Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь
Установа адукацыі

«Гомельскі дзяржаўны універсітэт

імя Францыска Скарыны»

Юрыдычны факультэт

Кафедра: Тэорыі і гісторыі дзяржавы і права

Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст.

Курсавая работа


Выканала:

студэнтка групы П-25 Пагарэлава В.А.

Навуковы кіраўнік:

кандыдат гістарычных навук Нямкевіч І.В.

Гомель 2007
Змест
УВОДЗІНЫ………………………………………………………………………………...3
1 ФАРМІРАВАННЕ І РАЗВІЦЦЕ ЗАКАНАДАЎСТВА ВКЛ У ГАЛІНЕ ГРАМАДЗЯНСКАГА ПРАВА…………………………………………………………5
2 АСНОЎНЫЯ ТЭНДЭНЦЫІ РАЗВІЦЦЯ ІНТЫТУТАЎ ГРАМАДЗЯНСКАГА ПРАВА ФЕАДАЛЬНАЙ БЕЛАРУСІ……………………………………………… 10
2.1 Суб'екты і аб’екты грамадзянска-прававых адносін…………………...…10

2.2 Рэчавае права…………………………………………………………………...14

2.3 Сервітуты…………………………………………….………………………….21

2.4 Залогавае права……………………………………..…………………………..23

2.5 Абавязацельнае права………………………………….…………………...…27

2.6 Спадчыннае права………………………………………………………….…..34
ЗАКЛЮЧЭННЕ……………………………………………………………………...…..38

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ…………………………………………...39


УВОДЗІНЫ


Сучасная сацыяльна-эканамічная рэальнасць патрабавала істотных змен у заканадаўстве краіны. Важнае значэнне для яго распрацоўкі і развіцця мае вывучэнне вопыту краін з рыначнай эканомікай і высокім узроўнем палітычнай культуры. Неабходным бачыцца і ўлік уласнага гістарычнага вопыту ў праватворчасці. Галоўнымі крыніцамі вывучэння феадальнага права Беларусі з’яўляюцца Статуты 1529, 1566, 1588 гадоў. Іх распрацоўка і прыняцце стала вяршыняй сістэматызатарскай і кадыфікацыйнай дзейнасці ў ВКЛ. Па сваей унутранай дасканаласці і шырыні рэгулюемых адносін яны не мелі сабе роўных сярод юрыдычных актаў у Еўропе. Напісаны яны былі на старабеларускай мове. Базавай асновай Статутаў былі мясцовае звычаевае права, адміністрацыйная і судовая практыка, нормы папярэдняга пісанага права і ў некаторай ступені нормы заходнееўрапейскага, польскага, кананічнага і рымскага права [16, ст. 86]. Статуты даюць уяўленне аб розных баках жыцця і адносін у беларускім грамадстве XVI стагоддзя. Асаблівую цікавасць выклікае распрацоўка норм грамадзянскага права, звязаных з уласнасцю, з прававым становішчам асобных груп насельніцтва, спадчыным правам. На падставе Статутаў можна прасачыць як эвалюцыю нормаў грамадзянскага права ў XVI ст., так і параўнаць іх з сучасным узроўнем развіцця гэтай прававой галіны.

Азнаямленне са зместам Статутаў неабходна для больш якаснага разумення ўласнай культурна-праввой спадчыны,вызначэнне свайго месца ў сусветнам грамадстве i для выпрацоўкi нацыянальнага светапогляду.

Феадальнае права дастаткова падрабязна вывучалася беларускімі прававедамі, але нормы грамадзянскага права сталі аб’ектам вывучэння параўнальна нядаўна. Дастатковым стымулам да іх аналізу стала прыняцце новага Грамадзянскага кодэксу Рэспублікі Беларусь. Галоўнымі крыніцамі пры распрацоўцы тэмы былі сучасныя выданні Статутаў ВКЛ 1529, 1566, 1588 гг,. і Грамадзянскі кодэкс Рэспублікі Беларусь (1998 г.).

