	Меншік нысаны бойынша
Картелдер, Синдикаттар (консорциумдар), Трестер, Концерндер, Концерн-конгломераттар, Холдинг-компаниялар, Акционерлік қоғамдар (корпорациялар), Кооперативтер, Серіктестіктер.	Өндірістік, Саудалық, Делдалдық, Банктік, Сақтандырушылық Инвестициялық, Инновациялық, Инжирингтік, Венчурлік (тәуекелділік), Консалтингтік, Аудиторлық, Трастолық.	Өнеркәсіп, Ауыл шаруашылығы, Сауда, Байланыс, Көлік Қаржы, Несиелік, Мәдениет, Өнер, Білім, Ғылым, Денсаулық сақтау, Тұрғын үй шаруашылығы.	Мемлекеттік, Қазыналық, Ұжымдық, Жалгерлік, Кооперативтік, Акционерлік, Жекелеген, Аралас (біріккен), Мемлекеттік кооператив- тікпен бірге, Ұжымдық жекемен бірге, Мемлекет аралық (біріккен кәсіпорын)

10 Қаржылық жағдайды талдау
10.1 Қаржылық жағдайды талдау
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорының тәуелсіздікке ие болумен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар және басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікке болымен байланысты.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайды кәсіпорынның қалыпты өндірістік, комерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен және олардың мақсатқа сай тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субьектілермен қаржылық қарым-қатынаста болу. Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда барын үйлестіріп жаратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы. Нарықты экономика жағдайын талдаудың басты мақсаты немесе міндеті келесілер болып табылады.

• 
  Қаржылық жағдайға баға беру немесе оның есеп мерзіміндегі өзгерісі.
  
• 
  Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу.
  
• 
  Айналым капиталының көлемін, оның өсуін және ағымдағы міндеттемелерімен арақатынасың анықтау.
  
• 
  Қаржы есептік және несие ережелерін сақтау.
  
• 
  Кәсіпорын активті және оның міндеттемелерінің кұрылымын зерттеу.
  
• 
  Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау.
  
• 
  Баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын және төлеу қабілеттілігінің абсалюттік және салыстырмалы көрсеткішерін анықтау.
  

Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметн талдаудың қорытындылау кезеңі болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық қызметі бұл оның осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталының көлемімен құрамына өзгеріс әкелетін қызмет болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуімен тиімді пайдалануына, есеп және несие тәртібін анынтауға, меншікті және қарыз қаражатының арасындағы рационалдығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағыттауы тиіс.

Қаржылық есеп беруге мыналар жатады:

• 
  Бухгалтерлік баланс.
  
• 
  Қаржы шаруашылығындағы қызметінің нәтижесі туралы есеп.
  
• 
  Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп.
  

Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметінің бір кешенді талдауды ішкі және сыртқы талдау деп бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әр қайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері болып табылады. Қаржылық талдаудың тәжірбиесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелері қалыптастырады. Олардың ішінде 6 негізгі әдісті қарастыруға болады.

1. 
   көлденен талдау.
   
2. 
   тікелей талдау.
   
3. 
   трендтік талдау.
   
4. 
   салыстырмалы талдау.
   
5. 
   факторлық талдау.
   
6. 
   қаржылық коэффициенттер әдісі.
   

Көлденен талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңмен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі баптарымен абсалюттік және салыстырмалы. Ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.

Тікелей талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштерінің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптарының үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.

Трендік талдау – барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын басизтік жыл деңгейінен бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда трендтік талдау әрбір есеп позициасын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке кезеңінің дербес ерекшеліктерімен кездей–соқ әсерлерінен тазартылған көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.

Салыстырмалы талдау – бұл фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау.

Факторлық талдау- бүл жекеленген факторлардың қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеу немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау.

Қаржылық коэффициенттер әдісі- коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады. Оларды есептеу кезенде шамалардың біреуін бірлік ретінде көрсетеді.
10.2 Баланстың өтімділігін талдау
Өтімділік бұл- дайындау және тасымалдаудың негізінде ағымдағы активтердің ақша қаражатына ауысу болып табылады. Қандай да бір активтің өтімділігі оның ақша қаражатына өту мүмкіндігімен түсіндіріледі. Өтімділіктің кәсіпорынның шартсыз төлем қабілетін білдіреді және активтер мен міндеттердің теңдігін жоспарлайды.

Кәсіпорынның активтері өтімділік деңгейіне сәйкес келесі топтарға жіктеледі.

1. 
   Өте тез арада сатылатын өтімділік активтері, айналым құралдарының ең басты бөлігі ақша қаражаты және бағалы қағаздар жатады.
   
2. 
   Тез сатылатын активтер- оған дайын өнім, қысқа дебиторлық берешек және басқа активтер жатады.
   
3. 
   Жай сатылатын активтер – оған баланстыңекінші бөлімдері, активті баптар «ТМЗ және ұзақ мерзімді инвестициялар» жатады, одан алдағы кезең шығындары алып тасталады.
   
4. 
   Қиын сатылатын активтер- оған негізгі құралдар мен материалдар емес активтер жатады.
   

Балансты паасивті оны төлеу мерзімдеріне қарай жіктеледі.

1. 
   Тез мерзімде өтелетін міндеттер- оған кредиторлық қарыздар, ссудалар, мерзімдегі өтелмеген және басқа қысқа мерзімді міндеттемелер.
   
2. 
   Қысқа мерзімді міндеттемелер- қысқа мерзімді несиелер, зайымдар, сонымен қатар жұмыскерлерге арналған ссудалар.
   
3. 
   Ұзақ мерзімді міндеттемелер- ұзақ мерзімді несиелер және зайымдар жатады.
   
4. 
   Тұрақты міндеттемелер- пассивті бірінші бөліміндегі бап «Меншікті капитал» жатады.
   

А1≥П1

А2≥П2

А3≥П3

А4≥П4

Егер кәсіпорынның активтерін алғашқы 3 теңсіздігі жауап немесе оған тең болса, онда баланс өтімді деп саналады. Керісінше жағдайда баланс өтімді емес.

Өтімдәләк коэффициенттің теориалық мағынасы 0,9 төмен болмауы керек. Ол кәсіпорынның міндеттерінің барлық түрлері бойынша есеп айырысуды білдіреді.

а1=1

а2=0,5

а3=0,3
К1=



Осы көрсеткіш бойынша кәсіпорынның жалпы төлеу қабілеттілігі анықталып, баланстың өтімділігіне байланысты кәсіпорынның қаржылық жағдайдың өзгеруң талданады.
10.3 Кәсіпорынның төлем қабілетін талдау.
Кәсіпорынның төлем қабілетін, оның қаржылық тұрақтылықтың маңызды белгілерінің бірі, сондықтан қаржылық жағдаймен тығыз байланысты болады. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп- оның дер кезінде өзінің барлық міндеттері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек. Бұл үшін кәсіпорынның есеп айырысу, валюта және басқа да шоттардағы ақша болу керек. Ағымдағы төлем қабілеттігі баланс жасау мерзімімен анықталады. Кәсіпорын жабдықтаушыларына банктік қарыздар және басқа есеп айырысулары бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілеттігі жоғары болып саналады. Келешекте арналған төлем қабілеттігі- нақты бір мерзімдегі, оның төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел міндеттемелер мен салыстыру жолымен анықталады. Төлем қабілеттігі белгілі бір мерзімде қолдағы ақша сомасының жедел төлемдер көрсеткіштер төлем қабілеттігі коэффициенті арқылы көрсетіледі.

Егер төлем қабілеттігі коэффициенті бірге тең немесе үлкен болса, онда ол төлем қабілеттігі екенін білдіреді. Егер коэффициент бірден аз болса, онда талдау процесіне төлеу құралдарының жетіспеу себептерін анықтау керек. Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттігін бағалау үшін өтімділіктің динамикалық, статистикалық көрсетткіштері пайдаланылады. Динамикалықтың бірі өнімді өткізуден түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттеріне қатынасы болып табылады. Бұл есепте алымы баланс жасау мерзіміне белгілі бір кезең үшін ақша қаражатының ағымын көрсетеді. Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттігін анықтау үшін кәсіпорын активті ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық өтімділігінің статистикалық көрсеткіштері кенінен пайдаланылады. 3 көрсеткіш жиі қолданылады.

1. 
   абсолютті өтімділік коэффициент
   
2. 
   аралық өтеу
   
3. 
   жалпы өтеу
   

Абсолютті өтімділік коэффициенті- ақша қаражатын тез өткізетін бағалы қағаздардың мерзімді және қысқа мерзімді мінтеттеріне қатынасы ретіне есептелінеді.

Аралық өтеу коэффициенті- есептеу үшін ақша қаражаттарының құрамына алдыңғы көрсеткіштерінің алымына дебиторлық борыш жіне басқа да активтер қосылады. Ол кәсіпорынның дебиторлар мен өз ауытында есеп жүргізу жағдайын болжамданған төлемдік мүмкіндігін көрсетеді, яғни ағаымдағы міндеттердің қандай бөлігі тек ақша қаражаты есебінен ғана емес, соныиен қатар өткізілетін өнімдер, орындалатын жұмыстар немесе көрсететін қызметтер үшін түсімдер есебінен сипаттайды.

Жалпы өтеу коэффициенті- өтімді құралдар, жедел және қысқа мерзімді мінтеттемелердің сомасын өтейтін белгілеуге мүмкіндік береді және сонымен баланс құралдарының тұрақтылық дәрежесін ғана емес кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесу қабілетін дәлелдейді.

ІІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП
1 Шаруашылық субъектінің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы және құрылымы
1.1 Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
Қазақстан Республикасында Азаматтық кодексі бойынша кез келген тұлға кәсіпкерліппен шұғылдануына құқылы (жеке немесе бірлесіп (заңды тұлға ретінде)), оларға жатады: АҚ (ашық, жабық), ЖШС(бірлескен құрылтайшылар), еншілес ұйымдар (заңды тұлғаның жартылай қызметін атқаратын оқшандырылған құрылым), өндірістік кооперативтер (бірлесіп өнім өндіру), жеке кәсіпкерлер... Барлық кәсіпкерлік ұйымдардың мақсаты табыс табу. Осы ұйымдардың шаруашылық процестерінің қаржылық нәтижесін ұйымдастырып есептілігін жасайтын бухгалтерлік есеп. Кәсіпкерлік ұйымда бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың бастапқы құжаты болып ҚР ҚМ №231-ІІІ 2007жылы 28.02. бекітілген «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілігі туралы» Заң болып танылады.

Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру, жүргізу мақсаттарымен принциптері ХҚЕС №1 «Қаржылық есептілікті ұсыну», №8 «Есеп саясаты, бухгалтерлік есептіліктің бағалаулар қателіктері және өзгерістері», №2 ҰҚЕС №2 «Тұжырымдама және негізгі қағидаттар», №3 «Қаржылық есептерді ұсыну», №8 «Қаржылық есептерге ескертпелер», №10 «Есеп саясаты, есептік бағалаулар мен қателер» бөлімдерінде қарастырылған.

Кәсіпорынның қаржылақ есеп ұйымдастырылуы бірнеше түрден қалыптасады, қаржылақ есеп жүргізу барысында басқа есептер қосарлана жүргізіледі, ол- бухгалтерлік , кәсіпорынның барлық шаруашылық процесттерінің мәліметтері осы есепте қалыптасады;

- салықтық, бухгалтерлік есеппен қатар жүргізіледі, ол салық кодексі негізінде жасалады, сондықтан осы арада бухгалтерлік есептен айырмашылық шығып отырады - міндетті түрде;

- статистикалық, статистика органдарға белгіленген мерзімі сайын кәсіпорын олардың белгілі формалары бойынша есеп жасап беріп отырады.

- басқарушылық есеп, ол да бухгалтерлік есептің ақпараттарымен мәліметтері бойынша жүргізіледі.

Кәсіпорындағы шарушалық процесстер бойынша жасалған шаруашылық операциялар міндетті түрде бухгалтерияның журналдарында тіркеліп тиісті құжаттармен расталады. Құжаттар операция түріне қарай журналдарға тіркелгеннен кейін бухгалтермен бухгалтерлік есеп шоттарда бейнелінеді (бухгалтерлік проводкалар жасалады). Компьютерлік бухгалтерлік бағдарламасы бар кәсіпорындарда бастапқы құжаттар компьютерлік бағдарламаға бухгалтермен еңгізіледі де есептік кезеңнің бастапқы құжаттарына өз ретімен бухгалтерлік өңдеу жасалып ай соңында жеке шоттар бойынша бухгалтерлік есептің қорытыны жинақталады. Осы есептер бас бухгалтермен тексеріліп айналым ведемос қалыптасып содан кейін баланс құрастырылады да пайдаланушыларға тиісті формалары бойынша таратылады.

(синтетикалық)

Баланс – Шоттар Айналым ведомост – Баланс

(аналитикалық)

Сондықтан, бухгалтерлік есептің басты мақсаты кәсіпорында болып жатқан құбылыстарды бухгалтерлік есеп шоттарда бастапқы құжаттар негізінде дұрыс бейнелеу және бухгалтерлік есептік регистрларда қатаң жинақтап сақтау, өйткені әр пайдаланушыға мәліметтер, есептіліктер жасалып беріледі. Бастапқы құжаттар із сіз қалмау үшін бухгалтерлік регистрларда (кітаптарға) тіркеліп отырады: кассирдің кіріс-шығыс ордерлері кіріс-шығыс тіркеу журналға, чектер – чек кітапшасында, сенімхаттар - сенімхат тіркеу журналға, шот-фактура – шот-фактураны кіріске алынатын журналға және шығысқа шығарылатын журналдарға жеке тіркеледі.... Ай соңында есеп жасалғанда осы журналдар бухгалтердің есебімен салыстырылады.

Мысалы: Жеткізушіден тауарлар кіріске алынды:

Кіріске алу үшін алдын-ала жасалған келісім-шарт негізінде кәсіпкерлік ұйым (сатыпалушы) жеткізушіге сенімхат береді (өз жұмысшы-маманының атына жазып), ол сенімхат алдымен ұйымның сенімхат тіркеу журналында тіркеледі содан кейін жеке типтік формаға толтырылады, алып тұрған тұлға журналға «алдым деген» қол қояды. Жеткізушіге апарып береді. Ол осы құжат негізінде (осы құжатқа жеткізуші басшы бұрыштама соғады) қоймашысы накладной (сенімхатта көрсетілген тауарлар бойынша) толтырып бухгалтериясына жібереді. Бухгалтериясы накладной негізінде шот-фактура жазады (ол да тіркеу журналға тіркеледі). Осыған қоса тіркелім құжаттар автокөлік жұк құжаты жазылады. Аталған құжаттар бойынша тауарларды әкелгеннен кейін кәсіпкерлік ұйым шот-фактураны бухгалтерияға тіркеу журналға тіркейді, қоймашыға накладнойдың екінші данасы бойынша (тіркелім құжаттармен қоса) тапсырады, қоймашы кіріс ордерді толтырады. Бұл бір (кіріске алу) шаруашылық процесс және бухгалтерлік есепте көрсетілуі.







Бухгалтерлік есептің мақсаттары:

бухгалтерлік есепті нормативті-құқықтық құжаттар негізінде ұйымдастыру;

бухгалтерлік есеп шоттарда бастапқы құжаттар негізінде ақпарат жинақтау;

бухгалтерлік есептің принциптерін қатаң сақтау;

қаржылық есепті пайдаланушыларға дұрыс және мерзімді беру.

Бухгалтерлік есептің принциптері: есептеу, ұздіксіздік, түсініктік, сақтық,

орындылық, сенімділік, салыстырмалық, маңыздылық, толықтылық,

уақытылық кәсіпкерлік ұйымның есеп саясатының талаптары.
2 Субъектінің есеп жүргізу саясаты
2.1 Субъектінің есеп жүргізу саясаты
Қолданылып жүрген стандарттар мен салық салу жүйесіне бағдар ұстаған шаруашылық жүргізуші субъект нарықтық экономика жағдайында есеп пен салық саясатын қалыптастырады.

Есеп саясаты–бұл бухгалтерлік және салық есебін жүргізу әдістерінің, принциптерінің, ережелер мен процедураларының жиынтығы және солардың негізінде қаржылық есеп беру.

Есеп саясатының қалыптасу тіртібі, оның мақсаты мен қызмет аясы, оның ашылуы Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық комиссия бекіткен «Есеп саясаты және оның ашылуы» туралы №1 бухгалтерлік есеп стандартында белгіленген.

Қазақстан Республикасының экономикасын басқарудың қазіргі жүйесінде есеп саясатын қалыптастырудың екі деңгейі пайда болады: оның бірі–ауқымды

(глобальный, жалпы мемлекеттік), екіншісі–жергілікті (локальный).

Есеп саясатын мыналар белгілейді:

• 
  Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы жөніндегі департаменті, ҚР-ның бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы, ұлттық статистика агенттігі, Қаржы министрлігі, Қаржы министрлігінің Салық комитеті, Экономика министрлігі, ҚР- ның Ұлттық банкі, ҚР–ның Аудиторлар палатасы, Салалық министрліктер, Акционерлік қоғамдар ж .б.
  

Бұл органдар өз құзіреттерінің шегінде әртүрлі ережелер, нұсқаулар және басқа да нормантивтік құжаттар шығарады, осылардың бәрі қосыла келе есеп саясатын қалыптастыруға мүмкіндік жасайды.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер есеп, салық салу және қаржылық есеп мәселелерін қозғайтын ұлттық бухгалтерлік сатндарттарға, қолданылып жүрген заңдылықтарға сүйене отырп өзінің есеп саясатын қалыптастырады.

Есеп саясаты бухгалтерік есеп пен салық салудың ағымдағы, сондай–ақ болашақтағы міндеттерін жүзеге асыратындай шешімдер белгілеуге тиіс.

Есеп саясатын қалыптастырып, пайдалану барысынада бухгалтерлік есептің мынадай принциптерін сақтаған жөн:

• 
  Есептеу. Табыс–нақтылы қолға келген сәтте басталады, ал шығын да солай, шығарылған сәтінен есептелінеді, яғни ақша қаражатының түскен немесе төленген сәтінен емсе, пайда болған сәтінен. Есептеу әдісінің артықшылығы сол–ол субъектінің шынайы қаржылық жағдайы мен қызметін неғұрлым дұрыс көрсетеді.
  
• 
  Үздіксіз қызмет. Субъект алдағы уақытта да жұмысын жалғастыра береді және онда өз қызметін тоқтату немесе елеулі түрде қысқарту ниеті болмайды, демек міндеттеме белгіленген мерзім мен тәртіп бойынша өтелінеді.
  
• 
  Мәнділік. Бір жағынан, егер ақпарат болжамдық жөнінен құнды болса, онда шешім қабылдау нәтижесіне ықпал ету мүмкіндігін білдіреді. Екінші жағынан, ақпарат бұдан бұрындары күтілген үмінттің қаншалықты дұрыс болғаны туралы бірдеңелер біледі. Ақпараттың тұтынушыға дер уақытында түсуі өте маңызды. Егер ақпарат керек уақытында табылмаса, оның ешқандай маңызы болмайды. Ақпараттың мәнділігі оны алуға жұсалған шығыннан жоғары тұруға тиіс. Міне, алынған ақпартты тиімділігі бойынша анықтайтын өлшем осы.
  
• 
  Түсініктілік. Қаржылық есептен туындайтын ақпарат барлық тұтынушыларға түсінікті болуға тиіс. Есепті түсінікті түрде берудің формасы оның заң бекіткен сатандартты мазмұны мен форматына бйланысты.
  
• 
  Дұрыстығы. Ақпарат дұрыс болуға тиіс, яғни елеулі қателіктер мен ағаттықтарға жол бермейді, өйткен оған тұтынушылар сенуге тиіс.
  
• 
  Шынайы және әсірелеусіз ұғыныс. Шынайлылық–мынадай шаруашылық процесстерімен сәйкестілік дәрежесі: тексерілуі және оның дәлелдену мүмкіндігі. Есеп ақпаратты белгілі бір шығын топтың мүддесін білдірмеуге тиіс, яғни ол әсерлеусіз, әрі бейтарап болуы керек.
  
• 
  Бейтараптылық. Қаржылық есеп арқылы берілетін ақпарат әрқашан бейтарап, әрі сенімді болу үшін үстірттіктен адал болуға тиіс.
  
• 
  Сақтық. Ол шаруашылық жағдайы әлі беймәлім күйде тұрғанда шешім қабылдауға сақтықпен қарауды білдіреді, яғни активтер мен табыс артықтау, ал міндеттеме немесе шығындар кем бағаланбау керек. Мысалы, ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны қайыра бағалау сол кезеңнің табысы емес, төленбеген қосымша капитал болып табылады. Демек, қаржы–шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте жүзеге асырылған қаржылық инвестициядан түскен табыс қана көрсетіледі. Ал аталмыш қайра бағалау тек оларды жүзеге асыру сәтінде ғана табыс деп танылады.
  
• 
  Салыстырмалылық. Ақпарат бір есепті кезеңнен екіншісіне салыстырмалы болуға тиіс. Есеп саясаты бойынша қабылданған методология мен таңдап алынған есеп процедуралры оларға өзгеріс енгізілгені туралы және жаңа пинцип неге арты саналғаны туралы тұтынушыларға хабарланып, түсінік берілгенше өзгермеуге тиіс.
  