Пэўная характарыстыка Статутаў есць амаль ва ўсіх выданнях па гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Найбольш падрабязна пытанні развіцця грамадзянскага права, разгледжаны ў выданні Доўнар Т.І «Развіцце асноўных інстытутаў грамадзянскага і крымінальнага права Беларусі ў XV – XVI стст.» (Мінск, 2000г.) Гэтай тэме прысвечаны і яе артыкулы.

Гістарычныя аспекты з’яўлення Статутаў адлюстраваны ў рабоце Шалькевіча В.Ф «Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі», Пічэты В.І «Беларусь і Літва».

Пры распрацоўцы тэмы таксама выкарыстоўваліся і агульныя даведачныя выданні: «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі», «Францыск Скарына і яго час» - энцыклапедычны даведнік.

Мэта работы: прааналізаваць працэс станаўлення і развіцця грамадзянскага права ў феадальнай Беларусі XV – XVI стст. Дасягненне мэты прадугледжвае вырашэнне наступных задач:

• 
  вывучэнне фарміравання і развіцця грамадзянскага заканадаўства ВКЛ;
  

• 
  аналіз асноўных інстытутаў грамадзянскага права;
  
• 
  ацэнка развіцця асноўных інстытутаў грамадзянскага права феадальнай Беларусі.
  

Прадметам вывучэння з’яўляецца асноўныя тэндэнцыі развіцця інстытутаў грамадзянскага права феадальнай Беларусі.

Аб’ектам даследвання з’яўляецца Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588.

Курсавая работа складаецца з уводзін, двух частак і заключэння. Першы раздзел прысвечаны агульнай характарыстыцы працэсу станаўлення і развіцця грамадзянскага права ў феадальнай Беларусі XV – XVI стст. Другая частка прысвечана разгляду асноўных нормаў грамадзянскага права, адлюстраваных у Статутах ВКЛ.
1. ФАРМІРАВАННЕ І РАЗВІЦЦЕ ЗАКАНАДАЎСТВА ВкЛ Ў ГАЛІНЕ

ГРАМАДЗЯНСКАГА ПРАВА.


Гісторыя права Беларусі бярэ свой пачатак з назапямятных часоў. Пачатковы этап асвятлення праблем дзяржаўнай палітыкі і права ў пісьмовых крыніцах Беларусі датычыцца паведамленняў, якія змяшчаюцца ў летапісах і хроніках. Прававы матэрыял у якіх сустракаецца радзей, бо ў той перыяд дзейнічала права, якое не заслугоўвала асаблівай увагі летапісца [1, ст.18]. Аб стане дзяржавы і права пісалі найвыдатнейшыя беларускія гуманісты XV ст.: Леў Сапега, Сымон Будны, Андрэй Волан і іншыя. Так напрыклад, Леў Сапега ў сваіх поглядах лічыў, што дзяржава паўстала натуральным шляхам і прызначаецца для дасягнення магчыма лепшага жыцця. Цэнтральнай катэгорыяй філасофіі права Л.Сапегі з’яўляецца катэгорыя свабоды. Сутнасць свабоды складаюць неадчужальныя правы чалавека – уласнасці і асабістай недатыкальнасці: «А для простага чалавека няма большай асалоды, - пісаў Л.Сапега, - як жыць у сваей айчыне ў поўнай бяспецы, ні з кім не біцца і не сварыцца і каб ніхто яго не зняславіў ці пакалечыў, або пакваніўся на яго дабро». Менавіта для абароны грамадзянскіх свабод і існуе права, якое Л.Сапега разглядаў, як сапраўднае праяўленне розуму чалавека. «Галоўнай мэтай законаў ва ўсім свеце, - адзначаў Л.Сапега, - з’яўляецца падтрыманне ў грамадстве такога становішча, каб кожны мог захоўваць у непарушнасці добрае імя, здароўе, маемасць і не цярпець з боку іншых ніякай шкоды. У гэтым і заключаецца наша свабода, якой мы ганарымся перад іншымі хрысціянскімі народамі…» [2, ст. 101].

У феадальнай дзяржаве грамадскае жыцце стварала вялікую колькасць самых розных бытавых адносін паміж людзьмі, якія станавіліся юрыдычнымі, калі вызначаліся прававымі нормамі. Што да праваадносін маемасных, то яны ў далекай старажытнасці будаваліся на базе звычаевага права. Пры адноснай прастаце грамадскага жыцця і неразвітасці тавараабароту першапачаткова не было неабходнасці ў напісаных законах.

Нормы звычаевага права былі дастаткова аўтарытэтнымі і выконваліся на падставе агульнапрынятасці і даўнасці. Пры гэтым феадальнае грамадства распадалася на асобныя групы, і таму звычаевае права было пазбаўлена адзінства, разнастаілася на мясцовасцях.

Развіцце феадальнага права Беларусі праходзіла пад уздзеяннем унутранных і знешніх сацыальна-эканамічных і палітычных працэсаў. Першапачатковае права, якое склалася на асобных землях Беларусі (Полацкай, Ліпскай, Берасцейскай і інш.), было не адзіным, мела асаблівасці ў рэгуляванні праваадносін і інш. Паступова на працягу XIV – XVI стст., паралельна з працэсам кансалідацыі асобных зямель (княстваў) у складзе ВКЛ праходзіў працэс уніфікацыі права з актыўнай распрацоўкай новых прававых норм, якія адпавядалі больш складаным умовам палітычна-эканамічнага развіцця гэтай дзяржавы. Для феадальнага права ВКЛ характэрны два асноўныя этапы развіцця: “прывілейны” перыяд, на працягу якога складваліся асноўныя інстытуты агульназемскага права ў межах выдаваемых вялікімі князямі прывілеяў (грамат), і «статутавы», калі праходзіць кадыфікацыя ўсяго заканадаўства. Першыя крыніцы права княства сведчыць яшчэ аб пэўных асаблівасцях асобных зямель у рэгуляванні праваадносін. Вялікія князі павінны былі лічыцца са старажытнымі звычаямі насельніцтва гэтых зямель перыядычна падцвярждаць іх правы і вольнасці. Так званыя абласныя граматы Полацкай, Віцебскай, Смаленскай і іншым землям, якія выдаваліся на працягу XIV – XVI стст., гаварылі аб праве насельніцтва гэтых зямель выбіраць свайго ваяводу, судзіцца ўласнымі судамі, выязджаць за межы дзржавы, валодаць пэўнай маемасцю і інш. Пачынаючы з XIV ст. граматы выдаюцца і найбольш буйным гарадам Беларусі на Магдэбурскае права, бо адначасова з працэсам фарміравання тэрыторыі ВКЛ і цэнтралізацыі кіравання гарады пачынаюць вызваляцца з-пад улады мясцовай адміністрацыі і набываць самакіраванне на прыкладу нямецкага г.Магдэбурга. Гарадскія граматы рэгламентавалі прававы статус горада ў складзе дзяржавы, прадугледжвалі льготы гараджанам (займацца рамяством і гандляваць у вызначаны час і інш.), вызначалі абавязкі на карысць дзяржавы (плаціць падаткі). Акрамя таго, магдэбургскае права было больш па форме нямецкім, таму што ў гарадскіх граматах перш за ўсе змяшчаліся нормы мясцовага звычайнага права і тыя новыя нормы, якія выпрацоўваліся ў працэсе развіцця феадальнай дзяржавы. Галоўныя і самыя важныя з гэтых норм выкарыстоўваліся заканадаўцамі пры распрацоўцы агульнадзяржаўных прававых актаў. Паступова складвалася агульназемскае права ВКЛ. Асаблівую ролю ў яго фарміраванні адыгралі агульназемскія граматы. Працэс пераходу ад звычаевага права і прававых традыцый да напісанага, адзінага для ўсей дзяржавы права пачаўся выданнем агульназемскіх грамат 1387, 1413, 1432, 1434, 1447, 1482 гг. і інш. Яны не толькі абагульнілі найбольш значныя прававыя нормы адносна дзяржаўнага, грамадзянскага права, але паклалі пачатак афармленню прававога статуса саслоўяў. Напрыклад, у граматах вялікіх князяў Казіміра 1447 г. і Александра 1482 г.гаварылася пра такія асноўныя правы шляхты, як валоданне і наследванне маемасці, недатыкальнасць асобы і інш.