• 
  Тиянақтылық. Қаржылық есеп ақпараты үзіліп қалуға немесе қате түсінік беруге тиіс емес. Мұның арты қандай да бір шешімнің қабылдануына ықпал етуі мүмкін. Әрине, толық ақпаратсыз ахуалы аңдап отыру мүмкін емес, яғни егер ақпарат аяқталағн, тиянақталған болмаса.
  
• 
  Сабақтастық. Субъект өзі тандап алған есеп саясатын бір есепті кезеңнен екінші есепті кезеңге сабақтастыра қолданады.
  

Аталған принциптерді сақтамау шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайын бұрмалып көрсетеді. Есептік ақпарат пен активтер мен міндеттемелердің статьяларын бағалауда бұрмалауға жол берген, есептік деректерді әдейі теріс көрсеткен басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жауапкершілікке тартылады.
3 Ақша қаражатының есебі
3.1 Ақша қаражатының есебі
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайды. Сол уақыттардағы есеп айырысулардың барлығы ақшамен есеп айырысу арқылы жүреді. Ақша арқылы есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізіліуді қажет етеді. Кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүгізіліп отырады. Есеп айырысу операциясының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:

● Ақшалар арқылы есеп айырысу оепрацияларын толық, уақытылы және дер кезінде есептеу ;

● Кәсіпорындардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдалануын бақылау;

● Есеп айырысу, төлеу тәрітібін бақылау;

● Кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.

Ақшалар шоттарындағы тек ғана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарынан, аккредитивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан, банктердегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан құралады. Ақша бағаналары бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша жіктелетін активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.
3.2 Қаржы салымдары есебі
Қаржы салымына кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды тұлғалардың құнды қағаздарын сатып алуға жұмсаған қаржылары жатқызылады. Қаржы нарығының айырықша бөлігі – ол құнды қағаздар нарығы. Ал қаржылық инвестициялар мен осы құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен зайымдарының қаражаттарын айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса, онда елімізде бағалық қағаздар нарығы пайда болады. Іс жүзінде акция, облигация және басқа да құнды қағаздарды шығару арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және сонымен қатар олар құнды қағаздарды иемденушілердің алдында белгілі бір жағдайда борышты болып табылады.

Кәсіпорындар мен ұйымдар қысқа мерзімді қаржы салымын салған уақытта оның бухгалтерлік есебінде мынандай жазулар жазылады. Мысалы, кәсіпорын 500000 теңге көлемінде қысқа мерзімді қаржы салымын салған деп алатын болсақ, дебит – қысқа мерзімді қаржы салымы және кредит – ақшалар шоты } 500000теңге.

Қаржы инвестициялар есебін жүргізу үшін келесі шоттар тағайындалған:

2010 – акциялар

2011– облигациялар

2040- өзге де қаржылық инвестициялар

Ескеретін бір жағдай кәсіпорындар мен ұйымдардың өздерінің салған қысқа мерзімді қаржы салымы негізінде шығын шегуі қаржы салымының қор биржаларындағы ағымдағы құнды қағаздардың құны кеміген жағдайда болуы мүмкін.
3.3 Касса операциясының есебі
Кәсіпорын мен ұйымдардың кассасы жұмысшы қызметкерге есептелген еңбек ақы бойынша есеп айырысу күнделекті көлік құралдарына қажетті шығындарды төлеп отыру үшін, кеңсе тауарын сатып алу үшін, сондай-ақ ұйымның хат және басқа да құжаттарды почта арқылы жөнелту үшін есеп айырысу арналған. Касса арнайы жабдықталған, яғни дабылдама орнатылған, ақшаларды сақтайтын сейфі бар бөлмеде орналасқан, терезесінде және есіктің ішінде темір тор орналасуын, сонымен есігі темірден болуы керек. Касса қызметкері әрбір жұмыс күнінің соңында кассаны жауып күзетшіге тапсыруы тиіс. Кассадағы ақшаның түгелділігіне кассир толық жауп береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарда кассирлік жұмысқа қызметкер орналасқан жағдайда, яғни ұйым басшысы касса қызметкерін тағайындау туралы бұйрыққа қол қойғаннан кейін кәсіпорын мен кассир арасында материалдық жауапкершілікке келісім шарт жасалуы қажет.

Кассадағы ақшалай қаражатты сақтау, жұмсау және есептеу тәртібі есеп саясатына сәйкес шаруашылық жүргізуші субъект дербес жасайтын кассалық операцияларды жүргізуге ереже белгілейді.

Кәсіпорындар өздерінің есеп шоттарынан қолма-қол ақша алады. Бұл мақсаттар үшін оларға банк чектік кітапшалар береді. Субъект чек жаза отырып, онда талап етілетін сомманың тағайындалуын көрсетуге міндетті.

Кассалық операциялар қолма-қол ақша қабылдаған соң бас бухгалтер немесе өкілетті тұлға қол қойған кірістік кассалық ордермен рәсімдейді. Ұйым кассасына қолма-қол ақшаның түсуін рәсімдеу үшін қолмен өңделгенде де, ақпаратты компьютерге өңдегенде де қолданылады. Кірістік кассалық ордерін бухгалтер қызметкерібір данамен жазады. Оған бас бухгалтер немесе өкілетті тұлға және кассир қол қояды, кассирдің мөрімен куәландырады, кірістік және шығыстық кассалық құжаттар тіркеу журналында тіркеледі және ақша тапсырушысының қолына беріледі, ал ордер кассада қалады.

Қолма-қол ақша берумен операциялар шығыстық ордермен №КО-2Ф немесе басқа құжаттармен және фискальді коды бар бақылау кассалық ақпараттар арқылы жүргізіледі. Ұйым кассасына қолма-қол ақшаның түсуін рәсімдеу үшін қолмен өңдеуге қолданылады. Кассалық ордерлер бойынша ақша қабылдау мен беру, оларды толықтырған күні ғана болады. Шығыстық кассалық ордрлерді және кірістік кассалық ордерлерді алған кезде кассир мынаны тексеруі қажет:

1. Құжаттарда бас бухгалтердің қолы бар жоқтығын растайтын, ал шығыстық кассалық басшының қолы бар екенің тексеру;

2. Құжаттардың рәсімдеудің дұрыстығын;

3. Құжаттарда аталған тіркемелердің бар жоқтығын.

Егер осы талаптардың бірі орындалмаса кассир құжаттарды бухгалтерге қайтарады. Түсім мен жұмсау бойынша барлық операцияларды бір жылға ашылатын (№КО4Ф) қызыл пастамен кассалық кітапқа жазылады. Оны ашқан кезде кітаптың барлық парақтары номерленіп, жіппен қайымдалуы тиіс немесе парақтардың жалпы саны кассалық кітаптың соңғы бетінде көрсетілуі тиіс. Кітап нөмермен нөмерленіп бас бухгалтер мен басшының қолдарымен бекітіледі. Кассалық кітаптағы жазбалар көшірме арқылы екі даналы кірістік кассалық ордер, шығыстық кассалық ордерде жазбаларды жазбас бұрын кассалық кітапта күн басындағы ақша қалдығы көрсетіледі. Жұмыс күнінің соңында кассир күні бойы операция қорытындысын есептейді. Егер кәсіпорында күніне көп емес кассалық операциялар атқарылса, онда кассалық есептер 3-5 күнде жеті рет жазылады. Кассирден қабылданған есеп пен құжаттарды бухгалтер қызметші тексереді. Кәсіпорындарда ақшамен есеп айрысу касса арқылы жүруі мүмкін. Операциялық кассалар қолма – қол ақша алу үшін қолданылады және олар кассалық операционисттер арқылы жүреді.

Қаржы министрлігінің 1993 жылғы 30 маусымдағы № 745 «Кассалық бақылау машинасын қолдану туралы» және «Кәсіпорынның әрбір категорияларында орналасқан заңды емес тұлғаларға кассалық бақылау машинасын қолданбай ақша айырысуға болады».

30 тамыздағы 1993 жылғы Қаржы Министрлігі «Халықпен ақша арқылы есеп айырысуда кассалық бақылау машинасын қолдану туралы» және басқа да нормативтік актілер бойынша.

Кассалық бақылау машинасын қолданатын кәсіпорын мыналарға міндеттенеді:

● кассалық бақылау машинасын тіркеуден өткізу;

● қаржымен есеп айырысуда кассалық бақылау машинасын дұрыс пайдалану;

● сатып алушыға тауармен бірге кассалық бақылау машинасынан чектік кітапша беру;

● салық қызметі орындарындағы жұмыскерлер мен орталық техниканы кассалық бақылау машинасымен кедергі келтірмеу;

Міндеттемелерді бұзған жағдайда кассалық бақылау машинасын қолданбаса, онда 50-ден 100 МРОТ – қа дейін штраф төлейді.

● Дұрысталмаған кассалық бақылау машинасын қолданатын кәсіпорын 200 МРОТ штраф төлейді.

● Тауарлық операциялармен қызмет көрсететін кәіспорын Заңның 6 бабы бойынша 700 МРОТ көлемінде штраф төлейді.

● Сатылған тауарына бағасы жазылмаған жағдайда 100 МРОТ.

● Сатып алушыға чектік қағаз берілмесе, штраф 10 МРОТ немесе 20 пайыз.

Ұйым, кәсіпорын, мекеме, олардың филиалдары (заңды тұлға екенін растайтын құжаты болмаса) құжат берілерде Қаржы Минитрлігі айлық тіркемені толтырған кезде кассалық бақылау машинасымен мыналарды тексеруге міндетті:

а) Сөзбен қызмет көрсету, кәсіпорындар және мекемелер почталық байланыс жүйесі арқылы құрылыс материалын заказ берген адамға жеткізу;

б) Елден сатып алған бағалы металдар мен құнды тастар, ауылшаруашылық өнімдері;

в) Медициналық, ветеринарлық қызмет көрсету;

г) Негізгі жұмыстар кино, театр үшін көрсетілетін қызмет түрі;

д) Көшедегі дәретханаларда көрсетілетін қызмет;

е) Жалға берілген затты ломбардта сақтау ;

ж) Жәрмеңкелік мінезі үшін қызмет көрсетіледі;

з) Соттық - эксперттік мекемелерде Министр жүйесі эксперттік екенін зерттеу.

Кассаға келіп түсетін және шығындалатын шығындарды есептеуде мына кірістік және шығыстық кассалық ордерлерді толтырады. Кассадан кететін шығындарды шығыстық кассалық ордерде былай көрсетіледі. Мысалы:

1. 29 маусым 2007 жылы Бралин Рауан Саматұлынакезекті демалысы үшін 43000, 00 (қырық үш мың 000 тиын) ақша төледі. Ол кәсіпорын директорын, бухгалтерлік есеп бюросындағы басшының және кассирдің қолымен, мөрімен басталады. Дт – 1250; Кт – 1040 болады.

2. КГКП РМО кәсіпорыны 06 маусым 2007 жылы кассадан № 2 участігінің бас инженері Сериков мырзаға 15000,00 (он бес мың) теңге аванс берілді. Дт -1252; Кт – 1040

3. КГКП РМО кәсіпорынының директорының 29.05.07 ж. № 148 бұйрық бойынша Аймағанбетоваға 20000,00 (жиырма мың) теңге кассадан іс-сапар үшін ақша қаражаты берілді. Дт -1250; Кт-1040.

Кассаға келіп түсетін ақша қаражаты мынадай кірістік кассалық ордерлерді толтырады:

1. Аймағанбетованың ұйымның кассасына бұрын аванс ретінде алған сомаларының жұмсалғаннан қалған артық сомасын төлегеніне, сомасы 3000,00 (үш мың) теңгені құрайды. Оның келіп түскенің растайтын квитанция береді. Ол квитанцияда бухгалтерлік есеп бюросы басшысының және кассирдің қолы мен қойылады. Дт-10401; Кт-1250

2. Магзумовадан қате есептелген еңбекақыға байланысты қайтару соммасына. Сомасы-3000,00 (үш мың) теңгені құрайды. Дт-1040; Кт-1250

Төлем тіркемесін негізінен шығыстық кассалық ордерлер негізінде жазылады. Оны мына мсалдан көруге болады: КГКП РМО кәсіпорны 29.06.2007 жылы 78000,00 (жеті жүз сексен мың) теңге кассадан шығысталады. Егер бір күнде толтырылған шығыстық кассалық ордерде көрсетілген тұлғалар ақшаларын алса, онда ол толық жабылды деп есептеледі. Оның жабылғанын растау үшін кәсіпорын директоры немесе бухгалтерлік есеп бюросының басшысы қол қояды. Соңында кассир күнін, өзінің қолын және төленді деген мөр басады. Оның ішкі бетіне келесілер жазылады: тұлғалардың табельдік нөмірі, тегі , аты-жөні және сомасы жазылады. Кассир соңғы тұлғаның тегіінің астына бос жол қалдырмастан жиынын шығарып өзінің тегін және тексергендігі туралы қолын қояды. Мысалы:

№ 1 Табельдік № 0625 Бралин Р.С.. – 43000,00 теңге

№ 2 Табельдік № 0548 Сериков Л.А. – 15000,00 теңге

№ 3 Табельдік № 0515 Аймаганбетова А. – 20000,00 теңге

Барлығы: 78000,00 (жетпіс сегіз мың теңге 00 тиын) теңге. Жүргізуші бухгалтер Таласбаева А.Р.

Кассалық құжаттар негізінде кассалық кітап толтырылады. Онда бір күндегі жиыны, күн соңындағы қалдығы, оның ішінде сатып алуға бағытталған қаражат сомасы жазылып көрсетіледі. Соңында бас бухгалтер және жүргізуші бухгалтер қол қояды. Ол екі жақты жазылады. Оның бір жағы «Қазақмыс» корпорациясының орталық бухгалтерінде қалады, ал екінші жағы кәсіпорын бухгалтериясында қалады (1 - кесте). Мысалы:

1. Ахметовтың ұйымның кассасына бұрын аванс ретінде алған сомаларының жұмсалғаннан қалған артық сомасын төлегеніне кірістелген сома-3600,00 Сәйкестендіруші шоттың №1250

2. Стасюктан қате есептелген еңбекақыға байланысты қайтару сомасына кірістелген сома – 2450,00 Сәйкестендіруші шотың №1250

3. Кассадан Абдыкалыковқа 29.05.07ж. №148 бұйрық бойынша іс-сапарға ақша берілді – 2000,00 Сәйкестендіруші шоттың №1250

4. Абдыкалыковқа берілген аванс бойынша есеп айырысу шығысталған сома - 2000,00 Сәйкестендіруші шоттың №1252

5. Кезекті демалысына Абдыкалыковқа ақша берілді – 35000,00 Сәйкестендіруші шоттың №1250

Кірістелінген сомма бойыеша – 6000,00теңгені құраса, шығысталған сома бойынша - 47000,00 теңгені құрады

Соңында жүргізуші бухгалтердің екі кіріс және үш шығыс алынғаны көрсетілуі тиіс.
3.1-кесте

№	Операция мазмұны	Сумма	Дт	Кт
1	Ахметовтың ұйымның кассасына бұрын аванс ретінде алған сомаларының жұмсалғаннан қалған артық сомасын төлегеніне	3600,00	1010	3410
2	Стасюктан қате есептелінген еңбекақыға байланысты қайтару соммасына	2450,00	1010	3410
3	Кассадан Абдыкалыковқа 29.05.07.ж. №148 бұйрық бойынша іс-сапарға ақша берілді	20000,00	3410	1010
4	Абдыкалыковқа берілген аванс бойынша есеп айрысу	2000,00	1610	1010
5	Кезекті демалысына Абдыкалыков ақша берілді	35000,00	3410	1010

3.4 Жұмысшылар мен басқа тұлғалар борышы
Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы деп аталатын шотқа жұмысшвлар мен басқа тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпараттар жинақталады. Бұл шотта жүмысшылар мен басқа тұлғаларға аванс ретінде қызметтегі іс-сапарлары үшін және басқа да шығындары үшін берілген сомалар, сонымен қатар, жұмысшылар мен қызметкерлердің олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын сомалары есептеледі.

● Жалпы әкімшілік шаруашылық қажеттілігі және қызметтегі іс-сапарлары үшін есеп беруге тиісті тұлғаларға берілген соммаларға:

Дебит: «жұмысшылар мен басқа тұлғалар борышы» шоты.

Кредит: «ақшалар» шоты түріндегі бухгалтерлік жазбалар.

● Жұмысшыларға берілген зайым сомаларына да:

Дебит: «жұмысшылар мен басқа тұлғалар борышы» шоты.

Кредит: «ақшалар» шоты түріндегі бухгалтерлік жазбалар.

● Есепті кезеңде жиналған, бүлінген немесе іздеуге салынған жетіспеушіліктерге кінәлі тұлға табылып және оның төлеуге тиісті сомасына:

Дебит: «жұмысшылар мен басқа тұлғалар борышы» шоты.

Кредит: «алдағы кезеңдердің кірістері» шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады

● Есеп беруге тиісті тұлғалар өздерінің борыштарын өтеген уақытта: материалдық емес активтер, негізгі құралдар, инвестициялар, материалдар және тауарлар деп аталатын шоттың тиістілері дебиттелініп, «жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы» шоты кредиттелінеді.
Басқа да дебиторлық шоты бойынша жүргізілетін операциялар
3.2-кесте

№	Операция мазмұны	Дебит	Кредит
1	Жұмысшылар мен қызметкерлерге қызметтегі іс-сапары және басқа да мақсаттар үшін кассадан берілген сомаларға	1250	1010
2	Жұмысшылар мен қызметкерлердің ұйымның кассасына бұрын аванс ретінде алған сомаларының жұмсалғаннан қалған артық сомасын төлегеніне	1010	1250
3	Жұмысшылар мен қызсеткерлерге аванс ретінде берілген соманың жұмсалғаннан қалған бөлігі оларға есептелген еңбекақы соммасына ұсталады	3350	1250

3.5 Іс – сапар шығыстары
Кәсіпорын кассасынан қолма-қол ақша алған жұмыскер, іс-сапраға үшін алған қаражаттар және басқа да шығыстық қаражаттар үшін есеп беретін адамдар деп саналады.

Кәсіпорын кассасынан берілетін ақша шығыстық кассалық ордерді дайындау арқылы беріледі. Берілетін сома көлемі кәсіпорын басшысы әр адамға әр түрлі сома тағайындайды. Есеп беретін адамдар алған сомасы туралы есеп беруге міндетті, ол жұмыс уақыты бойынша үш күнтізбелік күннен аспау керек немесе іс – сапардан келген күні есеп береді. Белгілі бір мерзімде кәсіпорын басшысы 3-6 айға жұмыс уақыты бойынша өз жұмыскеріне берілген сомаға есеп бермеу туралы бұйрық шығаруы мүмкін. Тағы да мынаны атап кету керек, егер де жаңадан есеп беретін аванстық сома берілген болса, ол да солай болады.

Кәсіпорын басшысы өз жұмыскерін белгілі бір мерзімге жұмыс орны емес жерге белгілі бір қызметті орындау үшін адамды іс-сапарға жібереді, әрине оның бәрі кәсіпорын басшысының бұйрығы арқылы дәлелденеді. Егер де фелиал, ұйым басқа біріккен жерде болса, күнделікті жұмыс орны болып жұмысқа қол қойған сенім хатта белгіленген жер болады. Жұмыскерлерді кәсіпорын іс-сапарға жіберуде өзі оларға анықтама беру керек және ол іс-сапар куәлігінде толтырылуы қажет. Кәсіпорын басшысы жұмычкерді тек қана өз бұйрығымен жібереді.

Іс-сапар мерзімі кәсіпорын басшысының беруімен анықталады, бірақ ол оны 40 күнге созуы мүмкін, жолда болатын күнді санамағанда. Егер де іс-сапарға кеткен адам әр жерлерге баратын болса, онда іс-сапар куәлігінің артына келген және кеткен күндері жазылып, мөрмен куәландырып отырады. Іс-сапарға шыққан күні кеткен күні болып есептелінеді, ал күндіз келген күні - жеткен жеріне келсе келген күн болып есептелінеді.Қолма- қол берілген ақша іс-сапар шығынына жол ақысы және күндік уақытына есептеліп жұмсалып отырады. Іс-сапарға берілетін сома көрсеткіші кәсіпорынның өз еркінде, бірақ оның кейбір сомалары салықтық есеп беруде жазылады. Егер инфляция болса, онда оның қаржы көлемі өседі. Іс – сапар шығысына келесілерді жатқызымыз:

● Біріншіден, күндік норма жұмыскер шығысына қосылады.

Осыған орай мына келесілерге назар аудару қажет:

Іс- сапарға кеткен жұмыскер іс – сапар кезінде баратын жерлеріне және артқа қайтқан кезде шығындар жұмсайды. Шығындар іс – сапарда өндірістің мамандығына байланысты, онда тереториялық куәліктер дайындалғанға және басқа да жол құжаттарын дайындағанда қаржы жұмсалады.

Іс – сапар куәлігін толтыру үшін мына мысалдан көруге болады.
3.6 Берілген аванстар бойынша есеп айырысу есебі
Жабдықтаушыларға және мердігерлерге берілген аванстар бойынша есеп айырысу есебі «берілген аванстар» шотының бөлімшесінде, яғни «тауарлық – материалдық қорларды алу үшін берілген аванстар» және «Жұмыстарды орындау мен қызметтерді көрсету үшін берілген аванстар» шоттары қолданады. Бөлімшелер шоттында тауарлық – материалдық қорды бергені үшін аванстармен немесе орындалған жұмыс, сонымен қатар өнім бойынша төлемдер, жұмыс және қызмет, олардың жеке дайындықтары бойынша тапсырыс берушілерден қабылданғаны туралы ақпараттар қамтылады.

Берілген аванстар соммасы сонымен қатар, жеке дайын өнім және жұмыс үшін жұмсалған төлемдер шоты дебиттеліп, келесі бөлімше кредит шоттармен корреспонденцияланады 1150 «Банктердегі аккредиттивтердегі, чектердегі, карт – шоттардағы ақша», 1050 «Ел ішінде шетел валютасындағы, ағындағы, корреспонденттік шоттардағы ақша»,1010 «Ұлттық валютадағы қолма – оқл ақша», 1040 «Ұлттық кассадағы ақша», және басқалар; шетелдік валютадағы берілген аванс бойынша курстық айырма соммасы – 6250 «Бағам айырмасынан түсетін табыс» шоттымен корреспонденцияланады.

Кредит шоттары бойынша берілген аванс соммасы және жеке дайын, жұмыс көлемі біткен жұмыстар үшін жабдықталушылардың есептеген төлеміне сәйкестеліп 3310 «Төленетін шоттар» дебит шоттымен корреспонденцияланады; шетелдік валютада берілген аванстар бойынша дұрыс емес курстық айырмалар соммасы 844 «Бағам айырмасы бойынша шығыстан» шоттымен корреспонденция жасайды.

Берілген аванстардың аналитикалық есебі басқа дебитторлық және кредитторлық қарыздар шоттын «Тауарлық – материалдық қорларды алу үшін берілген аванстар» және «Жұмыстарды орындау мен қызметтерді көрсету үшін берілген аванстар» жеке дебитторлық шот бойынша аналитикалық есеп айырысу есебі ведомстінде жүргізіледі.

Кәсіпорын кассасынан қолма – қол ақша алған жұмыскер, іс – сапар үшін алған қаражатта және басқа да шығыстық қаражаттар үшін есеп беретін адамдар деп саналады.

Кәсіпорын кассасынан берілетін ақша шығыстың құжаттарда шығыстық, кассалық ордерді дайындау арқылы беріледі. Берілетін сома көлемі кәсіпорын басшысы әр адамға әр түрлі сома тағайындайды. Есеп беретін адамдар алған сомасы туралы есеп беруге міндетті, ол жұмыс уақыты бойынша 3 күн түзбейлік күннен аспау керек немесе іс – сапардан келген күні есеп береді. Белгі бір мерзімде кәсіпорын басшысы 3-6 айға жұмыс уақыты бойынша өз жұмыскеріне берілген соммаға есеп бермеу туралы бұйрық шығару мүмкін. Тағы да мынаны атап кету керек, егерде жаңадан есеп беретін аванстық сома берілген болса, ол да солай болады.

Кәсіпорын басшысы өз жұмыскерін белгілі бір мерзімге жұмыс орны емес жерге белгілі бір қызметті орындау үшін адамды іс – сапарға жібереді, әрине оның бәрі кәсіпорын басшысының бұйрығы арқылы дәлелденеді. Егер де филиал, ұйым басқа біріккен жерде болса, күнделікті жұмыс орны болып жұмысқа оқл қойған сенім хатта белгіленген жер болады. Жұмыскерлерді кәсіпорын іс – сапарға жіберуде өзі оларға анықтама беру керек және ол іс – сапар куәлігінде толтырылуы қажет. Кәсіпорын басшысы жұмыскерлерді тек қана өз бұйрығымен жібереді.

Іс – сапар мерзімі кәсіпорын басшысының беруімен анықталады, бірақ ол оны 40 күнге созуы мүмкін, жолда болатын күнді санамағанда, егер де іс – сапарға кеткен адам әр жерлерге баратынболса, онда іс – сапар куәлігінің артына келген және кеткен күндері жазылып, мөрмен куәландырып отырады. Іс – сапарға шыққан күні кеткен күні болып есептеледі, ал күндіз келген күні – жеткен жеріне келсе келген күн болып есептеледі. Қолма – қол берілген ақша іс – сапар шығынына жол ақысы және күндік уақытында есептеліп жұмсалып отырады. Іс – сапарға берілетін сома көрсеткіші кәсіпорынның өз еркінде, бірақ оның кейбір сомалары салықтық есеп беруде жазылады. Егер инфляция болса, онда қаржы көлемі өседі. Іс – сапар шығысына келесілерді жатқызамыз.

● Біріншіден, күндік норма жұмыскер шығысына қосылады.

Осыған орай мына келесілерге назар аудару қажет:

Іс – сапарға кеткен жұмыскер іс – сапар кезінде баратын жерлеріне және артқа қайтқан кезде шығындар жұмсайды. Шығындар іс – сапарда өндірістің мамандығына байланысты, онда территориялық куәліктер дайындалғанға және басқа да жол құжаттарын дайындағанда қаржы жұмсалады.
5 Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтардың есебі
5.1 Тауарлы-материалдық қүндылықтар
Өндіріс процесіне еңбек құралдарымен қатар өндірістік босалқы қорлары еңбек заттары ретінде қатысады. Еңбек құралдарынан айырмашылығы еңбек заттары өндіріс процесіне бір-ақ рет қатысады және олардың құны өндірілетін өнімнің материалдық негізін құрай отырып, өнімнің өзіндік құнын құрайды.

Тауарлы-материалдық босалқылар келесідей активтер турінде болады:

өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізаттар, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар және құратсырушы бұйымдар,отын, ыдыс және ыдыстықты материалдар, қосалқы бөлшектер және басқа да материалдар; аяқталмаған өндіріс; субъект қызметі барысында стуға шығарылған дайын өнім, тауарлары.

Материалдық құндылықтарды есепке алудың мынадай негізгі міндеттер тұрады: босалқыларды дер кезінде және толығымен есепке алу, сақтау орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және дер кезінде құжаттау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында субъектіге қажет емес материалдық босалқыларды сату, сақталатын орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді алу.

Өндіріс барысындағы функционалдық (қызметтік) ролі мен мақсаты бойынша барлық материалдық босалқылар негізгі және көмекші болып бөлінеді.

Негізгілер – дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін (нан пісіргенде ұн( құрайтын материалдар, көмекші матеиалдар өндірілетін өнімнің өзіндік құнына кіргенімен негізгі материалдар сияқты оның заттай негізін құрай алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін (сырлар,лак, желім) көмекші материалдар негізгі материалдарға қосымша пайдаланылады.

Материалдық босалқы қорлардың түрін есепке алу үшін 1300 «Материалдар» бөлімі қолданылады.

1310 « Шикізат пен материалдар» шотында шығарылған өнімнің негізін салатын немесе өнімді жасап шығаруда оның компоненті болып табылатын қажет шикізаттар мен материалдарын есепке алады. Бұл жерде сондай-ақ өнімді шығаруға қатысатын немесе шаруашылық, технологиялық және өндіріс процесіне септігін тигізетін көмекші материалдар да есепке алынады.

1311 « Сатып алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, конструкциялар және бөлшектер» шотында сатып алынған жартылай фабрикаттар және өндірілген өнімді құрастыру үшін алынған дайын құрастырушы бұйымдар және жинауға немесе өңдеуге кеткен шығындар есепке алынады.

1312 « Отын» мұнай өнімдері, қатты және басқа да өнім түрлері есепке алынады.

1313 « Ыдыс және ыдыстық материалдары» ыдыстың барлық түрлері (цистернаны, бочкілерді, флягтарды қоспағанда» және ыдысты жөндеуге арналған материалдар есепке алынады.

1314 « Запас бөлшектер» жөндеуге және машинаның тозған бөлшектерін айырбастауға арналған запас бөлшектер есепке алынады.

1350 « Басқа да матриалдар» өндіріс қалдықтары, жөнделмейтін ақау бөлшектер, негізгі құралды жою барысында алынған материалдар және т.б.есепке алынады.

1316 « Өңдеуге берілген материалдар» шотында сыртқы өңдеуге берілген материалдардың және өңдеуден алынған бұйымның өзіндік құнға енгізілгені есепке алынады.

1317 « Құрылыс материалдары» құрылыс бөлшектерін, монтаждау жұмысын және құрылыс процесінде тікелей пайдаланылатын құрылыс материалдарын есепке алады.

Тауарлы – материалдық запастарды бағалау кезінде неғұрлым арзан өзіндік құнмен,не таза құнымен бағаланады. Қолда бар тауарлы – материалдық қорлардың бүлінуі немесе олардың жекелей,әлде толықтай ескіруі немесе олардың бағасының төмендеуі, яғни өзіндік құнының деңгейіне келтіру мүмкіндігі болмаған жағдайда, өзіндік құнның орнына сату бағасы пайдалануы мүмкін.

Шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар, отын , қосалқы бөлшектер және басқа материалдар кәсіпорын балансында өздерінің нақты өзіндік құнымен көрсетіледі. Осы баға бойынша құндылықтар синтетикалық есепке де көсетіледі; талдамалы есепке – тұрақты есеп бағасымен (келісімді немесе жоспарланған – есеп бағасы) көрсетіледі.

Сауда шегерімдері, артық төлемдер және басқа да түзетулер алынған шығындарды анықтаған кезде шегеріледі. Тауарлы - материалдық запастардың таза сату құнын шығару үшін олардың жәй шаруашылық қызметінің барысында сатылатын бағасынан сату мен комплектацияға кеткен шығынын алып тастағанға тен. Өзіндік құн мынадай себептер бойынша қалпына келтірілмеуі мүмкін, онда тауарлы – материалдық запастардың таза сату құны пайдаланылады:

• 
  осы тауарлы – материалдық запастар біршама бүлінген;
  
• 
  олар тұтастай немесе ішінара ескірген;
  
• 
  олардың сату құны төмендеген.
  

Сатылатын таза құнын да, өнімнің өзіндік құнынан да төмен бағасы бойынша анықтау үшін ТМҚ-ға мына төмендеідей әдістерді қолдануы мүмкін:

• 
  баптық әдіс - әр бір ТМҚ түрлерінің баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады;
  
• 
  негізгі материалдар тобының әдісі – ТМҚ топтарының баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады;
  
• 
  жалпы запастар деңгейінің әдісі – барлық ТМҚ – дың баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады.
  

Материалдардың бір ғана түрінің алу бағасыесептік кезең барысында әртүрлі болуы мүмкін, сондықтаноларды дұрыс анықтау үшін, 7- БЕС қаратырылған төрт әдістің бірін қолданамыз:

1. 
   Арнайы (тұтастай) идентификациялау әдісі
   
2. 
   Орташа өлшемді әдіс қорларды бастапқы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдісі («Фифо»)
   
3. 
   Қорларды соңғы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдісі («Лифо»)
   
4. 
   Ерекше теңестіру, ұқсастыру әдісі.
   

Орташа өлшенген құндық әдісі. Бұл әдіс кезінде материалдық қорлардың құны – ай басындағы қалдық құнына ай бойында келіп түскен құндылықтарын қосып есептелінген орташа бағасы түсіндіріледі.

Бұл есепті есептеудің математикалық формуласы мынадай:

Орташа құны =

Мұндағы:

есептік кезеңнің басындағы қалған материалдардың қалдық құны;

Км.қ. - есептік кезеңнің басындағы қалған материалдардың қалдық саны;

алынған материалдардың қалдық құны;

К алын. – алынған материалдардың саны.

«Фифо» әдісі – босалқыларды алғашқы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдісі. Бірінші кезекте сатып алынған құндылықтардың нақты өзіндік құны жұмсалған материалдарға деп есептеледі, яғни бірінші келген – бірінші кетеді. Сонымен, соңғы қалдық құны ең кейінгі сатып алынғанның құнына негізделеді.

«Лифо» әдісі – запастарды соңғы сатып алғандардың бағасы бойынша бағалау әдісі. Соңғы алынған қорлардың өзіндік құны бірінші кезекте жұмсалғандардың құнын анықтау үшін қолданылады, ал ай (кезең) соңындағы қорлардың өзіндік құны бірінші сатып алынған қорлардың өзіндік құнымен есептеледі.

Арнайы идентификациялау (бірыңғайлау) әдісі. Бұл әдіс запастардың партиялқ есебін дәл ұйымдастыру мүмкіндігі болған жағдайда қолданылады.
5.2 Материалдық запастардың қозғалысын есептеу кезінде жасалатын құжаттар
Өндіріс запастарының шығысы мен түсімі бойынша жасалатын алғашқы құжаттар матариалдық есепті ұйымдастырудың негізі болып табылады. Тікелей алғашқы құжаттардың көмегімен тауарлы-материалдық запастардың тиімді пайдалануын және сақталуын,қозғалысын алдын-ала, ағымдағы және келешектегі бақылауын жүзеге асырады.

Есепті тиімді ұйымдастыру ісінде қорлардың сақталуы мен есепке алынуына қатысты барлық тұлғаларға баға көрсеткішінің номенклатурасын жасап, таратудың маңызы зор. Онда субъектінің қолында барлық материалдық қорлар белгілі бір белгілері бойынша әзірленеді.

Әрбір атаулары, сорттары бойынша шартты сандық белгілері – номенклатуралық нөмірі беріледі,содан соң барлық құжаттарда ТМҚ-дың бары мен қозғалысы бойынша берілген нөмірі қойылады. Номенклатуралық нөмірі: баланс шоттарының нөмірі немесе материалдардың қатар нөмірі бойынша берілуі мүмкін. Материалдардың номенклатурасында есептелінетін материалдардың бірлік бағасы көрсетіледі, яғни ол баға номенклатурасы деп аталады. Ол жүйеленген материалдар тізімі бойынша жасалады және оны кәсіпорынның барлық бөлімшесі (материалдық-техникалық жабдықтау, бухгалтерия, қаржы бөлімдері) анықтама ретінде пайдаланады.

Тауарлы – материалдық запастардың түсуін қажетпен рәсімдеу. ТМҚ-ды кәсіпорын әртүрлі жағдайда алуы мүмкін: жабдықтаушының қоймасынан,темір жол станциясынан, айлақтардан,аэропорттан, материалдық жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан.

Жабдықтаушылардың ( жіберушілердің) қоймаларынан ТМҚ-ды алған кезде алушы- кәсіпорын өздерінің жауапты тұлғалары арқылы жүзеге асырады.

5.3 Тауарлы- материалдық құндылықтарды түгендеу
Тауарлы- материалдық құндылықтарды түгендеу – меншіктің сақталуын, құндылықтардың сапалы күйін, олардың қоймалық және бухгалтерлік есепке алынуын қамтамассыз ететін бақылаудың бір тәсілі. Оны меншік нысанын, қызмет түріне және жұмыстың режимділігіне қарамастан барлық ұйымдар мен кәсіпорындарда жүргізіледі. Түгендеу комиссиясы тауарлы-материалдық құндылықтардың түгендеу тізімін жасайды. Түгендеу тізімі тауарлы-материалдық құндылықтардың (шикізаттың,материалдардың,дайын өнімнің және басқалардың) нақты қолда барын көрсету үшін қолданылады. Түгендеу тізімін комиссия материалдық құндылықтарды әрбір түрған орны мен материалдық жағынан жауапты тұлғалары бойынша жүргізіледі.түгендеу басталғаннан бұрын әрбір материалдық жағынан жауапты адамнан қолхат алынады, ол үлгінің бас жақ бөлігінде көрсетілген. Тауарлы - материалдық құндылықтар түгендеу тізіміне әрбір жеке атау бойынша номенклатуралық нөмірі, түрі, тобы,артикулы, сорты және саны көрсетіледі. Түгендеу кезінде анықталған жарамсыз немесе бүлінген материалдар мен дайын өнімдерге тиісті актілер жасалады. Нысананың соңғы бетінде комиссия төрағасының қолын қояр алдында тауарлы – материалдық құндылықтарды түгендеу кезінде қозғалысқа түскен жағдайда құжаттардың соңғы нөмірлерін жазу үшін екі бос жол қалдырылады.

Егер кем шыққан материалдар түгендеу барысында табылса, онда оны тізімге енгізеді.

Белгіленген тәртіппен рәсімделгеннен кейін түгендеу тізімін салыстыру үшін бухгалтерияға беріледі.

Тауарлы – материалдық құндылықтарды түгендеу, әдетте, белгілі бір қоймада, үй – жайында тұрса ғана жүргізіледі.Түгендеу кезінде тауарлы – материалдық құндылықтың бір түрінен екінші түріне ретсіз ауысуға жол бермейді. Тауарлы – материалдық құндылықтар бір материалдық жауапты адамда әртүрлі оқшауланған үй – жайда сақталған кезде түгендеуді сақтау орны бойынша жүйелі түрде жүргізіледі. Құндылықтар тексеріліп болған соң, үй-жайға кіруге пломба қойылып, комиссия жұмыс істеу үшін келесі үй – жайға ауысады.

Түгендеу жұмыс комиссиясының төрағасы немесе рның тапсырмасы бойынша комиссия мүшелері қойма меңгерушісінің (қоймашының) және басқа да материалдық жауапты адамдардың көзінше тауарлы – материалдық құндылықтардың нақты бар-жоғын олардыміндетті түрде қайта есептеу,қайта өлшеу арқылы тексереді. Тізімдерге материалды жауапты адамдардың сөзінен немесе олардың нақты бар-жоғын тексерместен есепке алу деректері бойынша деректер енгізуге жол берілмейді. Түгендеу кезінде түскен тауарлы – материалдық құндылықтарды материалдық жауапты түгендеу комиссиясы мүшелерінің көінше қабылдап алады және түгендеу аяқталғаннан кейін түскен тізімге енгізіп, кіріске алады.

Бұл материалдық құндылықтар «Түгендеу кезінде келіп түскен материалдық құндылықтар» деген атауы бар жеке тізімге жазылады.

Түгендеу ұзақ уақыт жургізілген кезде, ерекше жағдайларда және кәсіпорын басшысы мен бухгалтерлердің жазбаша рұқсатымен ғана түгендеу процесінде тауарлы – материалдық құндылықтарды материалды жауапты тұлға түгендеу комиссиясының мүшелерінің көзінше босата алады. Бұл құндылықтар «Түгендеу кезінде босатылған тауарлы – материалдық босалқылар» деген атпен жеке түгендеу тізіміне енгізіледі. Түгендеу тізімі түгендеу кезінде түскен тауарлы – материалдық құндылықтарға арналған құжаттарға ұқсас рәсіделеді. Шығыс құжаттарында түгендеу комиссиясы төрағасының қолы қойылып, белгі соғылады.
5.4 Кәсіпорынның материалдық қорларының қоймадағы есебі
Қоймалардағы материалдық босалқыларды есепке алуды материалдық жауапты адамдар немесе олардың келісімімен жұмысын атқаратын есепшілер материалдарды есепке алу үшін арналған карточкаларында жүргізеді. Босалқылардың әрбір номенклатуралық нөміріне жекеленген карточкалар ашады, содан соң ол бухгалтериядан қоймаға жартылай толтырылған күйінде беріледі.

Алған карточкаларда қоймашы материалдың сақталатын орнын сипаттайтын реквизиттерді толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың негізінде жазылады.

Егер қоймадағы материалдық қорлардың қалдықтары қорлардың белгіленген нормасынан жоғары немесе тең болса, онда қойма меңгерушісі бұл туралы жабдықтау бөліміне хабарлауы тиіс. Бұл мақсатта қорлардың белгіленген нормаларынан нақты қалдық қорының ауытқушылығы туралы дабыл анықтамасы қолданылады. Ол нақты қалдық қордың белгіленген қалдықтарынан ауытқушылығын бақылау үшін және қозғалыссыз жатқан қалдыққа бақылау жасау үшін қолданылады. Анықтаманы бір дана етіп қойма меңгерушісі материалдарды есепке алу карточкасының деректері бойынша жасайды. Анықтамаға деректерді енгізудің өлшемдерін субъектінің материалдық – техникалық жабдықтау бөлімі белгілейді.

Жетіспеушіліктер мен материалдық жағынан жауапты адамдардың қызметіндегі тәртіп бұзушылықтар туралы, сондай – ақ іріктеп тексерулер мен өткізілген нұсқаулардың нәтижелері туралы бухгалтерияның қызметкері бухгалтерлік есеп бюросының басшысына хабарлауы тиіс.

Айдың аяғында қоймаға бухгалтериядан материалдардың қалдықтарын есепке алатын кітабын қоймашыға береді, оған қойма меңгерушісі материалдарды есепке алу карточкасындағы қалдықтарын көіріп жазады. Мұнан кейін деректерді салыстырып тексеру үшін материалдық босалқы қорлардың есептік топтары бойынша және бүтіндей алғанда кітап бойынша жиынын бухгалтерияға қайтарады.

Сөйтіп, қойма меңгерушісі материалдарды есепке алуға, олардың карточкаларын жүргізуге, құжаттардың тізімдерін жасауға және қойма есеп кітабының қалдықтарын шығаруға міндетті.
Тауарлық – заттық қорлардың есеп кіпатшасы

Карточканың сол жақ бас жағына кәсіпорын немесе ұйымның аты жазылады. Номенклатуралық номері, бірлік өлшемі және тауардың бағасы жазылып көрсетілуі тиіс.