Першая спроба ўсталяваць адзінства норм на ўсей тэрыторыі дзяржавы было зроблена з мэтай узмацнення прававой аховы феадальнай маемасці. Судзебнік Казіміра 1468 г. увеў жорсткія меры пакарання за крадзеж і інш., забараняў вызваляць злачынцаў ад пакарання, заканадаўча замацаваў адну з асноўных мэт пакарання ў феадальным праве – запалохванне. Паступовае пазаконванне агульнадзяржаўных прававых актаў, нязручнасць у карыстанні разнастайнымі граматамі запатрабавалі пераходу да якасна новай сістэмы выкладання прававога матэрыялу.

Першая кадыфікацыя заканадаўства вялася на працягу некалькіх гадоў. Акрамя таго, пры падрыхтоўцы Статута ўлічваліся агульнаеўрапейскі прававы вопыт і судова-адмінітсрацыйная практыка дзяржавы. Сістэма статутавага права грунтавалася на схаластычным (інстытуцыйным) метадзе і адначасова адлюстроўвала ўплыў новага сістэматычнага (пандэктнага) метаду, які прадугледжваў падзел права на агульную і асобную часткі. Першы Статут стаў выдатнай падзеяй у жыцці дзяржавы, аднак новыя сацыяльна-эканамічныя і палітычныя ўмовы запатрабавалі яго перапрацоўкі. Хто ўдзельнічаў у падрыхтоўцы першага Статута, цяпер устанавіць немагчыма [3, ст. 75]. Але есць меркаванні, што над Статутам 1529 г. працаваў Францыск Скарына, аб гэтым сведчыць тое, што ідэі выказаныя ім наконт права ў пачатку і канцы яго твораў сустракаюцца і ў Статуце [4, ст. 525]. Статут адрозніваўся ад папярэдніх законаў дзяржавы перш за ўсе рэгламентацыяй праваадносін. У яго 13 раздзелах змяшчаліся нормы канстітуцыйнага, адміністрацыйнага, крымінальнага і іншых галін права. У Статуце былі замацаваны асноўныя прававыя ідэі таго часу, адлюстравана праваўсведамленне і яскрава праяўлялася воля пануючага класа. Першы Статут – звод законаў феадальнага права, які дзейнічаў у ВКЛ у сярэдзіне XVI ст. У другой палове ХVI ст. праводзіцца новая кадыфікацыя заканадаўства, якая завяршаецца выданнем Статута 1566 г.- другі Статут – звод законаў феадальнага права, які дзейнічаў у Беларусі і Літве ў 1566 – 1588. Асноўны крыніцы: агульназемскія і абласныя прывілеі, судзебнік 1468, Статут ВКЛ 1529 г. Трэці Статут 1588 г. дзейнічаў у ВКЛ з 1589 г. падрыхтаваны на высокім тэарытычным узроўні кваліфікаванымі прававедамі пад кіраўніцтвам канцлера ВКЛ А.Б.Валовіча і падканцлера Л.І.Сапегі [ 5, ст. 414 - 416].

Сістэматызацыя права, якая была пакладзена ў аснову трэцяга Статута ВКЛ, рабілася на новых прынцыпах, уласцівых для пераходнай эпохі ад сярэднявечча да новага часу. Змест Статута 1588 г., выкладзены ў 14 раздзелах і 487 артыкулах, сведчыць аб арганічнай уключнасці і залежнасці права ВКЛ ад вышэйшых сацыяльна-палітычных працэсаў, характэрных для усей еўрапейскай супольнасці народаў. Гуманістычная ідэалогія, характэрная для ўсей еўрапейскай юрыспрудэнцыі, жывіла прававую культуру Беларусі. Гуманістычная накіраванасць Статута, якая грунтавалася на ранесансным гуманізме, цесна звязана з хрысціянскімі ідэямі ўсведамлення свабоды як сутнаснай якасці чалавека і яго самаго як важнейшай каштоўнасці зямнога быцця і прасочваецца ў многіх статутавых нормах. Так Статут адмоўна ставіцца да паняцця «няволя» і таму забараняе аддаваць у няволю свабодных людзей і нават замяняе назву «чэлядзь нявольная» на новую – «чэлядзь дваровая». Ен абвяшчае ўсеагульнасць закону для ўсіх «людзей».

Статут дэкларуе права жанчыны свабодна выходзіць замуж («силою замуж не выдавати»), валодаць маемасцю, забараняе прысуджаць цяжарную жанчыну за здзейсненае злачынства да смяротнага наказання і нават умешвацца ў юрысдыкцыю царквы адносна разводу мужа і жонкі [9,р.V].

Новыя тэндэнцыі яскрава праяўляліся і ў сферы грамадзянскіх праваадносін. Аграрныя пераўтварэнні XVI ст., эканамічнае развіцце дзяржавы (павелічэнне ролі гандлю, асабліва замежнага, развіцце рамеснай вытворчасці). Феадальнае землеўладанне паступова набывае аднолькавы прававы статус для большасці феадалаў, што ў сваю чаргу садзейнічае пашырэнню грамадзянскіх праваадносін. Уключэнне зямлі ў таварабарот спрыяе развіццю такіх галін права, як рэчавае, залогавае, абавязацельнае, спадчыннае і інш. Нормы грамадзянскага права Статута 1588 г., у параўнанні з Статутамі 1529, 1566 гг., сведчаць аб большай рэгламентацыі праваадносін ва ўмовах патрэб феадальнага грамадства, якія ўзрасталі. У Статуце атрымалі развіцце ў першую чаргу дагаворы куплі-продажу, падарвання, займу, арэнду, маемаснага і асабістага найму і інш. Працэс развіцця грамадзянскіх праваадносін адлюстроўваў у сабе агульныя рысы прававога развіцця: пашырэнне індывідуальных правамоцтваў суб’ектаў права, уніфікацыю парадку распараджэння маемасцю, удакладненне норм працэсуальнага права здзелак з маемасцю. У гэты перыяд дагаварныя адносіны пачынаюць патрабаваць пісьмовага афармлення, а здзелкі – натарыяльнага сведчання ў судовых установах (земскім судзе, Галоўным Літоўскім Трыбунале і інш.). Асаблівай формы і парадку афармлення патрабуюць завешчальныя запісы. У сувязі з развіццем грашова-крэдытных адносін асаблівую і падрабязную рэгламентацыю атрымліваюць пазыковыя абавязацельствы [6.ст. 27-29].

З другой паловы XVI ст. феадальнае права з яго сутнасным падзелам і адносінамі да асобы ў залежнасці ад прыналежнасці да пэўных класаў – саслоўяў уздымаецца на новую якасную ступень, бо побач з асноўнымі інстытутамі ўласна феадальнага ладу (у першую чаргу інстытутам феадальнай уласнасці на зямлю) пачынаюць атрымліваць значнае развіцце новыя прававыя нормы і інстытуты, характэрныя для капіталістычнага ладу. Гэта было выклікана развіццем таварна-грашовага абароту, гандлевага капіталу, павелічэнне ролі гарадоў і гарадскога насельніцтва ў сацыяльна-эканамічным жыцці дзяржавы, складваннем адзінага дзяржаўнага рынку і інш. У першую чаргу гэта тычылася такіх інстытутаў грамадзянскага права, як залогавае, абавязацельнае, а таксама звязаных напасрэдна з імі дагаварных адносін у сферы пазыкі, найму і г.д.

У адрозненне ад прывілейнага пэрыяду ў Статутах мы ўжо знаходзім цэлыя раздзелы, прысвечаныя амаль поўнасцю грамадзянскаму праву і яго асобным інстытутам. Так, чацверты раздзел Статута 1529 г. утрымлівае нормы сямейнага і спадчынага права, пяты – апякунскага, дзевяты – залогавага. У Статутах 1566 і 1588 гг. з’яўляюцца новыя раздзелы, прысвечаныя спадчынаму праву («О тестаментах»), абавязацельнаму («О записях и продажах») і інш. Некаторыя праваадносіны знайшлі адлюстраванне ў форме замацавання норм-прынцыпаў, што дазваляла вылучыць асновавытворныя нормы і інстытуты грамадзянскага права ў пэўных раздзелах Статутаў, закладвала асновы дальнейшага развіцця галіновай структуры права. Увогуле ж асновай сістэмы феадальнага грамадзянскага права быў падзел яго на публічнае і прыватнае, і пры гэтым парушэнне прыватнага права цягнула за сабой абавязацельныя адносіны, узнікненне, дзеянне і спыненне якіх рэгулявалася нормамі абавязацельнага права. Менавіта пры высвятленні адносін і межаў дзяння публічнага, прыватнага і абавязацельнага права можна ўмоўна падзяліць феадальнае права па галіновай прымеце.