Тауарлық – материалдық қордың аты міндетті түрде. Жазылған күні, құжат номері, кімнен алынғаны немесе кімге берілгені, кірісі шығысы, қалдығы және соңында бақылаушының қолы көрсетілуі керек.
Талап накладнойы № 15

Бұл кәсіпорынға керекті материалды осы талап накладнойында жазылады.

Оны негізінен кәсіпорын басшысының бекітілуімен жүргізіледы. Онда сонымен қатар орталық бухгалтериясы,мекемесі материалдық жауапкер тұлғаның аты, нақты соммасы және негізгі мақсаты жазылады.

Соның астында кесте түрінде берілген талап етілген материалдық қордың аты, бірлік өлшемі, номенклатуралық номері, талап етілген және жіберілген саны, бағасы және соммасы көрсетіледі. Мысалы: КГКП РМО кәсіпорнына ТОО «Бион-Мед» жабдықтаушысынан мынадай материалдар келіп түсті:

Аспирин 100* 11=1100

Валидол 50* 68=3400

Шприцы 150* 35=5250

Барлығы: 9450 теңгені құрады

Қажет материалдары жазылған. Осы накладнойда көрсетілген материалдар жіберілді.
Сенім хат

Сенім хат негізінен жазылған күнінен бастап 31 желтоқсанға дейін жарайды. Сенім хатта талап етушінің аты және мекен-жайы, төлеушінің аты және мекен-жайы көрсетілуі керек. Сонымен қатар, қандай банкпен есеп айырысатыны жазылады.Содан кейін ғана сенім хаттың берілген күні, кімге берілгені (мамандығы, тегі, аты, жөні); жеке куәлігінің номері және қай күні (айы, жылы) берілгені, қандай орган арқылы алынғаны көрсетілуі керек. Жабдықтаушының аты және нешінші накладной бойынша алатыны жазылады. Ал екінші бетінде реттік номері, тауарлық – материалдық қордың аты, бірлік өлшемі және саны жазылады. Сонымен қатар сенім хатты алған адамның фамилиясы, кәсіпорын директорының және бухгалтерлік есеп бюросының басшысының қолдарымен және мөрімен куәландырылады.

Мысалы: сенім хат 20 сәуір 2007ж дейін сенімді. Жабдықтаушы ТОО «Бион-Мед», ал талап етуші: КГКП РМО Банк аты: Жезқазған қ., «Тұран Әлем» банк АҚФ шоты № 0070182

Сенім хат бас инженер Ж.Д. Құдайбергеноваға берілді.Жеке куәлігінің №542113 20.01.1998ж. ҚР ІІМ-мен берілген.

№ 20 накладной бойынша Тоо «Бион-Мед»-тен алынатын материалдар атауы, өлшем бірлігі және саны (жазумен) толтырылады: шпалы-бес дана;

Асперин 100уп, Валидол 50ам, Шприцы 5,0 150шт.

Одан кейін сенім хатты алған адамның фамилиясы жазылады. Сосын кәсіпорын басшысы мен бухгалтерлік есеп бюросының басшысы қолдарын және мөр қояды.
Накладная

Бұл жабдықтаушының толтыратын бланкісі болып саналады. Онда жабдықтаушының аты және қандай жауапты тұлғадан жіберілетіні жазылады. Сонымен қатар алушы кәсіпорынның немесе ұйымның аты және сенім хат номері жазылуы керек. Астыңғы жағында басшы және жіберілген адамның, сонымен қатар бухгалтердің және қабылдап алған адамның фамилиялары жазылуы керек. Мысалы:

ТОО «Бион-Мед» –тен жіберді. КГКП РМО кәсіпорыны № 20 сенім хатпен қабылдап алды. 19 сәуір 2007ж. № 20 накладная, ал 21 сәуір 2007ж ТОО «Бион-Мед» –тен № 25 сенім хатпен келіп түсті.

Алған тауардың аты, саны, бағасы және сомасы жазылады.

Оның астыңғы бөлігіне басшының, жіберген адамның, бухгалтердің және қабылдап алған адамның фамилиялары жазылады.

Бұл накладной шот – фактураға сәйкес толтырылады және шот – фактурамен қатарласып жүреді.
Шот – фактура

КГКП РМО кәсіпорыны тауарлы – материалдық қорларды алу кезінде өзара келісім арқылы жүргізіледі. Алдымен оған счет – фактура толтырылады. Онда жабдықтаушының толық адресі, қандай банкпен бенефициар жасайтыны және тауарды қай жерге дейін жеткізуі көрсетіліп жазылуы керек. Мысалы : оны мына счет – фактурадан көруге болады.

21 сәуір 2007ж жасалған № 20 счет – фактура

ТОО «Бион-Мед» жабдықтаушысы

Жабдықтаушының мекен – жайы және РНН-і: ҚР Жезқазған қ., Маметова көшесі, 58 үй,620220789685

Жабдықтаушының есеп айырысатын № 185655889 Жезқазған қ., «Казкоммерцбанк» АҚ, БИК 250165

ҚҚС сериясы бойынша тіркеме куәлігі 15147,03.06.04ж.№2456273

Келісім бойынша төлем шарты: қолма – қолсыз есеп айырысу

Тауарды орналастыру орыны: Жезқазғанқ., Анаркуловва к., 5 үй

Тауарды орнату № сенім хатымен орналастырылады: сенім хат № 30 04.08.2007ж

Сатып алушы : «Қазақмыс» корпорациясы ЖШС – нің По «ЖЦМ» филиалы ТШЖЗ кәсіпорыны

Сатып алушының мекен – жайы және РНН – і: 340000002945 Жезқазған қ., Анаркулова к., 5үй

Сатып алушының есеп айырысу шоты: 007561284 Жезқазған қ., БИК 198521609 «Тұран – Алем» банкісі АҚФ

Олар «Астана» ЖШС –нен кәсіпорынға қажетті материалдық жабдықтар алған. Соңында кәсіпорын директорының және бухгалтерлік есеп бюросының басшысының қолы фамилиялары жазылып, кәсіпорын мөрі басылуы тиіс. Ал оның жанында осы тауарларды жіберген жабдықтаушының мамандығы және фамилиясы жазылып қолы болуы керек.

ТМҚ кіріске алу бойынша синтетикалық есебі.









Кәсіпкерлік ұйымдарда қорлар кіріске алынады:

• 
  жеткізушілерден сатып алынғанда;
  
• 
  қызметкердің дебиторлық берешегі арқылы;
  
• 
  қайтарымсыз басқа заңды және жеке тұлғалардан;
  
• 
  құрылтайшылардан салым ретінде;
  
• 
  түгендеу барысында артық шыққанда;
  
• 
  өндірістен (дайын өнім);
  
• 
  айырбас операциясы нәтижесінде;
  
• 
  негізгі құралдарды істен шығарғаннан түскен материалдар (қосалқы бөлшектер) ретінде.
  

Д 1310-1350 К 3310,5110,1250,6210,6220,6230,6280,8110

Д 1420 К 3310,5110,1250,6210,6220,6230,6280

Кәсіпкерлік ұйымдарда қорлар шығысқа шығарылады:

• 
  сатыпалушыларға сатылғанда;
  
• 
  қызметкерлерге еңбекақы ретінде;
  
• 
  қайтарымсыз басқа заңды және жеке тұлғаларға;
  
• 
  еншілес ұйымдарға салым ретінде;
  
• 
  түгендеу барысында кем шыққанда;
  
• 
  өндіріске босатылғанда;
  
• 
  айырбас операциясы нәтижесінде;
  
• 
  негізгі құралдарды жөндеу үшін материалдар (қосалқы бөлшектер) ретінде;
  
• 
  бұлінгенде;
  
• 
  шектелу пайдалану мерзімі аяқталғанда.
  

Д 1210,3350,8110,7210,1280,8310,7470,3310,7010 К 6010,1310-1350

Д 1210, 3350,7210,1280,7470 К 3130
5.1-кесте

	Операция мазмұны	Шот корреспон- денциясы
		Дебет	Кредит
1.	Жарғылық капиталға салым есебінде отын салынды	1310	5110
2.	Құрылтайшы жарғылық капитал есебіне материалдар салды	1310	5110
3.	Жабдықтаушылардан тауарлар ҚҚСсыз келіп түсті	1330	3310
4.	Сатып алу құнына алынған шикізат пен материалдар үшін жабдықтаушының шоты акцептелінді	1310	3310
5.	Еншілес серіктестіктен қосалқы бөлшектер сатып алынды	1310	3320
6.	Келісім құны бойынша шетел сатып алушыларына тауар жөнелтілді	1210	6010

5.1-кестенің жалғасы

7.	Бартер бойынша сатылған өнімге ҚҚС есептелінді	1210	3130
8.	Келіп түскен тауарлар үшін жабдықтаушылармен есеп айырысты	3310	1030
9.	Жабдықтаушыдан тауар тасымалдау бойынша қызмет төленді	3310	1030
10.	ТМК арзандатылуы	5460	1310

6 Еңбек ақы төлеу есебі

6.1 Еңбек ақы төлеу есебі
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын кәсіпорын жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі атқаратындар және негізгі емес қызмет атқаратындар деп екі топқа бөлінеді. Ал өнеркәсіп орындарындақызмет істеушілер мынандай екі топқа бөлінеді:

1. 
   Өнеркәсіптің өнеркәсіптік жұмысшылар мен қызметкерлері.
   
2. 
   Өнеркәсіптік ұйымның балансындағы өндіріске жатпайтын ұйымдардың жұмысшы қызметкерлері.
   

Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындардың жұмыстары мен қызметтері, жұмысшылар мен қызметкерлер болып бөлінеді. Қызметтер тобы басшылар, мамандар және тағы басқа топқа бөлінеді. Басшылар қатарына – президент,ректор, директор, меңгеруші; мамандар қатарына- инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар және тағы да басқалар, ал басқа қызметтер қатарына құжаттарды дайындайтын, есеп және бақылау жүргізу, шаруашылық қызметін атқаратын бухгалтерлер, менеджерлер, агрономдар, механиктер және таға да басқалары жатады.

Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің саны және олардың жұмыс істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Кәсіпорында қызммет атқаратын адамдардың жалпы саны олардың тізімдегі саны деп аталады.

Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен ұйымдарға қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерді жұмыстан босатуға байланысты өзгеріп отырады.

Мамандар бөлімінде мынандай алғашқы құжаттарды пайдаланады:

• 
  жұмысқа алу жайлы бұйрық, Т-1;
  

• 
  басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық, Т-5;
  
• 
  демалыс берілуі жайлы бұйырық, Т-6;
  
• 
  Жұмыстан шыңарылуы жайлы бұырық, Т-8.
  

Еңбек кітапшасы- мамандар бөлімінде сақталып, оған жұмысшылар мен қызметкенрлердің орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары, сондай-ақ ескертулері, сөгістері және тағы да басқа деректер жазылады.

Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызмметкерлердің еңбек кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі Т-2 жеке карточкасы ашылады. Кәсіпорындағы әрбір қызметке алынған адамға,яғни жұмысшылар мен қызметкерлерге табельдік нөмір беріледі. Бұл нөмір – еңбек ақы бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі.

Есеп беретін айдағы ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа саны сол айдағы күнтізбелік әрбір күніндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі санын қосып, яғни 1- нен 30-на немесе 31-не дейін (ақпан айында 1-нен 28-не немесе 29-на дейін) мейрам және қызмет істемейтін демалыс күндерін қоса алғандағы қосынды санды сандық күнтізбенің күніне бөлу арқылы табады.

Толық ай жұмыс істемеген ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы орташа саны есеп беретін айдағы кәсіпорынның жұмыс істеген күндеріндегі (демалыс және мейрамды қоса есептегенде) жұмысшылар мен қызметкерлердің санының қосындысын сол айдағы күнтізбелік күн санына бөлу арқылы анықтайды.

Жұмысшылар мен қызмметкерлер қатарына жататындар:

• 
  жүкті және босануға байланысты демалыстағы әйелдер, сондай-ақ бала асырап алған әйелдер;
  
• 
  заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйел ( ер адам);
  
• 
  еңбек ақысы сақталмай жіберілген жұмысшылар мен қызметкерлер;
  
• 
  Әкмшіліктің ұйғарымы бойынша еңбек ақысы сақталмай демалысқа кеткен жұмысшылар мен қызметкерлер.
  

Орташа еңбек ақыны есептеу үшін есепке алынатын жұмысшылар мен қызметкерлердің қатарына үйде отырып жұмыс істемейтін жұмысшы қызмет кіреді.

Жұмыс істелген уақыт көрсеткіші, жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек ақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға өндірілген өнімнің өнімділігін есептеу және жұмысшылар мен қызметкерлердің белгіленген мөлшерін анықтауға, сонымен қатар, жұмыс істегені жайлы статистикалық көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің балансын жасауға қолданады. Жалпы табельдер жұмыс істеген уақыты бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек ақысын есептеуге арналған. Жұмысшылар мен қызметкерлердің демалысқа шығуы,іс-сапарда болуы, жұмысқа себепсіз кешігу табельде тиісті белгіленген белгімен көрсетіледі. Ол үшін әріптік , мысалы:

• 
  іс-сапардағы жұмысшы қызметкерлер үшін-і
  
• 
  демалыстағы жұмысшы қызметкерлер үшін-д
  
• 
  жұмыстан себепсіз кешіккен жұмцысшылар үшін-с
  

тағы басқа белгілер қолданылады.

Табельдер мен оларға негіз болатын алғашқы құжаттар еңбек ақы есептеуге және жұмысшы қызметкерлердің жұмыс істеген уақытын есептеу үшін қолданылады.

Барлық төлемдер ақшаның түсуімен есептелелді, оларды мынандай екі топқа бөлуге болады:

1. 
   Кәсіпорынның таза табысы бойынша есептеу. Олар бір уақытта көрсетілетін жұмыстар арқылы мінезделеді: материалдық көмек, мерекелерге арнайы сыйлық төлемдері, жол жүру билеттері, тағы да басқа төлемдер.
   
2. 
   Өнімнің өзіндік құны бойынша есептеу. Өзіндік құн бойынша мыналарға төлемдер жасалады: негізгі жалақы, әр түрлі компенсациялар жәнеғ заңда белгіленген пособилар,премиялардың бірнеше түрлері және басқалары. Оларға сонымен қатар іс- сапарларға дайындалып төленетін резервтердің өзіндік құнын жатқызуға болады.
   

Қазіргі уақытта ең көп шығындар азайады, ал оның мөлшері корпоративтік табыс салығымен бірдей,жұмысшылар бюджетке төлейтін мөлшерде.

Бірақ ең аз деген жалақылар қысқарады. Ол бір күнге есептелгенде ең аз деген көрсеткіштен кем болмау керек. Сонымен кәсіпорын өз жұмыскеріне жалақы жаппауы мүмкін емес, сонда да ең аз деген көрсеткіш тиіс,ал одан қор мөлшері көрсетіліп, төленіп отыруы тиіс.

Нормативтік жұмыс уақытының ұзақтығы Қаржы Министрлігі Заңының 3 бабындағы 19.04.1991 жылғы № 1028-1 «Жұмысшылардың жұмыс уақытының көтерілуі туралы» және ол бір ааптпға 40 сағатты құрайды. Жұмыс берушілер мен жұмысшылар арасында толық жұмыс кұні қалыптасуы мүмкін. Онда еңбек ақы мөлшері жұмыс істелген уақытына қарай 1 МРОТ-ты құрауы мүмкін. Кәсіпорын өз еркімен заңға қайшы келмейтіндей еңбек ақы көлемін және формасын құра алады.

Еңбек ақының негізі екі формасы бар:

1. 
   Келісімді - негізіне жұмыс уақытының көлемі, берілген жұмысқа жұмсаған уақыты кіреді. Сонымен оған жұмыстың ауырлығы да кіреді.
   
2. 
   Уақытша – негізіне істеген уақытын бағалау немесе істеген уақытын есптеу жатады. Еңбек ақының мөлшері уақыт тарифінің ставкасын жұмыс істелген уақытқа көбейту арқылы анықталады.
   

Кәсіпорын өз жұмыскерлеріне өндіретін барлық төлемдерді мынандай екі топқа бөлеміз:

1. 
   Негізгі төлемдер - келісілген баға бойынша төленетін еңбек ақы, тарифтік ставка бойынша.
   
2. 
   Қосымша төлемдер – жұмыс істелмеген уақыт, заңға сәйкес немесе кәсіпорын басшысы өзі шешіп төлейтін төлем.
   

Жұмысқа қабылдау туралы бұйрыққа байланысты шаттық тіркемге жұмысшының аты-жөні, тегі және әкесінің таы көрсетілген жерге, олардың мамандықтары және бір айлық табысы салықтық кітапшада көрсетіледі. Онда жұмыскер туралы анықтамалар жинақталып жазылады және оған төленетін бір айлық көрсеткіші, сонымен ұсталғандардан қалған сома көрсетіліп отфрады. Салықтық кітапшаға еңбек кітапшасына сияқты зейнет ақы, пособия, демалысқа шыққанда берілген орташа сома және уақытына қарай жұмысқа деген ынтасын білдірерін пособия мөлшері, жұмыстан шығарылған жағдайда төленетін компенсация және тағы да басқалары жазылады. Салықтық кітапша өз уақытында төлемдік есеп айырысу тіркемесіне жұмысшылардың мамандықтарына қарай жалақыларының сомалары көрсетіліп отыруы керек. Бұрында салықтық кітапшаның орнына қолданған жұмысшыларға бір беттік есеп берулер қазіргі уақытта қолданбайды.

Кәсіпорын директоры өз еркімен бір немесе екі айда жалақының мөлшерін анықтауы мүмкін. Қосымша жалақылар жұмысшының негізгі құжаттарына сәйкес орташа жалақы мөлшерінен көп болуы мүмкін. Ондай төлемдерді кәсіпорын басшысының бұйрығымен негіздеуге болады.

Жалақы тұтынушылар табысының басым көпшілігін құрайды, сондықтан ол тауардың сұраныс көлеміне және олардың бағасына елеулі ықпал етеді.

Еңбекақы төлем формалары.

Негізгі еңбекақы Кәсіпорында нақты жұмыс істеген мерзім үшін төленеді

Қосымша еңбекақы Кәсіпорында жұмыс істемеген мерзім үшін төленеді

1.Мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген мерзімде белгіленген тарифтік ставка бойынша төленеді

– жәй мерзімдік

мерзімдік сыйлықақы

2. Кесімді еңбекақы шығарылған өнімнің санына бір штук өнімнің расценкасын қатыстыру бойынша төленеді

тікелей кесімді;

үдемелі кесімді;

кесімді сыйлықақы;

жанама кесімді;

акордты.
6.2. Еңбекақыдан ұсталатын ұсталымдар мен шегерімдер есебі
КГКП РМО кәсіпорыны еңбеккерлердің жалақысынан әрекет етіп тұрған заңға сәйкес әртүрлі ұсталымдар жасайды: міндетті зейнеткерлік жарнасын жинақ зейнеткерлік қорға;жеке табыс салығын, сондай-ақ еңбеккерлердің өзі берген өтініші бойынша ұсталымдар жасалады, сонымен қоса олардың келісімінсіз:қайтарылған аванстар, жұмыстан шыққанда істемей кеткен уақыты үшін, әкелген зияндары үшін ұсталымдар ұсталады.

Табыс салығын ұстау. Салықтар-ұлттық табыстың бір бөлігі болып саналады. Салықтар арқылы жинақталған қаражат жалпы мемлекеттік мұқтаждарға жұмсалады. Қызметкерлердің салық салынатын табысынан тек жекке тұлғалардан Салық Кодексінің 145 бабы бойынша көрсетілетін ұсталымдар тұтас ұсталады.

Жеке табыс салығын ұстаған кезде 3350,3351 шоттары дебеттеліп,3120 шоты кредиттеледі.

Атқару құжаттар бойынша ұсталымдар. Сот шешімдері, нотариалдық органдардың атқару жазбалары, сондай-ақ даусыз түрде өндіріп алу туралы әкімшілі органдарының қабылдаған қаулыларға сәйкес берілетін атқару құжаттары бойынша ұсылымдар негізінде еңбек төлемінен де, сондай-ақ тұрақты сипаты бар барлық қалған төлемдерден де, оның ішінде сыйлықтардан, зейнетақылардан, жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша берілетін жәрдеақылардан алынады. Келіп түскен атқару құжаттары арнайы тізімге тіркеліп және әрбір төлеуші бойынша бухгалтерияда олардың жеке есебі жүргізіледі.

Жалақыдан ұсталған алименттер сомасы осы алимент төленетін тұлғаның пайдасына үш күннің ішінде төленуі немесе аударылуы керек. Онда бір бала үшін жалақының төрттен бірі, екі бала үшін жалақының үштен бірі және одан да көп балаларға жалақының жарытысы ұсталады, бірақ олардың мөлшері жалақының 50% аспауы тиіс. Егер де алимент төлеуші жұмыстан шығып кетсе, онда сонымен қоса атқарушы құжаттары үш күннің ішінде жаңа жұмыс орнына беріледі.

Жинақ зейнеткерлік қорға міндетті зейнеткерлік жарнасы еңбеккерлердің жалақысынан, сыйлығынан, қосымша төлемдерінен, үстемесінен және басқа да табысынан 10% мөлшерінде ұсталынады және оны Автокөлік және механизмдер кәсіпорнына аударады.

КГКП РМО кәсіпорындарында жеке тұлғалардың қаңтар айына есептелген еңбек ақыдан ұсталатын табыс салығы сомасы мынаны құрады-13527 теңге 93 тиын, 3350 шоты дебеттеліп, 3110 шот кредиттеледі.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелен еңбек ақыдан зейнетақы қорына 16123 теңге 05 тиынды құрады, 3350 шот дебиттеліп, 3220 шот кредиттеледі.
6.1-кесте

№	Операция мазмұны	Бағасы	Д	К
1	КГКП РМО жұмысшыларына еңбекақы есептелінеді	324663,31	8010	3350
2	Еңбекақыдан жинақтаушы зейнетақы қорына аударылған сома	32466,03	3350	3220
3	Еңбекақыдан жеке табыс салық ұсталынды	21656,32	3350	3110
4	Жұмысшылардың еңбекақысынан зейнеткерлік жарна ұсталынды	5349865	3350	3220
5	Есеп шоттан жеке шотқа еңбекақы аударылды	325451,02	3350	1040

7 Өнім өндіру және өнімнің өзіндік құн калькуляцияның есебі
7.1 Өнім өндіру және өнімнің өзіндік құы
Бухгалтерлік есепте (есепке алу) шаруашылық активтері қозғалысының және олардың пайда болу көздері ақшаға шағылып бағаланады.

Баға–бухгалтерлік есептің бір тәсілі болып табылады. Ол шаруашылық қорларын (активтерінің) олардың пайда болу көздерін ақша мөлшерімен көрсету тәсілі болып табылады.

Субъектердің активтерін бағалау кезінде оның міндеттері мен шаруашылық операция Қ.Р. «Бухгалтерлік есебі туралы» заңымен бухгалтерлік есеп стандарттары: №1 «Есеп саясаты», №2 «Бухгалтерлік баланс пен негізгі қаржылық есеп беруде ашу», №6«Негізгі құрал–жабдықты есепке алу», №7 «Тауарлы–материал қорларын есепке алу» т.с.с. Заңдылық актілер бойынша Қ.Р. шаруашылық жүргізетін субъектілер мен бірге барлық меншік формаларындағы субъектілерде активтерді бірдей бағалау реті қарастырылады.

Бухгалтерлік есепте, объектінің өзіндік құны, өндріс өнімді шығару шығарылған шығын мен оны өткізуден түскен табыс көлемінің қорытынды көрсеткіші көрсетіледі. Бухгалтерлік есептегі өнімнің өздік құны туралы мәліметті пайдалана отырып, жаңадан пайда болған өзіндік құн туралы ақпарат алуға болады.

Сбъектінің активін бухгалтерлік есепке алуды ұйымдастыру кезінде нақтылық принципі мен бағаның шындығы мен бірізділігін еске алу маңызды орын алады.

Қандайда бір объектінің ақшамен есептелген құны мен оған жұмсалған нақты шығынның көлемі активтің өздік нақты құнын береді.

Объективтердің қалыптасу көздері бойынша меншікті капиталдың құрылу ретіне дәл келетін резервтер, дебиторлармен кредиторлармен есеп айырысу міндеттілерді жүйелі түрде тексеру, жеткізіп берушілер мен мердігерлермен есеп айырысу бағаның нақтылығын құрайды.

Баға тұрақтылығы барлық объектілер үшін олардың активтерін бағалауда меншік иелерінің кімге жататындығын меншік формасына тәуелсіз бухгалтерлік есеп беру стандарттары мен және Қ.Р. Заң актілерімен шектелуі арқылы қол жеткізіледі.

Барлық активтерді бағалаудағы жалпылық принцип–оларды нақты құны бойынша бағалау болып табылады.

Кейде ағымдағы есептің жерлік балансында активті бақылауды күшейту мақсатында активтерді басқадай бағалап көрсету қолданылады. Мысалы, материалды активтерді негізгі құрал–жабдық түрінде көрсетеді.

Негізгі құрал–жабдықтар (материалдық активтер) ұзақ мерзімде, материалдық өндіріс сферасымен, материалсыз өндіріс сферасында (қосалқы қорда, ұзақ мерзімде қолданыста тұрған немесе жалға берілген) бастапқы құны бойынша бағаланады. Бастапқы құнды негізгі құрал–жабдықтардың орын толтырылмайтын салық пен тағыда басқа жиналымдар, жеткізуге жұмсалатын шығындар, жинау (монтаждау) құру, пайдалануға жіберу тағыда басқа кезкелген негізгі құрал жзабдықтарды мақсатты пайдалану үшін жұмыс қалпына келтіруге жұмсалатын тікелей шығындардан тұратын нақты өндіріс шығындар құрайды.

Негізгі құрал–жабдықтардың баланстық құнын анықтау үшін оны жеке есептен баланста жинақталған өтілімділік (амортизация) сомасын көрсетеді.

Өтілімділік (амортизация)–негізгі құрал–жабдықтың қызмет (жұмыс) жасау уақыты ішіндегі өтімділік құнына таратылған негізгі құрал–жабдықтың құны.

Тозу–негізгі құрал–жабдық объектісінің моральдық және физикалық тозу процессі.

Өндіріс құрал–жабдықтарына пайдалы қызмет көрсету уақыты, белгіленген қызмет көрсету уақыты деген ұғймдар қолданылады.

Негізгі құрал–жабдықты пайдаланған (қолданған) кезде одан экономикалық тиімділік алынатын мерзімді пайдалы қызмет көрсету уақыты деп атайды. Сәйкесті қарастырған мөлшер (норма) бойынша негізгі құрал–жабдықтың тозуына есептелінетін уақытты мөлшерлі қызмет көрсету уақыты деп атайды.

Сонымен баланстағы құнға негізгі құрал–жабдықтың бастапқы немесе ағымдағы құнына қарсылық есеп беруге жинақталған өтімдік сомасын шегеріп көрсететін құны жатады.

Негізгі құрал–жабдық объектісінің нарықтық немесе белгілі күндегі құнын ағымдағы құны деп аталды.

Негізгі құрал–жабдық объектісінің бір–біріне жетік мәміліге дайын айырбас құны-өткізу құнын құрайды.

Негізгі құрал жабдықты жою кезінде пайда болатын, зандас (қор) бөлшектердің сынығымен қалдықтары пайдалы қызмет көрсету сонында выбытие байланысты болжамды шығын мөлшерін шығарып тасталатын құнды- жою құны деп атайды.

Қ.Р. қолданылып жүрген заңдарға сәйкесті материалсыз активтер төмендегідей жолмен бағаланады.

• 
  өндіріс орнын ұйымдастыруда екі жақтың келісілгеніне сәйкес олардың жарлық капиталының үлесі есептелінеді. Олардың үлес салмағы тәуелсіз аудитормен бекіту қажет.
  
• 
  Басқа мекемелер мен ұйымдардан азаматтардан алынған төлемдер өндіріс шығындарына объектінің дайындық күйіне сәйкесті бағаланады.
  
• 
  Басқа да мекемелер мен ұйымдардан және азаматтардан тегін алынған келісім баға немесе сарапшылар белгіліген баға бойынша анықталған игіліктер материалсыз активтерге жатады.
  

Материалсыз активтер есеп беру баланстағы құны (бастапқы құнынан жинақталған өтімділік құны шегеріліп) бойынша көрсетіледі.

Материалдарға шикізаттар мен материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, жабдықтаушы бұйымдар, конструкция құрылымы мен бөлшектері, жанар–жағар май, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, басқа да материалдар, өндеуге жіберілген материалдар, құрылыс материалдары, аяқталмаған өндіріс т.б.с.с. материалдық қорлар жатады.

Тауарлық–материалдық қорлардың құны ең аз бағасымен немесе өткізу бағасымен бағаланады. Бұл баға шаруашылық қызметіндегі болжамды бағасына жыинтық талдау шығынымен мерзімдегі ұсталған шығындарды алып тастаған бағасымен бағаланады.

Таза өткізу құн–түрлі субъектілермен (тауарлық материалдық құрал оның бүлінуі, жартылай және толықтай ескеруге немесе олардың сату бағасының төмендеуі) бастапқы құнының орнын толтыруға болмайтын жағдайда қолданылады.

Тауарлық–материалдар қорларының сатып алу шығынына – сатып алу бағасы, тасымалдау, комиссиялық ақы, қамтамасыз ету төлемдері, делдал ұйымдарға төленетін төлемдер көлік дайындау шығындары т.б. шығындар, тауарлық–материалдық қорын сатып алуға байланысты тікелей шығындарға жатады.

Тауарлық сауда фирмалырының балансының есебіне ағымдағы сату немесе сатып алу құндары бойынша көрсетіледі. Бірақ тауарлардың сату және сатып алу бағаларының (құндарының) арасындағы айырмашылық, өткізілген тауарлар шығындарында есепке алынады. Бұл өткізілген тауарлардың нақты құнын анықтауға мүмкндік береді.

Өткізілген тауарлы–материалдық қорлардың өздік құны есеп беру мерзіміндегі шығындары ретінде мойындалады да осыған байланысты табыс мөлшері де анықталады.

Дайын өнім–нақты өндірістік өздік құны бойынша көрсетіледі. Оларды өндіріс процесінде табиғи қорларды, шикізаттар мен материалдар, жанар–жағар майлар, энергия, еңбек қорлары, материалдық және материалдық емес активтердің өтімділігі, өнім шығаруға байланысты тікелей (жұмыс, қызмет көрсету) технология мен өндірісті ұйымдастыруға кеткен шығындар құрайды.

Аяқталмаған өндіріс–нақты құны бойынша көрсетіледі.

Міндеттеме–міндеттеме бойынша айырбасқа, немесе кейбір қалыпты жағдайда міндеттемені орындау үшін түсуі бойынша төленетін ақша сомасы.

Табыс–алынған және алуға тиесілі өткізу құны бойынша бағаланады.

Шын бағалау–тауарлы–материалды қорлардың бағасын бірізділік (дәйектілік) және абайлампаздық бағалау әдістері.

Бухгалтерлік есептің стандартында №7 «Тауарлы–материалдық қорлар» оларды сатып алу кезінде (сәтінде) активтерге бір ғана баға белгіленіп қоймай сонымен бірге пайдалану кезінде баланстан шығару (жою) мақсатында қорлардың өзіндік бағасы белгіленеді.

Тауарлы–материалдық қорлардың өздік бағасы: орташа өлшемдік құны, арнаумен сәйкестендіру, ФИФО, ЛИФО тәсілдерінің бірі арқылы жүргізіледі. Тауарлы – материалдардың орташа өлшемдік құны сәйкесті (ұқсас) есеп беру мерзімінің басындағы немсе осы мерзім ішіндегі сатып алынған және өндірілген бірліктің орташа құнын анықтау арқылы есептелінеді.

Тауарлы–материалдық қорларды ФИФО тәсілі арқылы бағаланған кезде , сатып алынған немесе алған өндірілген қорлардың құнын бірінш кезекті жасауға, ұрықсат етіледі. Тауарлы–материалдық қорларды ЛИФО тәсілі арқылы бағаланған кезде сатып алынған немесе соңғы өндірілген құралдардың құндарын бірінші кезекте жоюға ұрықсат етіледі.

Тауарлы–материалдық қорлардың арнаулы сәйкестендіру тәсілі арқылы бағаланған кезде тауарлы–материалдық қордың бір– біріне алмастыралмайтын тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) арнаулы жобалар мен тапсырмалардың жеке данасының өздік құнына есеп айырысуға ұрықсат етіледі.

Осы әдістерді шартты мысалдармен қарастырайық.
7.1-кесте

Күні	Көрсеткіштер	Тауарлар қорлары
		Мөлшері	Бағасы	Құны
01.07 06.07 13.07 20.07 25.07	Қалдық Сатып алу ................... ................... ...................	50 50 150 100 150	500 550 600 650 700	25 000 27 500 90 000 65 000 105 000
Барлығы қалдықпен бірге 30,07	Қалдық	500 500 220	-	312 500
Өткізілген		280

Өлшенген ( безбенделген орташа құн) орта құн тәсілі.

Тауардың өлшенген орташа құны 312 500 : 500 = 625

Жоюға жататын өздік құны 280 х 625 = 175 000

Тауар қалдығының өздік құны бойынша сомасы 312 600–17500=137000

ФИФО тәсілі.

Жоюға жататын өздік құны

( 50 х 500 ) + ( 100 х 550 ) = ( 150 х 600 ) + ( 30 х 650 ) = 162 000 теңге

Тауар қалдығының өздік құны бойынша сомасы

( 150 х 700 ) + ( 70 х 650 ) = 150 500 теңге

ЛИФО тәсілі.

Жоюға ( есептен шығаруға ) жататын тауарлардың өздік құны

( 150 х 700 ) + ( 100 х 650 ) + ( 30 х 600 ) = 188 000

Тауар қалдығының өздік құны бойынша сомасы

( 50 х 500 ) + ( 50 х 550 ) + ( 120 х 600 ) = 124 500 теңге

Арнаулы иниенсификация тәсілі.

Осы әдіс бойнша есептен шығарылатын тауардың ( жойылатын ) өздік құн

( 50 х 550 ) + ( 50 х 600 ) + ( 100 х 650 ) + ( 80 х 700 ) = 178 500

Тауар қалдығының өздік құны бойынша сомасы

( 50 х 500 ) + ( 100 х 600 ) + ( 70 х 700 ) = 134 000
Алынған қорытынды бойынша тауарлық–материалдық қорды бағалау үшін кесте құрап салыстырайық.
7.2-кесте

Теңге

№ реті	Көрсеткіштер	Арнаулы әдіс	Орташа Арнайы құны	ФИФО әдісі	ЛИФО әдісі
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.	Бастапқы (алғашқы) мерзімдегі қалдық. Нақты бағасы бойынша сатып алынған Тауарды өткізудің өздік құны Мерзім соңындағы әртүрлі тәсілдермен есептелген қалдық Өткізген тауарлардың өздік құны ( б.3 – б.4) Мерзім ішіндегі сату бағасы бойынша өткізілген (сатылған) тауар көлемі Өткізуден түскен табыс ( б.6 – б.5)	25 000 287500 312 500 134 000 178 500 250 000 71500	25 000 287500 312 500 137 500 175 000 250 000 75000	25 000 287500 312 500 150 500 162 000 250 000 88000	25 000 287500 312 500 124 500 188 000 250 000 62 000

Бұл 7.2 кестеде келтірілген мәліметтер бойынша тауарларды өткізуден түсетін табыстың мөлшері ЛИФО әдісін қолданғанда (188 000 теңге) ең жоғары болады да, ал ФИФО әдісін қолданғанда ең төмен (162 000 теңге) сандықтан тұрады. Өткізуден түскен жалпы табыс пен салық салынатын табыс керісінше (6200 және 88 000 теңге) болады.

Сонымен келтірілген әрбір әдістің өздеріне тән артықшылығы мен кемшілігі бар. Олардың жеке біреуіне артықшылық (жекелеген деп) баға беруге болмайды. Тауарлық–материалдық қордың өздік құнын есептегенде қай әдістің қаржы қорытындысына, салық мөлшеріне және басқаруға қалай әсер ететіндігі бойынша таңдап алу қажет.

Сондықтан объктінің нақты және шын бағасын нақты есепке алу ол қаржылық есеп беру көрсеткішінің сенімділігіне және шаруашылық жүргізуші жеке субъектілердің экономикалық тиімділіктеріне әсер етеді.
7.2 Калькуляция - өздік құнын анықтау тәсілі
Шаруашылық активтерін бағалаудың негізгі принципі олардың нақты өздік құнын анықтау болып табылады. Тауарды өндіру мен өткізуге байланысты субъектінің барлық шығындарын нақты өздік құнды құрайды. Өнімнің және тауарлық–материалдық қорлардың өздік құндарын есептеудің негізгі принциптері бухгалтерлік есептің стандарттарында толық қарастырылған .

Өндірілген өнімнің өздік құнын анықтау (есептеу) тәсілін калькуляция деп атайды. Өнімнің өздік құнына (жұмыс, қызмет көрсету) материалдарды және еңбек ресурстары үнемді (тиімді) пайдаланудың деңгейі, техникалық қаруландыру, өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға әсер етеді. Калькуляция құжат түрінде дайындалады. Онда шығындар калькуляция объектісі мен шығын баптары бойынша көрсетіледі.

Калькуляция объектісіне–сатып алынған тауарлық– материалдық қорлар, дайындалған өнімдер, орындалған жұмыс пен көрсетілген қызметтерді жатқызуға болады. Калькуляция бабы ол өздік құн құрайтын шығын, яғни бухгалтерлік есептегі сәйкесті объектінің ақшалай бағалау үшін негіз болып табылады.

Сондықтан калькуляцияда маңызды шаруашылық процестерінің жүргізілуін бақылау үшін қажетті мәліметтер көрсетіледі.

Калькуляция құрылу уақытымен мақсатына қарай жоспарлы, нормантивтік, есеп беру түрлеріне бөлінеді.

Жоспарлы калькуляция–жоспарлау мерзім басындағы жоспарлау мерзім ішіндегі нормалы шығынға байланысты жоспарлы тапсырманы белгілейді.

Нормантивтік калькуляцияда белгілі мерзімдегі шығынды есептей отырып, өнім дайындағанға дейінгі өздік құнынан құрылады. Оның басты мақсаты–белгіленген нормадан тыс нақты шығындардың ауытқуына бақылау жасау болып табылады.

Есеп беру–калькуляциясында–нақты шығарылған өнімдердің (жұмыс, қызмет көрсету) нақты өздік құндары анықталынады. Өнімнің бір данасын өндіруге кеткен өздік құнын жоспарлы құнымен салыстыра отырып, өндіріс орнының (мекеменің) жұмыс сапасын анықтауға болады.

Сонымен калькуляция бухгалтерлік есептің бір тәсілінің элементі болып табылады. Ол активтердің құнын өлшеу мен мекеменің шаруашылық қызметінің әрбір кезеңіндегі (жабдықтау, өндіру, өткізу) процестерінің құнын бағалау үшін қолданылады.

Жабдықтау–мекеменің (өндіріс орнының) жұмысын жүргізу үшін қажетті еңбек құрал–жабдығы (машина, құрал–жабдықтар, станоктар т.б.с.с.), еңбек құралдары мен (шикізат, материалдар, жанар –жағар май) қамтамасыз ету.

Калькуляция көмегіне сүйене отырып, шаруашылық қызметінде келтірілген баптар бойынша тауарлық–шаруашылық қорларының (шикізаттар, материалдар, жанар–жағар май) қорлары дайындалады.

Өндіріс–шаруашылық қызметінің бұл бабында калькуляцияға сүйене отырып өндірілген өнімнің фабрикалық зауыттық өздік құны анықталынады.

Өткізу–бұл бапта дайын өнімнің толық өткізу құны есептелінеді. Шаруашылық қызметінің әрбір бабтарында калькуляция өнімнің жоспарланған өздік құнын төмендетуді бақылау мен өнімнің бірлік мөлшерін өндіруге жұмсалатын шығын нормасын бақылап отыру үшін қолданылады.

Өздік құн әрбір өндіріс орнының жұмыс сапасын көрсетеді. Ол өндіріс орнына жіберілген есептегі қателіктер мен кемшіліктерді уақытында айғақтауға мүмкіндік береді. Калькуляцияны тұтастай объектіге жеке бұйымға құруға болады. Калькуляция құрудың дұрыстығына (нақтылығы) өздік құнды құраушы шығындарды тиісді топтастыру калькуляция құрылған объектінің шығындарын дәл есептеу жанама шығындарды тарату әдістерін таңдауға байланысты болады.

Шаруашылық жүргізуші субъектінің шығындары екі түрге бөлінеді.

• 
  тауарлық–материалдық құралдың (жұмыс, көрсетілген қызмет) өздік құнына енгізілген (кіргізілген, жатқызылған) шығындар;
  
• 
  тауарлық–материалдық қорлардың өздік құнына енбейтін және мерзім ішінде шығынға жатқызылған (шығын деп танылған) жалпы және әкімшілік шығыстар, прцент бойынша шығыстар, өткізу бойынша шығыстар–мерзімдік шығынға жатады.
  

Туарлық–материалдық қорлардың өздік құнына калькуляция құруда төмендегідей принциптерді сақтауды қажет етеді.

• 
  тауарлық – материалдық қордың (жұмыс, көрсетілген қызмет) өздік құнына барлық өндірістік шығындар жатқызылады.
  
• 
  өндіріс шығындарын экономикалық нысандары бойынша топтау материалдық шығындары, еңбекақы, еңбекақы бойынша аудару, жөнелту шығындары (уақыт, мерзім, калькуляция баптары, өндіріс орны мен калькуляция объекті) бойынша жүргізіледі.
  
• 
  Бухгалтерлік есетің мәліметтерін қолдану калькуляция бойынша өздік құнын есептеудің негізі болып табылады. Бұл жағдайда талдау есебін дұрыс ұйымдастырудың рөліне баға жетпейді. Өздік құнға калькуляция құру үшін мәліметтер аналитикалық есептерден (шоттардан) алынады.
  