Нават у статутным заканадаўстве мы не знаходзім, з сучаснага пункту гледжання, усебаковага, поўнага, паслядоўнага выкладання палажэнняў грамадскага права з выдзяленнем у асобныя раздзелы найбольш важных аднатыпных юрыдычных адносін і інстытутаў. Аднак у пэўнай ступені ўсе тое, з чым звычайна мае справу заканадаўца і навука, там прысутнічае, хаця б у якасці выкладання заканадаўцам феадальнай эпохі асноўных ідэй і норм-прынцыпаў.

Прававыя адносіны, якія ўзніклі ў феадальнай дзяржаве адносна маемасці, складваліся з пэўных элементаў: суб’екта, аб’екта, права і абавязка. Сувязь паміж правам і абавязкам узнікала праз юрыдычны факт, пад якім разумеліся ўсялякія акалічнасці, якія цягнулі за сабой у адпаведнасці з законам тыя ці іншыя юрыдычныя наступствы. Юрыдычны факт з’яўляецца звычайна ці па волі асобы, якая ўступае ў праваадносіны, і тады гэта будзе юрыдычнае дзеянне (здзелка, правапарушэнне), ці залежнага ад яе волі, і тады гэта – юрыдычная падзея (сканчэнне тэрмінаў, нараджэнне, смерць). Усе гэта было добра вядома заканадаўцу эпохі феадалізма, хаця ўсіх гэтых паняццяў мы не знаходзім нават у Статутным заканадаўстве.

Для праваадносін характэрна тое, што яны не знаходзяцца ўвесь час у стане спакою, але падлягаюць руху ў грамадзянскім абароце. Яны ўстанаўліваюцца, змяняюцца, спыняюцца. Заканадаўца феадальнага перыяду не ставіў мэтай ахапіць усе бакі і віды грамадзянскіх праваадносін, а засяроджваў сваю ўвагу на больш важных і галоўных, з яго пункту гледжання, відах праваадносін і іх элементаў.

Заканадаўца феадальнай эпохі пачынае ўсведамляць і размяжоўваць фактычную, гаспадарча-спажывецкую, прыроду рэчаў і прыметы юрыдычнай ўмоўнай прыроды. Просты факт валодання рэччу пачынае супрацьпастаўляцца больш фармалізаванаму, умоўна акрэсленаму праву ўласнасці. Апошняе разумеецца не толькі як валоданне і карыстанне маемасцю, але і распараджэнне ею, гэта значыць вызначэнне юрыдычнага лесу рэчаў. У сувязі з гэтым заканадаўца вызначае пэўны спосаб надання правоў уладальніку маемасці, прадугледжвае розныя дастатковыя сродкі замацавання права ўласнасці (дае падараваную грамату пасля першапачатковага захопу і г.д)

Не ставячы мэтай усебаковага і поўнага рэгулявання ўсіх грамадзянскіх праваадносін, заканадаўца значную ўвагу надае здзелкам, пад якімі разумеецца – выяўленні волі суб’ектаў права , накіраваныя на ўстанаўленне, змяненне або сніжэнне юрыдычных адносін. Для юрыдычнай здзелкі (інакш юрыдычнага акта) перш за ўсе патрабавалася, каб яна праявілася знешне, прыняла адпаведную форму, па якой можна было б зрабіць вывад аб змесце. У Статуце 1588 г. надаецца ўвага больш тыповым і агульным. І таму толькі пералічвае віды здзелак, або гаворыць аб наступствах іх невыканання, дастаткова падрабязна гаворыць пра форму іх здзяйснення. Закон прадпісвае часам, каб выражэнне волі асобы ажыццявілася ў пісьмовай форме, або яшчэ засведчана органамі ўлады. Калі ж закон не прадугледжваў больш складанай формы, то выкарыстоўвалася простая, вусная. Заканадаўца канцэнтруе ўвагу не толькі па формах здзелак, але на ўмовах іх законнасці, правамоцтвах, бакоў і іншае.