Егер дайндалған өніммен аяқталмаған өндіріс шығындары шектелген болсы, өндірісте жіберілген бракқа (ақауға) есептелген шығын, өндіріс қалдықтарын бағалау мен қосалқа өнім, калькуляцияның әрбір бабы бойынша анықталған шығын, калькуляция құрылған объектінің әрқайсысына қатысты анықталған болса да , онда өнімнің (жұмыс, көрсетілген қызмет) өздік құнына калькуляция құру аяқталған деп есептелінеді.

Бағалау мен калкуляция бухгалтерлік есеп алу әдісінің маңызды элементі ретінде негізгі шаруашылық процестерін есепке алу кезінде толығырақ зерттеледі.
7.3 Жабдықтаушы процессін есепке алу
а) Шикізаттар мен материалдардың түсуін есепке алу.

б) Өндіріс процесі үздіксіз жүретіндіктен өндіріс құрал–

жабдықтары мен еңбек құралдарының қорлары үнемі жаңаланып толықтырылып отырылады. Осыған байланысты бухгалтерлік есепте төмендегідей бақылау қызметі ұйымдастырады.

Бухгалтерлік есептегі қабылданған бағалау әдісіне байланыссыз (тәуелсіз) келіп түскен тауарлық–материалдық қорлардың нақты өздік құнын есептеу үшін транспроттық дайындау шығындары туралы мәліметтер қажет болады.

• 
  сатып алынған шикізаттар мен материалдарды тасу шығындарын төлеу, жанар–жағар май басқада құндылықтар оларды тиеу және түсіру шығыстары.
  
• 
  Жүкті станциядан сатып, жұмысының қоймасына дейін жеткізу шығыстары.
  
• 
  Әкелу (жеткізу) шығындары.
  
• 
  Кеден шығындары, делдалдық ұйымдарға жабдықтап көмектескені үшін төленетін коммисялық марапаттау шығындары.
  
• 
  Бюджетден қайтарылмайтын (толтырылмайтын) салықпен алымдар.
  
• 
  Материалдық шикізат қорларын тікелей сатып алуға байланысты және т.б.с.с. тікелей басқада байланыстар.
  

Сонымен өнімді өндіруге қажетті материалдардың сатып алу құны және оларды сатып алуға жұмсаған шығындар жиынтығы келіп түскен материалдық–шикізат қорлар көлемінің барлық нақты құнын құрайды. Жеке данасының құнын барлық өздік құнды олардың санына бөлу арқылы анықталады.

Осыдан келіп әрбір сатып алынған шикізаттар мен материалдарға олардың барлық көлемінің өздік құнымен шикізат пен материалдар бір данасының (бірлігінің) нақты өздік құнын анықтау мақсатында калькуляция құру қажет. Осы кезде калькуляция баптарының тізімін бухгалтерлік құжаттарда бірінші көрсетіледі. Өйткені бір түрлі материалдың өздік құны сатып алу бағасымен жеткізуге жұмсалған шығындардың түрлеріне байланысты әртүрлі болуы мүмкін.

Шикізаттар мен материалдардың өздік құнының калькуляциямен құжаттар негізінде бухгальтерлік есепке алу топтарында жазу жүргізіледі. Материалдар мен шикізаттардың жиынтық есепке алуда нақты өзіндік құны элементтері бойынша тауарлы материалдарды жазу шотының 2 бөлімінде, материалдар шотының 20 бөлшегін, материалдар бухгалтерлік есепке алудың бас жоспар шоттарында Қ.Р. субъектілерінің қаржылық шаруашылық қызметінде көрсетіледі.

Калькуляция негізінде шикізаттар мен материалдардың нақты өзіндік құнын анықтауға екі дербес шот ашылады.

- Шикізаттар мен материалдар сатып алу құны бойынша.

• 
  Транспорттық дайындау шығыстары.
  

8 Дайын өнім және оны өткізу есебі
8.1 Дайын өнімдер шығаруды есепке алу
Техникалық тексерістерден өтіп, техникалық бақылау бөлімі қабылдаған өнімді–дайын өнім деп атайды. Осындай өнім дайын өнімдер қоймасына жіберіледі де тапсыру жүк құжатымен ресімделеді.

Техникалық бақылау бөлім қабылдамаған және барлық өңдеу фазаларынан өтпеген өнімдер мен бұйымдар аяқталмаған өндіріс құрамында есепке алынады. Өндіріс өнімдері нақты, нақты көрсетілген құны (бағасы), қойма есебіндегі карточкаларда көрсетілген сақтау орны бойынша әрбір түрі бойынша есеп жүргізіледі.

Дайын өнімнің өзіндік құны оны шығаруға жұмсалған және дайындауға кеткен барлық шығындардан құрылады.

Дайын өнімнің бағасын есептегенде нақты өзіндік құны мен мекеменің өндірістік бағасының арасындағы ауытқуы есепке алынады. Айлық есеп беру соңында, яғни «Дайын өнім» шотында нақты өзіндік құны анықталынып, баға айырымы қайтадан есептелінеді. Дайын өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау үшін талдау есебінің мәліметерімен аяқталмаған өндірісті түгіндеу қорытындылары пайдаланылып, арнаулы есеп айырысу ресімделінеді.
8.1-кесте – Дайын өнімнің нақты өздік құнының есебі

Сатып алушылар		Бұйым		Барлығы
		‘‘ А ‘‘	‘‘ Б ‘‘
1	Аяқталмаған өндіріс қалдығы	-	-	-
2	Ай ішіндегі өндіріс шығыны	276158,82	122487,18	39864,00
3	Ай ішіндегі аяқталмаған өндіріс қалдығы	6158,18	-	6158,18
4	Дайын өнімнің нақты өндірістік өздік құны	276158,82	122487,18	39864,00
5	Нақты шығарылған дайын өнім кг	4306,91	2000	6211
6	Дайын өнімнің 1 кг нақты өзіндік құны	64 – 12	61 – 24	х

1) Осы 10.5.1. кестесінде келтірілген мәліметтер негізінде дайын өнімнің нақты өздік құны «Негізгі өндіріс» шотының кредитінен «Дайын өнім» шотының дебетіне жазылып шегеріледі.

2) Өндірістің дайын өнім тікелей мекеменің қоймасына жіберіледі.

3)Түсіруден анықталған аяқталмаған өндіріс қалдығы 6158 теңге 18 тиын. аяқталмаған өндіріс шотына «А» бұйымының талдау шотына сәйкесті жазылады.

Жаңа өндіріс циклінің басында аяқталмаған өндіріс қалдығы бұйым түрі бойынша «Негізгі өндіріс» шотында қалпына келтіріледі де ол дайын өнімнің (жұмыс, қызмет көрсету) нақты өндірістік өздік құнының шындығын қамтамасыз етеді.
Дебет Негізгі өндіріс Кредит

С-до	10) 392487,18 10) 6158,821
322036,00 36000,00 10800,00 9) 29810, 00
Айналым 398646,00 С – до	Айналым 398646,00

Дебет Материалдар Кредит

С – до	3) 327096,00
315500,00 253000,00
Айналым 568500,00 С – до 241404,00	327096,00

Дебет Бюджетпен есеп айырысу Кредит

	С – до
	6) 11025,00
	Айналым 11025,00 С – до 11025,00

Дебет Жеткізіп берушілермен есепайрысу Кредит

	С – до
	315500,00 253000,00 8) 6500,00
	574500,00 С – до 574500,00

Дебет Жөнелту, жіберу шығыны Кредит

С – до	9) 29810,00
5060,00 9500,00 2850,00 7) 6700,00 8) 5700,00
Айналым 29810.00 С – до	Айналым29810.00

Дебет Дайын өнім Кредит

С – до
10) 392487,18 6158,82
Айналым: 398646,00
С – до 398646,00

Жалақы бойыншаесеп айырысу (жалақылы есеп айырысу)

Дебет Кредит

	С – до
	1) 52500,00
	Айналым 52500,00
	С – до 52500,00

Дебет Негізгі өндіріс құралдарының тозуы Кредит

	С – до, қалдық 1) 6700,00
	Айналым 6700,00
	С – до 6700,00

Дебет Басқадай есептелген шығыс Кредит

	Сальдо
	1) 787,00
	Айналым 787,00
	Сальдо 787,00

Дебет Жалпы және әкімшілік шығындар Кредит

С – до
4) 7000,00 5) 2100,00 6) 11812,50 8) 800,00
Айналым 21712,00 С – до 21712,00	Айналым

Дебет Аяқталмаған өндіріс Кредит

С – до
10) 6158,82
Айналым 6158,82
С – до 6158,00

Дебет Бюджетпен басқадай есеп айырысу Кредит

	С – до
	5) 15700,00
Айналым	Айналым 15700,00 С – до 15700,00

Оныншы операция.

Өндірістің нақты құны бойынша 398648

теңгеге дайын өнім шығарылған. Оның ішінде «А» бұйымы–276158 теңге 82тынды және «Б» бұйымы–122487 теңге 18 тиынды құрайды.

Түгіндеу нәтижесінде «А» бұйымның өндірісінде аяқталмаған қалдық 6158 теңге 82 тиынды құрайды.

Оныншы операцияны жазу

Дебет шотында «Дайын өнім»– 398646,00

Оның ішінде

«А» бұйымы - 276158,82

«Б» бұйымы - 122487,18

Кредит шотында «Негізгі өндіріс»–398646,00

оның ішінде

«А» өндірісі - 276158,82

«Б» өндірісі - 122487,18

Дебет шотында «Аяқталмаған өндіріс»

оның ішінде

«А» бұйымы - 6158 теңге 82 тиын

Кредит шотында «Негізгі өндіріс»

«А» бұйымының өндірісі - 6158 теңге 82 тиын
Сатып алушы дайындаушы (өнімді өндіруші)-өндіріс орынына дайын өнімнің өткізу бағасы бойынша шығынының орнын толтырады.

Өткізу құнын әртүрлі факторларға байланысты дайындаушы (жеткізіп беруші) белгілейді де ол сатып алушы келісіп, шарт арқылы бекітіледі. Өткізу құнына мемлекет белгілеген жанама салықта енгізіледі. Сонымен салыққа: қосымша құн салығымен акциздер жатады: өткізу құны әр уақытқа дайын өнімнің (өндіру құнына) өзіндік құнынан артық болады.

8.1-сурет – Дайын өнімді өткізу бағасының құрылысы (структурасы)
Өнім өткізудегі бухгалтерлік есептің объектісіне: дайын өнімнің екі бағасы (нақты өзіндік құны мен есептегі бағасы); дайын өнімді өткізуден түскен табыс (кіріс); дайын өнімді өткізуге жұмсалған шығын, жанама салықтар (акциздер мен қосымша құнға салынатын салықтар) жатады.

Өндірістен өндіруге жұмсалған нақты өздік құнымен келіп түседіде баланста сол құнмен (бағасымен) көретіледі. Бірақ есеп беру мерзіменде (ағымдағы есепке алу) дайын өнім есептегі бағасы бойынша есепке алынады. Сондықтан есеп беру айы аяқталғаннан кейін өнімнің нақты өзіндік құны анықталғаннан соң, есептегі бағасы нақты өздік құнымен есептегі бағасының арасындағы айырымды қайтадан есептеу арылы реттеледі.

«Қорытынды табыс (зиян)» шотының дебет және кредит айналымы салыстырылып, өткізуден түскен қаржы қорытындысы анықталынады да ол есепте:

Дебет шотында «Қорытынды табыс (зиян)»

Кредит шотында «Есеп беру жылындағы бөліп берілмеген табыс (жабылмаған зиян)»–табыс сомасы, немесе:

Дебет шотында «Есеп беру жылындағы бөліп берілмеген табыс (жабылмаған зиян)»

Кредит шотында «Қорытынды табыс (зиян)» шығын сомасы, яғни шығынға шығарылғаны жазылады.

Дайын өнімді өткізу мен жіберу операцияларын есепке алу ретін мысал арқылы қарастырайық.

Он бірінші операция.

Дайын өнімнің «А» және «Б» түрлеріне сәйкесті сатып алушыға жіберілген.

4000 кг – 1кг бағасы 120 теңге сомасы 480 000 теңге

1500 кг – 1 кг бағасы 110 теңге сомасы 165 000 теңге

Шарт бойынша барлық жалпы сомасы 645 000 теңге

Қосымша құн салығы 16 % сомасы 129 000 теңге

Барлық төлеуге қажетті сома 774 000 теңге

Он бірінші операцияны жазу.

Дебет шотында «Алынуға тиісті счет» - 774,000 теңге

Кредит шотында «Дайын өнімді өткізуден түскен табыс»-645 000 теңге

Кредит шотында «Қосымша құн салығы» - 129000 теңге

Бір уақытта «А» және «Б» өнімдердің өткізілген өзіндік құны анықталынады. Ол үшін 10.5.2. кестесінде келтірілген мәліметтер қолданылады.

Біздің мысалымызға сәйкесті

«А» 4000 кг х 64 теңге 12 тиын = 256 480 теңге

«Б» 1500кг х 61 теңге 24 тиын = 91 860 теңге

Дайын өнімнің өткізілген өздік құны 348340 теңге

Дайын өнімінің өткізілген өзіндік нақты құны есептен шығару үшін бухгалтерлік жазу беріледі:

Дебет шотында «Дайын өнімнің өткізілген өзіндік құны» 348 340,00

Кредит шотында «Дайын өнім» оның ішінде

аналитикалық ( талдау ) шотында «бұйым А» – 256480,00 теңге

аналитикалық ( талдау ) шотында «бұйым Б» – 91860,00 теңге

Он екінші операция.

Дайын өнімді өткізу бойынша есеп айырысу шотынан 25000, 00 теңге төленді

Он екінші операцияны жазу.

Дебет шотында «Өткізу шығындары» 25000,00 теңге

Кредит шотында «Есеп айырысу шотындағы қолма қол ақша»

25000,00 теңге

Он үшінші операция.

Дайын өнімді өткізуден есеп айырысу шотына 774 000 теңге ақша келіп түседі

Он үшінші операцияны жазу.

Дебет шотында «Есеп айырысу шотындағы қолма–қол ақша»-

774,000 теңге

Кредит шотында «Алынуға тиісті счет» - 774,000 теңге

Он төртінші операция.

Есеп айырысу шотынан қосымша құн салығы-120 000,00 теңге

аударылды

Дебет шотында «Бюджетпен есеп айырысу»

Кредит шотында «Есеп айырысу шотындағы қолма–қол ақша»

-120 000,00 теңге

Он бесінші операция.

Дайын өнімді сақтайтын қойманы жалдауға жұмсалған қарызды төлеуге ұсынылған счет бойынша 36 000 теңге оның ішінде ҚҚС (қосамша құнт салығы) 7200 теңге

Он бесінші операцияны жазу.

Дебет шотында «Өткізу шығыны» - 28800, 00 теңге

Дебет шотында «Қосымша құн салығын өтеуге» - 7200 теңге

Кредит шотында «Жеткізіп берушілер және мердігерлер мен есеп айырысу» 3600,00 теңге

Он алтыншы операция.

Дайын өнімдерді сақтайтын қойма жұмаскерлерінің еңбекақысына есептелген 18500 теңге

Он алтыншы операцияны жазу.

Дебет шотында «Өткізу шығындары» - 18500, 00 теңге

Кредит шотында «Қызметкерлердің еңбек ақысы бойынша есеп

айырысу» 18500,00 теңге

Он жетінші операция.

Еңбекақыдан төленетін аударулар жүргізілген:

Міндетті зейнетақы жарнасы 10% мөлшерінде - 1850 теңге

Әлеументтік салық 21% - 3885 теңге

Әлеументтік қамсыздандыруға жұмсалатын алым - 580 теңге

Барлығы - 6315 теңге

Он жетінші поерацияны жазу.

Дебет шотында «Өткізу шығындары» - 6315,00 теңге

Кредит шотында «Бюджетпен басқа есеп айырысу» - 3885,00 теңге

Кредит шотында «Бюджетпен басқадай есеп айырысу» - 1850,00 теңге

Кредит шотында «Есептелген басқада шығындар» - 580,00 теңге

Он сегізінші операция.

Жұмысшылармен қызметкерлердің жалақысынан табыс салығы - 3400,00 теңге ұсталып, есеп айырысу шотынан бюджетке аударылған.

Он сегізінші операцияны жазу.

Дебет шотында «Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу»

3400,00 теңге

Кредит шотында «Бюжетпен есеп айырысу» 3400,00 теңге

Дебет шотында «Бюджетпен есеп айырысу» 3400,00 теңге

Кредит шотында «Есеп айырысу шотындағы қолма–қол ақша»

3400,00 теңге

Он тоғызыншы операция.

Қабылдап алынған материалдармен көрсетілген қызметтер бойынша жеткізіп берушілерге 610500 теңге «Есеп айырысу шотынан» аударылады.

Он тоғызыншы операцияны жазу.

Дебет шотында «Жеткізіп берушілер және мердігерлермен есеп айырысу» 610500,00 теңге

Кредит шотында «Есеп айырысу шотындағы қолма–қол ақша»
- 610500,00 теңге

Жиырмасыншшы операция.

Есеп айырысу шотынан жинақтаушы зейнетақы қорына 21 435 теңге аударылады

Жиырмасыншы операцияны жазу.

Дебет шотында «Бюджетпен басқадай есеп айырысу» - 21435,00 теңге

Кредит шотында «Есеп айырысу шотындағы қолма–қол ақша»

- 21405,00 теңге

Жиырма бірінші операция.

Жалпы әкімшілік шығындарды жиынтық (қорытынды) табысынан (зияннан) 21712 теңге есептен шығарылған

Жиырма бірінші операцияны жазу.

Дебет шотында «Қорытынды табыс (зиян)» - 21712,00 теңге

Кредит шотында «Жалпы және әкімшілік шығындар» - 21712,00 теңге

Жиырма екінші операция

Қорытынды табыснан (зиян) өткізу шығындары 78615,00 теңге есептен шығарылады

Жиырма екінші операцияны жазу

Дебет шотында «Қорытынды табыс (зиян)» - 78615,00 теңге

Кредит шотында «Өткізу шығындары» 78615,00 теңге

Жиырма үшінші операция

Қорытынды табыс (зиян) өткізілген дайын өнімнің (жұмыс, көрсетілген қызмет) өзіндік құны 348340,00 теңге есептен шығарылады.

Жиырма үшінші операцияны жазу

Дебет шотында «Қорытынды табыс (зиян)» 318340,00 теңге

Кредит шотында «Өткізілген дайын өнімнің өздік құны» 348340

Жиырма төртінші операция

Дайын өнмді өткізуден түскен табыс, қорытынды табысқа (зиянға) 64500 теңге жатқызылады

Жиырма төртінші операцияны жазу

Дебет шотында «Дайын өнімді өткізуден түскен табыс»

645000,00 теңге

Кредит шотында «Қорытынды табыс» 645000,00 теңге

Жиырма бесінші операция

Қаржылық қорытынды анықталып, 196333 теңге есеп беру жылының табысына жатқызылған

Жиырма бесінші операцияны жазу

Дебет шотында «Қорытынды табыс» 196333,00 теңге

Кредит шотында «Бөлімбеген табыс» 196333,00 теңге
9 Меншікті капитал және қаржылық нәтижелер есебі
9.1 Меншікті капитал
Меншікті капитал – корпорация капиталының меншікті қаржыландыру көзінің есебінен қалыптастырылған бөлігі.

Корпорацияның қаржы әлеуетінің негізін меншікті капитал құрайды. Меншікті капиталға мына элементтер кіреді:

1. 
   Жарғылық капитал
   

• 
  Жай акция
  
• 
  Артықшылықты акция
  
• 
  Жарғылық капиталға салынатын салым мен жарна.
  

2. 
   Алынатын капитал (акционрелік қоғам меншік иелерінен кейін жою немесе қайта сату үшін сатып алған меншікті акция (үлес)).
   
3. 
   Үстеме капитал:
   

• 
  Акционерлік қоғамның эмиссиялық кірісі (орналастырылған акцияның атаулы құнынан тыс алынған сомадан акцияны сатуға жұмсалған шығыс шегерілген сома) (қосымша төленген капитал):;
  
• 
  Айналымнан тыс активті қосымша бағалаудан түсетін сома (қосымша төленбеген капитал);
  

• 
  Негізгі құрал жабдықты қайта бағалаудан;
  
• 
  Инвестицияны қайта бағалаудан;
  
• 
  Өзге активті қайта бағалаудан;
  

• 
  Басқа ұйымнан тегін алынған мүлік;
  
• 
  Мақсатты қаржыландыру қаражатының инвестициялық ресурс нысанындағы түсімі және басқа да түсім.
  

4. 
   Резервтегі капитал.
   
5. 
   Бөлінбеген кіріс (орны толтырылмаған залал):
   

• 
  Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (орны толтырылмаған залал);
  
• 
  Өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы (толтырылмаған залал).
  

Меншікті капитал айналымнан тыс активтің орны толтырылатын және қоғамның меншікті айналым қаражаты пайда болатын көз ретінде пайдаланылады. Меншікті айналым қаражаты кәсіпорынның жыл бойы тұрақты төлем қабілетін қолдау үшін қажет. Актив пен Пассив балансы (баланс парағы бойынша бюджет) бойынша алдағы кезеңнің (тоқсанның, жылдың) соңында меншікті айналым қаражатының жоспарлы мөлшері анқыталады, яғни акционерлік қоғамның келешектегі төлем қабілеттіліг, сондай-ақ осы қаражаттың өсімнің мөлшері болжанады.

Меншікті қаражаттың құрылымы оның жалпы мөлшеріндегі әрбір баптың, өзіндік салмағын сипаттайды. Меншікті капиталдың құрылымына ішкі де, сондай-ақ сыртқы да факторлар ықпал етеді. Корпорация басшылығы ішкі факторларды (менеджменттің, маркетингтің жай-күйі, қаржының тұрақтылығы) бақылайды.

Сыртқы факторларды меншікті капиталдың мақсатты құрылымын қалыптастырған кезде ескерген орынды. Сыртқы факторларды меншікті капиталдың мақсатты құрылымын қалыптастырған жай-күйі, мемлекеттің салық және ақша кредит саясаты жатады.

Меншікті капиталдың құрылымы бірқатар есепті кезең (тоқсан, жыл) бойынша зерттеледі және зерттеу нәтижесі бойынша келешекке болжам жасалады.
9.2 Меншікті капитал қалыптастыру саясаты
Меншікті капитал қалыптастыру корпорацияның жалпы қаржы стратегиясының өндірістік-коммерциялық қызметін ақшалай ресурспен қамтамасыз ететін бөлігі болып таблады. Меншікті капитал:

1. 
   Меншікті капитал есебінен айналымнан тыс активтің қажетті мөлшерін (негізгі меншікті капитал) құру;
   
2. 
   Меншікті капитал есебінен айналым активінің (меншікті айналым капиталының) белгіленген үлесін құру мақсатында қалыптастырылады.
   

Меншікті капиталды басқару оныңжинақталған бөлігін ұтымды пайдаланумен ғана емес, сонымен бірге корпорацияның келешекте дамуын қамтамасыз ететін қаржы ресурсының меншік көзін құрумен де байланысты. Меншікті капиталды басқару процесінде оны қалыптастыратын көз ішкі және сыртқы көзге бөлінеді. Ішкі көздің құрамына:

• 
  Бөлінбеген кіріс;
  
• 
  Меншікті капиталға негізгі құрал-жабдықты қайта бағалау (қосымша бағалау) нәтижесінде қосылатын қаражат;
  
• 
  Өзге де ішкі көз (резервтегі қор) кіреді.
  

Амортизациялық аударымда меншікті ақша ресурсын қалыптастыратын ішкі көз болып табылады., алайда ол меншікті капиталдың мөлшерін ұлғайтпайды, тек оны қайта инвестициялау тәсілі ретінде қарастырылады.

Сыртқы қаражат көзіне:

• 
  Қосымша үлестік капиталды жұмылдыру (құрылтайшылардың қаражатын жарғылық немесе қойма капиталына салу арқылы);
  
• 
  Қосымша акционерлік капиталды тарту (қайталама эмиссия және акция сату арқылы);
  
• 
  Заңды тұлғаның және мемлекеттің тегін қаржылай көмегі (мысалы, мемлекеттік бірегей кәсіпорынға, қаржы өнеркәсіп тобына және т.б.);
  
• 
  Қарыз қаражатты меншікті қаражатқа конверсиялау (мысалы, корпоративтік облигацияны артықшылықты акцияға ауыстыру);
  
• 
  Инвестициялық мақсатқа түскен мақсатты қаржыландыру қаражаты;
  
• 
  Өзге де сыртқы көздер (акцияны атаулықұнынан жоғары сатқанда пайда болатын эмиссиялық кіріс) жатады.
  

9.3 Меншікті капиталдың жекелеген элементтерін бағалау
Меншікті капиталдың құнын элементке бөліп бағалау корпорация қаржысының тұрақтылығын капитал тартудың ең арзан көзін таңдау негізінде нығайтуға ықпал етеді.

Қарапайым акция эмиссиясының көмегімен тартылатын қосымша капиталдың құнын келесі формула бойынша есептеу ұсынылады:
(6)

мұнда: - қарапайым акция шығару есебінен тартылатын меншікті капиталдың құны, %;

• 
  - қосымша шығарылатын кәдуілгі акцияның саны;
  

• 
  - есепті кезеңде бір қарапайым акцияға шаққандағы дивидендтің сомасы, сеңгеде;
  

• 
  - акционерлерге таза пайдадан төленетін дивидендтің жоспарланған өсу индексі;
  

- қарапйым акция шығару есебінен тартылатын меншікті (акционерлік) капиталдың сомасы;

- акция эмиссиясының жалпы сомасына қатысты қарапйым акция эмиссиясына жұмсалған шығын.

Мысал.

Компания 72 млн. а.б. ақша сомасына 12 млн дана қарапайым акцияны қосымша шығарды. Эмиссияға жұмсалған шығын 2,1 млн а.б. құрады, есептi кезеңде бiр акцияға шағып есептегенде дивидендтiң сомасы 20 а.б., ал таза пайдадан акционерлерге төленетiн дивидендтiң жоспарланған өсу индексi — 1 ,05-тi құрады. Қарапайым акция эмиссиясының көмегiмен тартылатын меншiктi капиталдың кұнын анықтаңыздар.

(7)

Артықщылықты акция эмиссиясының көмегiмен тартылатын қосымша капиталдың құнын келесi формуланың көмегiмен есептеуге болады:

(8)

Мұнда: - артықшылықты акция эмиссиясыньң көмегiмен тартылатын қосымша капиталдың құны, %;

• 
  — артықшылықты акция эмиссиясының көмегiмен тартылатын қосымша капиталдың сомасы;
  

• 
  — қоғамның жарғылық мiндеттемесiне сәйкес төленуi тиiс дивидендтiң сомасы;
  

— акция эмиссиясының жалпы сомасына қатысты артьқшылықты акция эмиссиясына жұмсалған шығын.

Мысал.

Компания әрқайсысының атаулы қуны 50 а.б., 360 мың артықшылықты акцияны қосымща шығарады. 1 акцияға шағып есептегенде дивидендтiң сомасы 20 а.б., ал эмиссияға жұмсалған шығын — 360 мын а.б. құрады. Артықшылықты акция эмиссиясының көмегiмен тартылатын меншiктi капиталдың құнын анықтаңыздар.



Үлестiк қаржыландырудың сыртқы көзiмен салыстырғанда пайда корпорацияның iшкi көзi болып табылады. Алғашқыда бұл қаржы нарығымен байланысты емес тегiн көз деген ой туындайды. Бөлiнбеген пайда (сальм салудан және дивиденд төлеуден қалған) компания акционерлерiне тиесiлi болады. Акционерлер (менеджерлердiң катысуымен) ақшалай қаражатты өндiрiске салуды немесе оны дивиденд төлеуге жұмсау мәселесiн шешедi. Сондыкқтан акционерлер бөлiнбеген пайданы салым ретiнде салған жағдайда оның қосымша кiрiс (пайда) келетiн капитал ретiнде қарастыру қажет. Сол себептен бөлiнбеген капиталдың құны кәдуiлгi акция орналастырудан алынған капиталдың бағасымен тең болады. Корпорация жаңа акция орналастырумен байланысты қосымша шығым жұмсауға мәжбүр болады. Акция эмиссиясы есебiнен тартылған меншiктi капиталдың құнын басқару процесi эмитентке қиыншылық тудырады және жоғары тәуекелге ұрындырады. Сондықтан корпорацияның меншiктi капиталының бағасын (құнын) басқару үшiн эмиссиялық және дивидендтiк саясат әзiрлеп, оны iске асыру қажет.
10.Қаржылық есеп
Қаржылық есеп берудің маңызы. Басқаруды ақпаратпен қамтамасыз етуде ішкі және сыртқы пайдаланушылар.

Қаржылық есеп берудің мақсаты шешім қабылдау барысында қатысты пайдаланушыларға ұйымның қаржылық жағдайын, қызметінің нәтижесі және оның қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпарат беру болып табылады.

Қаржылық есеп беру көпшілік пайдаланушылардың жалпы қажеттеліктерін қанағаттандырғанымен, ол экономикалық шешімдер қабылдау үшін пайдаланушыларға қажет болып қалатын барлық ақпаратпен қамтамасыз ете алмайды, өйткені онда негізінен бұрынғы оқиғалардың қаржылық емес ақпаратты қамту ету міндетті емес. Қаржылық ақпарат түсінікті, орынды, пайдаланушыларға мәнді, сенімді, бейтарапты (нейтральный), салыстырмалы болу қажет.

Қаржылық есепті құру екі маңызды жолдан түрады: есептеу және шаруашылықтың ұздіксіздігі. Есептеу әдіс - мысал: - тауарлар желтоқсан айында несиеге сатылды, ал сатыпалушыдан ақша қаражаты ақпан айында түсті. Сонда тауарларды өткізілуі желтоқсан айында көрсетіледі ақша түскен айда емес;

желтоқсан айда жал есебінің (қантар аймен науырыз айлардың) төлемі жасалды, бұл жерде жал сомалар ұш айға тең бөлініп жазылады төленген айға жазыласалмайды;

қараша айда тауарлар несиеге алынды, оның төлемі ақпан айда жасалды. Сонда қаржылық есепте желтоқсан айдың басына кредиторлық берешек көрсетіледі.

Шаруашылықтың ұздіксіздігі – қаржылық есептің жасалуы кәсіпорынның азаюы немесе жабылуы мүмкін болмау керек келешегі бар мақсатпен жасалу керек. Мысалы, банктер несие беру барысында кәсіпорындардың қаржылық жағдайының тұрақтылығын зертейді, қаржылық есебінен қаржылық түрақтылығы байкалмаса несие беруін тоқтатады.Активтері аз болып немесе олар құнсыз болса немесе қаржыландырудың басқа нысандары болмаса.

Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін атаймыз.Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.

Бухгалтерлік есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады.Бухгалтерлік есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жеткізушілермен мердігерлер, сатыпалушылармен тапсырысберушілер, енбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік органдар т.б. кіреді.

Бухгалтерлік есептің мәлеметтерінен субъектінің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттар жағдайын, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.Осымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның тиімділігін бағалау, қызметін жедел басқару үшін және болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып табылады.

Есеп берудің қүрамы.Қаржылық есеп беруге қойылатын негізгі талаптар, дайындық жұмыстар (түгендеу).

Бухгалтерлік есепке қойылатын талаптар: - кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті көрсету;

барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру;

бухгалтерлік есепті басқа есептердің сабақтастығымен сақтау;

әдістемелік және басқада ережелерді сақтау.

Бухгалтерлік есеп – ақпаратау жүйесі болып табылады, оның басты нысаны – жинақтау, анықтау, бағалау, өлшемдері және кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы керек қылған немесе қажеттенген (инвесторлар) тұлғаларға мәліметтеу.

Қаржылық есептің пайдаланушылары болып инвесторлар, қызметкерлер, кредиторлар, жеткізушілермен мердігерлер, сатыпалушылар, мемлекет пен бюджет органдары және ұйымдар табылады. Олар қаржылық есеппен қажеттенеді өз мүддесі үшін.

Кәсіпорын басшылар әр пайдаланушыға өз қажеттілігіне қарай қаржылық есеп бойынша ақпарат жинақтап береді.

Қаржылық есептің нысаны болып коммерциялық кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы, оның нәтижесі жөнінде және қаржылық жағдайдың өзгерістері туралы ақпаратау, ол пайдалунышылармен басшыларға дұрыс экономикалық шешімдер жасау үшін қажет. Бұл мәліметтер өткен кезеңдікі болғандықтан алдағы кезеңде болжам жасауға ғана пайдаланылады. Әр пайдаланушы өзі салған ресурстардан алып шыққан нәтижені талдай отырып шешім қабылдай алады, мүнда басты мақсат активтердің өтімділігі – тез арада ақша қаражатына және оның баламаларына айналдыру.

Экономикалық ресурстар = капитал

Капитал – меншікті және қатысты (кредиторлық берешек) болып бөлінеді.

Экономикалық ресурстар – кәсіпорынның активтері, ал қатысты капитал (кредиторлық берешектер) – кәсіпорынның міндеттемелері.

Активтер = Міндеттемелер + Меншікті капитал

Бұл теңестіру – баланстық теңестіру болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық есеп беруі №1 «Қаржылық есеп беру» ХҚЕС сәйкес жасалады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпарат - баланстан алынады.

Активтер Міндеттемелердің Меншікті капиталдың

Соңғы қалдығы = Соңғы қалдығы + соңғы қалдығы

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы нәтижені – кіріспен шығыс туралы есепте көрсетіледі.

Таза табыс = Табыс - Шығын

Кәсіпорынның қапитал жағдайы туралы өзгерістерді – меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есептен алынады.

Соңғы Бастапқы Салынған

Меншікті = Меншікті + Таза +, - (алынған) - Хабарланған

Капитал капитал табыс капитал дивидендтер

Кәсіпорынның ақша жағдайы туралы өзгерістерді – ақша қөзғалысы туралы есепте көрсетіледі.

Бөлінбеген табыс туралы есеп кәсіпорынның өзі үшін жасалады.

Бөлінбеген Бөлінбеген Таза Хабарланған

табыс = табыс + табыс - дивидендтер

соңғы қалдық бастапқы қалдық

Бұл есептердің бәрі бірбірімен өте тығыз байланыста, әр бірі жеке формаларда көрсетіледі. Осы есептердің бәріне соңында түсініктеме хат қосымша түрде жазылады. Түсініктеме хатта жазба түрде өзгерістерге анықтама беріледі.

Қаржылық есеп жасау барысында бухгалтерлік есептін принциптеріне негізделеді:

- есептеу, дұрыстық, түсініктілік, маңыздылық, салыстырмалық, уақтылық, сақтық, ұздіксіз, тиянақтылық, сабақтастық, сенімділік, бейтараптық.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайының элементтері: актитер, міндеттемелер, меншікті капитал. Ал, қаржылық есеп туралы нәтиженің элементтері:кіріс пен шығыс, табыс пен залал.

Кіріс – активтердің көбеюнен немесе міндеттемелердің азаюынан түсетін экономикалық пайда (сату арқылы), кәсіпорынға табыс әкелу барысында –сату (өткізу), қызмет көрсету, %, дивидендтер немесе лицензиялық төлемдер, жал төлемдер болуы мүмкін, құрылтайшылардың салымдары есептелмейді. Басқа табыстар – ол, мысалы -негізгі құралдар қайта бағаланды (көбейсе), бұл жерде кірістер осындай жағдайдың шығыстарын шегертіліп көрсетіледі;

- бағам айырмашылық.

Шығыстар – активтердің шығу барысында міндеттемелердің көбеюі нәтижесінде капиталдың азаюы (құрылтайшылар арасындағы үлестіру қатысысыз), өткізілген өнімнің өзіндік құны, еңбекақы, амортизация және басқад шығыстар – бағам айырмашылық банк шағындарымен.

Табыс – құрылтайшылардың салымдарынан тыс негізгі және негізгі емес қызметтің нәтижесінде (шаруашылық нәтижеде) меншікті капиталдың көбеюі.

Залал (шығын) - құрылтайшылардың салымдарынан тыс негізгі қызметтің нәтижесінде жарғылық капиталдың (активтердің) азаюы.

Қаржылық есептің элементерін мойындау – шаруашылық процестердің нәтижелерін баланспен қаржылық есепте көрсету.

Кәсіпорынның қаржалақ жағдайын бағалайтын, ол активтер кәсіпорынның өткен кезеңде пайда түсіру мақсаттан түскен табыс.

Міндеттеме – ол, өткен жағдайлардан пайда болған кәсіпорынның кәзіргі төлем міндеттемесі.

Капитал – жоғарыда айтып кеткендей міндеттемелерді шегерткеннен кейінгі қалған активтер.

Мысал, кәсіпорынның активтері 100мың доллар, міндеттемелері 85мың доллар, сонда меншікті капитал болады 15мың доллар (100 – 85).

Активтерден экономикалық пайда олардың (тікелей немесе жанама) қатысуымен ақша қаражатына айналумен түседі. Мысалы, активтер өндіріске қатысты болады немесе өзіндік құнды кеміту барысында ақша қаражатына айналады және активтін меншігіне қарамастай кәсіпорынға пайда түсіру қабілеті бар (жал), мысалы жалға алынған негізгі құралдар немесе материалдық емес активтер зертеу жұмыстардың жұргізу барысында жаңалықтыр «Ноу- Хау» еңгізісе кәсіпорынның құпиясын сақтай отырып кәсіпорынға пайда түсіре алады.Сонымен активтер кәсіпорында өткен жағдайлардың нәтижесінен қалыптасады және мемлекеттік субсидиясынан пайда болуы мүмкін. Кейбір шашылып қалған жергіліктерді аяққа түрғызу мақсатта (жұмыс орындар табу) мемлекет өзі қаржыландаруы мүмкін немесе арзан бағаға негізгі құралдармен инвесторларды тартуы мүмкін.

Ал, міндеттемелер алынған активтер үшін берешектер өткен жағдайлардан туындаған, олар – ақшамен, айырбас жолымен (басқа активке), қызмет жасау жолымен, басқа міндеттемеге ауыстыру немесе капиталға ауыстырумен өтеледі. Кейінгі кезде резерв қалыптастыру жиі қолданылады.

Капитал – кәсіпорында ол, құрылтайшылардың салымы, бөлінбеген табыс, резервтік капитал.Кәсіпорынның капиталына құқылы тұлғалар дивидендтер алып отыруға немесе капиталды қайтарып алуға құқылы. Капиталды сақтандару жолы ол резерв қалыптастырып отыру. Салықтық ставкалардың төмендегеннен немесе нормативті әдістерден (жылдық пайдасынан %) қалыптасады.

Қаржылық есепке түсініктеме хат.

Кәсіпорын қаржылық есептің түсініктеме хаттында көрсетеді:

- таңдалған есеп саясаты мен қаржылық есепке дайындаған ақпаратты;

- қаржылық есепте көрсетілмеген, бірақ ҰҚЕС –ғы талаптардың ашылымдары;

- қаржылық есепте көрсетілмеген, бірақ есепке дәлел ретінде қажетті қосымша ақпарат.

Кәсіпорын қаржылық есептің түсініктеме хатты жүйеленіп келесі тәртіппен жасалады:

1. ҰҚЕС сәйкес өтініш;

2. Есеп саясаты жөнінде ақпарат;

3. Қаржылық есеп беру формаларыныдағы бабтарына жалғасты талдау және анықтамалар;

4. Басқада (қаржылық емес) қосымша ақпараттар.

Түсініктеме хатты бас бухгалтер жазады.

Есеп саясатты көрсету

Кәсіпорын өз кәсіби шаруасына қарай ҰҚЕС сәйкес есеп саясатын таңдап қолдану тиіс.Есеп саясатта көрсетіледі:

• 
  бухгалтерлік есепті жүргізу барысында негізделген заңнамалы-нормативті құжаттар;
  
• 
  кәсіпорын меншік түрі және ұйымдастырушы-құқықтық түрі;
  
• 
  қызмет түрі немесе саласы;
  
• 
  салық салу жұйесімен қатысы;
  
• 
  активтермен міндеттемелерді түгендеу тәртібі, бағалау әдістері.
  

Қаржылық есептілікте толық ақпарат беріліп талдау жасалып шешімдер қабылданады, сондықтан есеп саясатта көрсетіледі:

(а) кәсіпорынның қаржылық жағдайының нәтижесі толық, түсінікті болу;

б) жағдайлар мен операциялардың тек заңды формасын емес экономикалық мәнін көрсету;

(в) бейтарапты;

(г) жан-жақты;

(д) барлық жағынан толық.

Есеп саясат – ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы, нақты негіздермен принциптер, кәсіпорын қаржылық есеп беру барысында қабылдаған ережелер, қағидалар, тәжірибелер және жағдайлар. Қаржылық есептілігі пайдаланушыларға түсінікті және толық болу тиіс. Есеп саясатта негізгі құралдар мен қорлардың бағалану, қайта бағалану негіздері көрсетілу тиіс.

Бухгалтерлік баланс және оны тапсыру мерзімі.

Қаржылық есептілік ҚР-сында ұлттық валютада жасалады.

Қаржылық есептіліктің құрылымы және беру мерзімдері.
10.1-кесте

Есептілік формалардың аталуы	Есептілік құрудың жиілігі
Бухгалтерлік баланс	Ай сайын
Кіріс және шығыс туралы есеп	Ай сайын
Ақша қаражат қозғалысының есебі	Тоқсан сайын
Меншікті капитал өзгерістері туралы есеп	Тоқсан сайын
Түсініктеме хат	Жылдық есепке

Қаржылық есеп беру кезеңі есепті жылдың 1 қантарынан 31 желтоқсанға дейін. Бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайын көрсетеді және активтер, міндеттемелер және меншікті капитал жәйларының (элементтерінің) ақпаратын береді. Баланстық әдіс мәліметтерді бірдей қорытындылармен екі жақты кесте түрінде көрсететін тәсіл ретінде жоспарланады. Баланс екі бөліктен тұрады: актив (сол жағы) және пассивтен (оң жағы). Сонымен, бухгалтерлік баланс белгілі мерзімге шаруашылық құралдармен олардың пайда болу көздерін ақшалай түрде топтастыруы.