Акрамя гэтага Статут 1566 г. нават змяшчае ўзоры юрыдычных дакументаў, а ў Статуце 1588 г. заканадаўца змясціў шэраг артыкулаў, прысвечаных ахове прыроды і падтрыманню яе рэсурсаў. Усе гэта сведчыць пра высокі ўзровень юрыдычнай тэхнікі і распацаванасць юрыдычнай тэрміналогіі.

Увогуле грамадзянскае права феадальнай Беларусі характаразуецца дастатковай рэгламентацыяй праваадносін, зладжаннасцю і распрацаваннасцю асноўных прававых інстытутаў, зразумеласцю і дакладнасцю юрыдычных фармулевак.

2. АСНОЎНЫЯ ТЭНДЭНЦЫІ РАЗВІЦЦЯ ІНСТЫТУТАЎ ГРАМАДЗЯНСКАГА ПРАВА ФЕАДАЛЬНАЙ БЕЛАРУСІ
2.1. Суб'екты і аб’екты грамадзянска-прававых адносін.
Суб'ектам права можа быць асоба, здольная ўступаць у юрыдычныя адносіны. Феадальная дзяржава не кожнага чалавека прызнавала здольным мець права ўласнасці, набываць права патрабавання, абавязвацца да пэўных дзеянняў. Сучасны грамадзянскi кодэкс замацоўвае раўнапраўе ўсiх суб’ектаў грамадзянска-прававых адносiн. Субъекты гражданского права участвуют в гражданских отношениях на равных, равны перед законом, не могут пользоваться преимуществами и привилегиями, противоречащими закону, и имеют право без всякой дискриминации на равную защиту прав и законных интересов (принциправенства участников гражданских отношений) [19, ст. 2].

Суб'ектамі права ў феадальнай дзяржаве лічыліся: феадалы, сама дзяржава, царква, манастыры, гарады, свабодныя гараджане, сялянская грамада і свабодныя сяляне, хаця правамоцтвы апошніх паступова абмяжоўваюцца.

Заканадаўству ВКЛ невядомы паняцці праваздольнасці і дзеяздольнасці суб'ектаў права, аднак заканадаўца дастаткова добра ўсведамляе іх, бо не за кожным чалавекам прызнае здольнасць мець правы і здзяйсняць юрыдычныя дзеянні. Праваздольнасць узнікала з моманту нараджэння чалавека. На яе ўплывалі такія фактары, як прыналежнасць чалавека да дзяржавы і пэўнага саслоўя, пол, узрост, стан псіхічнага і разумовага развіцця, месца жыхарства, рэлігійная прыналежнасць.

Не размяжоўваючы, але ўсведамляючы паняцце дзеяздольнасці, заканадаўца ўстанаўлівае яе залежнасць перш за ўсё ад узросту асобы, г.зн. ад магчымасці ўсведамляць ім і ацэньваць юрыдычныя дзеянні і іх наступствы. Звычаёвае права звязвала гэту здольнасць са шлюбным узростам асоб. Статуты, імкнучыся да аднолькавасці грамадзянска-прававых адносін у дзяржаве, пачынаюць рэгламентаваць узрост паўналецця асоб: мужчын у асноўным з 18 гадоў, жанчын з 15 гадоў (Статут 1588 г. — з 13 гадоў).

Аднак дасягненне гэтага ўзросту яшчэ не азначала поўнай дзеяздольнасці асобы, бо жанчыны, напрыклад, увогуле былі абмежаваныя ў правах, асабліва замужнія. Яны не маглі самастойна выступаць у судзе, а толькі ў суправаджэнні мужа. Дарослыя дзяўчаты да замужжа знаходзіліся пад апекай бацькоў або іншых асоб. Фактычна кожная жанчына павінна была мець апекуна, які выступаў ад яе імя ў судовым працэсе (або суправаджаў яе), або наймаць заступцу (асобу, якая замяшчала істца ці адказчыка ў судовым працэсе). У пазнейшыя часы правы жанчын некалькі павялічваюцца, асабліва гэта тычыцца ўдоў, якія надзяляюцца некаторымі правамоцтвамі адносна маёмасці, якую меў у мінулым яе муж.