Активте- шаруашылық құралдардың (мүліктердің) құрамы және орналасуы, ал пассивте бұл құралдардың пайда болу көздері (міндеттемелермен капитал) көрсетіледі.Актив пен пассив өзара тең болады. Активпен пассив жекелеген бабтардан құралады. Баптарды бөлімдерге топтастыру экономикалық белгілері бойынша жүргізіледі. Баланс активі мен пассив жиыны баланс валютасы деп аталады.

Шаруашылық операциялар негізіне қарай активтермен міндеттемелер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып танылады. Қысқа мерзімді болып актив танылады:

- егер олар әшейінгі операциялық циклдың қозғалысында болады өткізіледі, сатуға арналады немесе қолданылады;

- егер шектелусіз ақша қаражат немесе оның баламары болып қолданылады.

Барлық басқа активтер ұзақ мерзімді болып танылады.

Міндеттемелер қысқа мерзімді болып танылады:

• 
  егер олар әшейінгі операциялық циклдың қозғалысында 12 ай ішінде болады, өтеледі;
  
• 
  барлық басқа міндеттемелер ұзақ мерзімді болып танылады.
  

Баланстың мәліметтері салыстырылуы түрінде кезең басына және кезең соңына көрсетіледі. Балансты құру мақсатына байланысты олардың бірнеше түрлері бар: құру уақыты (кіріспе, ағымдағы, жою, бөлуші, біріктіруші), құру көзі, ақпарат көлемі, әрекетінің түрі, меншік нысаны, көрсету объектісі, тазалау тәсілі.

Қысқа мерзімді міндеттемелер есебінен шығарылған жағдайда түсініктеме хатта жазылу тиіс.

Қаржылық есептілік кәсіпорынның өткен кезеңдегң қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштердің жүйесі.

“-31. 12“ 2008 жылға арналған жай-күй бойынша

бухгалтерлік баланс

Ұйымның атауы АО Карагандинская Полиграфия

Ұйым қызметінің түрі ---------------------------------------------

Ұйымдастыру-құқықтық нысан --------------------------------

Ұйымның заңды мекен-жайы -----------------------------------
10.2-кесте

мың теңге

Активтер	Жол коды	Есептік кезеңнің соңында	Есептік кезеңнің басында
I. Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаты және олардың эквиваленттері	010	14007	20580
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар	011
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек	012	15741	4523

10.2-кестенің жалғасы

Қорлар	013	29208	37116
Ағымдағы салықтық активтер	014	2876	2577
Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер	015
Өзге де қысқа мерзімді активтер	016
Қысқа мерзімді активтердің жиыны	100	61832	64796
II. Ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар	020
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек	021
Үлес қосу әдісімен есептелінетін инвестициялар	022
Инвестициялық жылжымайтын мүлік	023
Негізгі құралдар	024	119337	75982
Биологиялық активтер	025
Барлау және бағалау активтері	026
Материалдық емес активтер	027		15
Кейінге қалдырылған салықтық активтер	028
Өзге де ұзақ мерзімді активтер	029		149388
Ұзақ мерзімді активтердің жиыны	200	119337	225385
Теңгерім (100-жол+ 200-жол)		181169	290181
Пассивтер	Жол коды	Есептік кезеңнің соңында	Есептік кезеңнің басында
III. Қысқа мерзімді міндеттемелер	030
Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер	031		2373
Салықтар бойынша міндеттемелер	032	702
Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер	033	316	273
Қысқа мерзімді кредиторлық берешек	034	1940	2654

10.2-кестенің жалғасы

Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері	035
Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер	036	6403	1681
Қысқа мерзімді міндеттемелердің жиыны	300	9361	6981
IV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер	040
Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек	041
Ұзақ мерзімді бағалау міндеттемелері	042
Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер	043
Өзге де ұзақ мерзімді міндет-р	044
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиыны	400
V. Капитал
Шығарылған капитал	050	149388	149388
Эмиссиялық кіріс	051
Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар	052
Резервтер	053	21763	83307
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал)	054	657	50505
Аздық үлесі	055
Капитал жиыны	500	171808	283200
Баланс (300-жол + 400-жол + 500-жол)		181169	290181

Кірістер мен шығыстар туралы есеп беру.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру.

Кіріс және шығыс туралы есеп шығындардың талдау түрінде көрсетіледі. Өнімнің өзіндік құны түрде, әкімшілік шығындар түрінде (негізгі қызметтің және негізгі емес қызметтің).

Ақша қаражат қозғалысының есебі тікелей әдісімен жасалады, ол операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтердің пайда болу көздерімен сол ақша қаражаттың пайдалану бағыттары жеке көрсетіледі.

“31.12.“ 2008 жылдың жай-күйі бойынша

кірістер мен шығыстар туралы есеп

Ұйымның атауы АО Карагандинская Полиграфия

Ұйым қызметінің түрі ----------------------------------------

Ұйымдастыру-құқықтық нысан ----------------------------

Ұйымның заңды мекен-жайы ------------------------------
10.3-кесте

мың теңге

Көрсеткіштердің атауы	Жол коды	Есептік кезең үшін	Өткен кезең үшін
Өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуден түскен кіріс	010	103066	96765
Сатылған өнімдер мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құны	020	98653	82797
Жалпы пайда (010-жол - 020-жол)	030	4413	13968
Қаржыландырудан түскен кірістер	040
Өзге де кірістер	050	9761	6513
Өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуге арналған шығыстар	060	1529	1277
Әкімшілік шығыстар	070	15443	13258
Қаржыландыруға арналған шығыстар	080	3396
Өзге де шығыстар	090
Үлес қосу әдісімен есептепетін уйымдардың пайдасының/залалының үлесі	100
Жалғасатын қызмет кезеңіндегі пайда (залал) (030-жол + 040-жол + 050-жол - 060-жол - 070-жол - 080-жол - 090-жол +/- 100-жол)	110	- 6194	5946
Тоқтатылған қызметтен түскен пайда (залал)	120
Салық салғанға дейінгі пайда (залал) (110-жол +/-120-жол)	130	- 6194	5946
Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар	140	191	1201
Аздық үлесті шегергенге дейінгі кезеңдегі жиынтық пайда (залал) (130-жол - 140-жол)	150	- 6385	4745
аздық үлесі	160
Кезеңдегі жиынтық пайда (залал) (150-жол - 160-жол)	170	- 6385	4745
Акцияға арналған пайда	180		1588

“–––––“ 2006 жылғы жай-күй бойынша

ақша қозғалысы туралы есеп (тура әдіс)

Ұйымның атауы АО Карагандаинская Полиграфия

Ұйым қызметінің түрі________________________

Ұйымдастыру-құқықтық нысан __________________

Ұйымның заңды мекен-жайы___________________
10.4-кесте

теңге

Көрсеткіштердің атауы	Жол коды	Есептік кезең ушін	Өткен кезең үшін
1	2	3	4
I. Операциялық қызметтен ақша қаражаттарының қозғалысы
1. Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы	010	120687000	115668000
оның Ішінде:
тауарларды сату	011	108238000	107745000
қызметтер көрсету	012
алынған аванстар	013	10245000	6520000
дивидендтер	014
өзге де түсімдер	015	2204000	1403000
2. Ақша қаражаттарының істен шығуы, барльғы	020	123950000	113193000
оның ішінде:
тауарлар мен қызметтер үшін берушілердің төлемдері	021	65624000	63056000
берілген аванстар	022
жалақы бойынша төлемдер	023	28790000	24642000
қарыздар бойынша сыйақылар төлеу	024
корпорациялық табыс салығы	025	1636000	2367000
бюджетке төленетін басқа да төлемдер	026	18980000	18084000
өзге де төлемдер	027	8920000	5044000
3. Операциялық қызметтен түскен ақша қаражаттарының таза сомасы (010-жол - 020-жол)	030	-3263000	2475000
II. Инвестициялық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы
1 . Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы	040
оның ішінде:
негізгі құралдарды сату	041

10.4-кестенің жалғасы

материалдық емес активтерді сату	042
басқа ұзақ мерзімді активтерді сату	043
қаржы активтерін сату	044
басқа ұйымдарға берілген қарыздарды өтеу	045
фьючерстік және форвардтық келісім-шарттар, опциондар мен своптар	046
өзге де түсімдер	047
2. Ақша қаражатының істен шығуы, барлығы	050	1292000	644000
оның Ішінде:
непзп құралдарды сатып алу	051	1292000	644000
материалдық емес активтерді сатып алу	052
басқа узақ мерзімді активтерді сатып алу	053
қаржы активтерін сатып алу	054
басқа үйымдарға қарыздар беру	055
фьючерстік және форвардтық келісім-шарттар, опциондар мен своптар	056
өзге де төлемдер	057
3. Инвестициялық қызметтен түскен ақша қаражатының таза сомасы (040-жол - 050-жол)	060	- 1292000	- 644000
III. Қаржы қызметінен түскен ақша қаражатының қозғалысы
1 . Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы	070
оның Ішінде:
акциялардың және басқа да бағалы қағаздардың эмиссиясы	071
қарыздар алу	072
қаржыланатын жалгерлік бойынша сыйақы алу	073
өзге де түсімдер	074
2. Ақша қаражаттарының істен шығуы, барлығы	080	2018000	1465000
оның ішінде:

10.4-кестенің жалғасы

қарыздарды өтеу	081
меншік акцияларды сатып алу	082
дивидендтерді төлеу	083	2018000	1465000
өзгелер	084
3. Қаржылық қызметтен түскен ақша қаражаттарының таза сомасы (070-жол - 080-жол)	090	-2018000	-1465000
Жиыны: Ақша қаражаттарының көбеюі (+)/-азаюы (030-жол +/-060-жол +/-090-жол)		- 6573000	366000
Есептік кезең басындағы ақша қаражаты мен олардың эквиваленттері		20580	20214
Есептік кезең соңындағы ақша қаражаты мен олардың эквиваленттері		14007	20580

Меншікті капитал өзгерістері туралы есепте таза активтердің өзгерістері көрсетіледі. Бұл өзгерістер пайда мен залалдардың жыл ішіндегі сомалық жағын көрсетеді.

Түсініктеме хат

Жылдық қаржылық есепке түсініктеме хатқа қосылады:

- есеп саясатпен қаржылық есепке дайындалған ақпарат жәйі;

- №2 ҰҚЕС-пен қарастырылған, бірақ қаржылық есепте жоқ жағдайларға;

- қаржылық есепте көрсетілмеген, бірақ есептілікке қажет қосымша ақпарат жөнінде.

Өткен мерзімдердің қателеріне түзетулер.

Өткен мерзімдердің қателері – бұл бір немесе бірнеше мерзімдердің қаржылық есептіліктеріндегі өткізулермен қателер.

Маңызды қателер болып негізгі қызметтердің кірістерінен 2% астам сомалар. Қаржылық есептілік жасалудің бірінші бөлімінен бастап өткен қателерді түзеп алу керек.
“–––––” 2006 жылғы жай-күй бойынша

меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп (4-нысан)

Ұйымның атауы––––––––––––––––––––––––––––

Ұйым қызметінің түрі ––––––––––––––––––––––––––

Ұйымдастыру-құқықтық нысан –––––––––––––––––––

Ұйымның заңды мекен-жайы –––––––––––––––––––––––

ҚОСЫМША


Қосымша №2

Жұмыскерлердің еңбекақысына есептелетін әлеуметтік салық кестесі (2009ж.) – 11%, әлеуметтік төлем 4%.
Мемлекеттік және қазыналық ұйымдардың лауазымды ақыларын (ставкаларын)есептеуде қолданатын коэффициенттер

Лауазым категориялары	Мамандық бойынша жұмыс істеу мерзімі
	Бір жылға дейін	1 дан 2дейін	2дан3дейін	3 дан 5дейін	5дан 7де	7 дан 9де	9 дан 11дейін	11 дан 14	14 дан 17	17 дан 20	20жылдан астам
G - 1	4.29	4.37	4.46	4.55	4.65	4.76	4.85	4.94	5.03	5.10	5.15
G - 2	3.99	4.07	4.15	4.24	4.33	4.42	4.51	4.59	4.68	4.73	4.78
G - 3	3.72	3.80	3.87	3.95	4.04	4.12	4.21	4.29	4.37	4.42	4.46
G - 4	3.41	3.47	3.54	3.61	3.69	3.77	3.85	3.93	4.00	4.04	4.08
G - 5	3.17	3.22	3.29	3.37	3.43	3.51	3.59	3.65	3.72	3.76	3.80
G - 6	2.98	3.04	3.11	3.17	3.24	3.30	3.37	3.43	3.50	3.54	3.58
G - 7	2.80	2.85	2.91	2.98	3.03	3.11	3.16	3.22	3.29	3.33	3.35
G - 8	2.64	2.69	2.74	2.81	2.86	2.93	2.99	3.04	3.09	3.13	3.16
G - 9	2.40	2.44	2.49	2.53	2.58	2.63	2.68	2.73	2.78	2.86	2.88
G - 10	2.20	2.24	2.28	2.32	2.37	2.41	2.45	2.50	2.55	2.59	2.64
G - 11	2.02	2.06	2.10	2.13	2.17	2.21	2.25	2.29	2.34	2.38	2.42
G - 12	1.88	1.91	1.95	1.99	2.02	2.06	2.10	2.14	2.18	2.22	2.26
G - 13	1.68	1.71	1.74	1.77	1.81	1.84	1.87	1.91	1.94	1.98	2.02
G - 14	1.43	1.46	1.48	1.51	1.55	1.59	1.61	1.64	1.68	1.69	1.70

Қосымша №3

	Лауазымдық ақы			8712	тенге
№	Лауазымның аталуы				Қолданатын сетка
		катего­рия	Жұмыс істеу мерзімі	коэф.	Бірлік саны	лауаз.ақы	Ақыға үстеме	айлық е\ақы қоры
1	Директор	G 3	14-17 ж	4,37	1	38071		38071
2	Негізгі қызметтің директор орынбасары деятельности	G 4	20 астам	4,08	1	35545		35545
1	Шаруашылық бойынша директор орынбасары	G4	11-14 ж.	3,93	1	34238		34238
4	Бас бухгалтер	G 5	20астам	3,8	1	33106		33106
5	Бас режиссер	G6	7-9 ж	3,3	1	28750		28750
6	Бухгалтер	G10	20астам	2,64	1	23000	4356	27356
7	Көрермендер ұйымд-шы менеджері	G11	1 дейін	2,02	1	17598		17598
8	Бірінші категория маманы	G 10	17-20ж.	2,59	1	22564		22564
9	Сүретші	G 10	11-14 ж.	2,5	1	21780	4356	26136
10	Екінші категория маманы	G12	2-3 ж.	1,95	1	16988	871	17859
11	Электроцех меңгерушісі	G8	20астам	3,16	1	27530		27&30
12	Жарық жасау инженері	G10	20астам	2,64	1	23000		23000
13	Дыбыс режиссері	G13	3-5 ж.	1,77	1	15420	871	16291
14	Қызметкөрсету испекторы	G13	17-20ж.	1,98	1	17250		17250
15	Дворник	2		1,49	1,5	19472		19472
16	Сантехнигі	6		1,95	1	16988		16988
17	Электрқуат технигі	6		1,95	1,5	25482		25482
18	Ғимаратқа жауапты жұмыскер	4		1,7	1	14810		14810
19	Күзетші	2		1,49	1	12981	2474	15455
20	Бөлмелер жинаушылар	1		1,39	2	24219	5227	29446
	Автокөлік цехы
1	Автокөлік цех меңгерушісі	G8	11-14 ж	3,04	1	26484		26484 §,
2	Механик	С12	9-11 ж.	2,1	1	18295		18295
3	Ғимаратқа жауапты жұмыскер	4		1,7	1	14810		14810
4	Ғимарат бөлмелерін жинақтайтын	1		1,39	0,5	6055	1307	7362
5	Күзетші	2		1,49	4	51924	10454	62378
6	Автокөлік жүргізуші 1 кл.	4		1.7	2	29621	6098	35719
	Барлығы				31,5	615980	36014	651994

Директор: ___________

Бас бухгалтер:___________


Мемориальдық ордердің үлгісі.

№ 139 мемориальдық ордер
Негіздеме (құжаттқа сілтеме немесе жазудың мазмұны)	Есепшоттың Дебеті бойынша	Есепшоттың Кредиті бойынша	Теңге Бойынша сома
---- жылғы желтоқсандағы есеп айырысу төлем ведомосі негізінде жұмысшылар мен қызметшілерге еңбек ақы есептеледі.
Негізгі өндіріс жұмысшыларына	900	681	36 200
Қосалқы өндіріс жұмысшыларына	920	681	21 70
Әкімшілік–басқару қызметкерлеріне	821	681	3020
Сауда қызметкеріне	811	681	860
Жиынтығы: 31 желтоқсан 200- жыл Бас бухгалтер Д. Көкшалова Қосымша 4 парақ

20–жылғы желтоқсан айындағы тіркеу журналы.

Мемориальдық ордерлердің рет нөмірі	Мемориальдық ордер уақыты	Қатынас қағазды есепшоттар		Мемориальдық ордерлердің теңге бойынша схемасы
		Дебет бойынша	Кредит бойынша
001	02	201	671	246 989
049	13	900	201	30 481
139	31	900.811.920.	681	42 250
158 және т.б.	31	441	702	210 675
Желтоқсан бойынша жиынтығы				9886734

Басты есепшоттар кітабы (Бас–журнал)

Мемориал- дық ордер- лердің рет нөмірі	Ордерлер- дің уақыты	Мемориал дық ордерлер бойынша соиа	Негізгі құралдар		Шикізат тар мен материал дар		Еңбек ақы бойынша есеп айырысу		Жалпы әкімші лік шығандары
			Д-т	К-т	Д-т	К-т	Д-т	К-т	Д-т	К-т
Сальдо
1.
2.
3.
Және т.б.
Жиынтығы
Сальдо 02.02.

Қорытынды
Бухгалтерлік есеп принципі бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп – ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық қызметінің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады. Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет топтау мен бағалау активтерінің құның есептеу, құжат айналымын қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәмілеттерді өндеу мен басқа да сәйкес амалдары кіреді. Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызмет барысында басқа заңды және жеке қарым-қатынас жасайды. Сол уақыттағы барлық операциялар ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі. Ақша арқылы есеп айырысу белгілі – бір заңға сәйкес жүргізуді қажет етеді. Бухгалтерлік жазулардын тойтарысы, байланысшылардың табысы білімімен кәсіпорында өндіріс шығындарының есеп варианты және табыстың шоттары мен қолданады. Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің саны және олардың жұмыс істеген уақытың есепке алуғу тура келеді. Жұмыс істелген уақыт көрсеткіші, жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек ақысын жұмыс істелген уақытына қарай есептеуге, оларға өндірілген өнімнің өнімділігін есептеу және жұмысшылар мен қызметкерлердің белгіленген мөлшерін анықтауға, сонымен қатар, жұмыс істелгені жайлы статистикалық көрсеткіштерді алуға жұмыс балансын жасауға қолданады.

Материалдық бухгалтериясының міндеттері – қоймада сақталатын тауарлы-материалдық қорларға есеп жүргізеді. Бас бухгалтерге барлық жетіспеушілік туралы есеп береді. Материалдық бухгалтер материалдық жауапты келісімі шаттарының уақытылы толтырылғаның қадағалайды.

«Қазақмыс» корпорациясы өз қызметкерлерін қомақты әлеуметтік пакетпен қамтамасыз етуде: балалар бақшасы мен жазғы сауықтыру лагерьлеріндегі балалар демалысы, медициналық қызмет көрсету, санаторий мен профилакторийлердегі демалыс, жоғарғы оқу орындарында оқу, сондайақ бірегей тегін спорт кешендері.

«Қазақмыс» корпорациясы – қала тұрмысын қалыптастыратын аздаған қазақстандық клмпаниялардың бірі. Ол әлеуметтік нысандарының бәрін сақтап қалып, жыл сайын еңбек ұжымының әлеуметтік мәселелерін шешуге, жаңа әлеуметтік нысандардың құрылысы мен қамтамасыз етілуіне бағытталған қаржы көлемін ұлғайтып отырады. Корпорацияның басты бағыттарының бірі – басқару сапасын жоғарылату, құрылымды жетілдіру, шикізат базасын дамыту – корпорацияны жақын арадағы 100 жылға дейін шикізатпен қамтамасыз ету, өндірісті қайта құру және техникалық қайта жасақтау, барлық буындарда есеп айырысу жүйесін енгізу, импорт алмастыру, білікті мамандарды даярлау.

Корпорацияның стратегиясы - әлемдік деңгейдегі, қызметті әртараптанған компанияға түрлену, нарықтық құны және негізгі қаржылық экономикалық көрсеткіштері бойынша әлемнің жетекші таукен металлургия компаниялармен пара пар болуы.

Қолданған әдебиеттер

1. 
   Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдулин Т:Ғ: Кәсіпрындағы бухгалтерлік есеп – А.:2003ж.
   
2. 
   Бухгалтерлік есеп стандарты 1996ж.
   
3. 
   Шоттардың бас жоспары 2002ж.
   
4. 
   Бухгалтердің бюллетені 2006-2007ж.ж.
   
5. 
   Қ. К. Кеулімжанов, З. Н. Тәжібаева «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы 2003ж
   
6. 
   Қ.Т. Әубакиров «Экономика негіздері» Алматы 2001ж
   
7. 
   Ө.Қ. Шеденов, Ұ.С. Байжомартов «Жалпы экономикалық теория» Алматы-Ақтөбе 2002