Непаўналетнія ж дзеці былі пад апекай бацькоў, а ў выпадку смерці апошніх - пад апекай іншых асоб, у першую чаргу - бліжэйшых сваякоў. Аднак закон агаворвае выпадкі ўдзелу непаўналетніх у грамадзянска-прававых адносінах, часцей за ўсё пры ўмове згоды апекуноў [9, р.VI, арт. 3].

На дзеяздольнасць асоб уплываў разумовы і псіхічны стан чалавека. Псіхічна хворыя людзі (т.зв. «шалёныя»), а таксама асобы, якія былі не здольныя разумець сутнасці і характару сваіх дзеянняў («дурні»), пазбаўляліся магчымасці ўступаць у грамадзянска-прававыя адносіны, і іх замяшчалі апекуны.

Праваздольнасць асобы перш за ўсё залежала ад прыналежнасці яе да дзяржавы.

Прававы статус іншаземца быў істотна інакшым, чым прававы статус «літвіна» - падданага дзяржавы, аб чым сведчаць законы ВКЛ. Так, Статуты забаранялі іншаземцам набываць ва ўласнасць нерухомую маёмасць на тэрыторыі дзяржавы, займаць службовыя пасады [7, р. III, арт. 3], [9, р. III, арт. 3]. Жанчына-літвінка, якая выходзіла замуж за іншаземца, як правіла, атрымлівала прыданае ў грашовай суме, нерухомасць павінна была застацца ў дзяржаве [7, р. IV, арт. 9]. Замацоўваліся ў законах і іншыя абмежаванні ў адносінах да іншаземцаў, якія, аднак, на практыцы часта парушаліся.

Поўная праваздольнасць асобы мела на ўвазе не толькі наяўнасць падданства дзяржавы, але і стан свабоды, у тым ліку і самастойнае становішча ў сям'і. Некаторыя катэгорыі асоб зусім пазбаўляліся правоў або абмяжоўваліся ў іх. У прыватнасці, закон замацоўваў значныя абмежаванні правоў бенкартаў - незаконнанароджаных, пазашлюбных дзяцей. Прававое становішча дзяцей, народжаных «не з венчальною и не шлюбною жоною» было вельмі складаным. Калі муж пры жыцці сваёй жонкі меў пабочных дзяцей, ён не мог завяшчаць ім ніякай маёмасці. Нават пасля смерці жонкі, калі ён жаніўся на маці сваіх пабочных дзяцей і яна нараджала яму новых, усе дзеці аднолькава разглядаліся Статутам 1588 г. як бенкарты і не мелі права на спадчыну ад бацькі [9, р. III, арт. 28].

Поўнай праваздольнасцю ў ВКЛ валодалі асобы, якія належалі да саслоўя шляхты, аднак пры ўмове добрага імя і гонару. Абмяжоўваліся ў правах тыя асобы, якія ў судовым парадку былі пазбаўлены гонару і адпаведна шляхецкага статусу. У пэўнай ступені абмяжоўвалася дзеяздольнасць шляхціцаў, якія парушалі нормы шлюбна-сямейных адносін. Як суб'ект феадальнага права, які меў пэўны прававы статус, часткова абмяжоўваўся ў прыватным праве і Вялікі князь (не мог уступіць у шлюб без дазволу сойма, распараджацца дзяржаўнай маёмасцю і інш.).

Поўнасцю пазбаўляліся ўсіх правоў у дзяржаве т.зв. вываланцы (баніты) — асобы, належачыя да саслоўя шляхты, якія былі асуджаны да выгнання за межы дзяржавы. Вываланцы аб'яўляліся па-за законам, іх жонкі лічыліся ўдовамі, а дзеці - сіротамі.

На працягу ХV - ХVІ стст. павялічваецца дзеяздольнасць сярэдніх і дробных феадалаў. Ліквідуюцца абмежаванні адносна распараджэння імі нерухомай маёмасцю, заканадаўча афармляецца права поўнай уласнасці на зямлю і валоданне залежнымі людзьмі.

Паралельна з павелічэннем правоў феадалаў абмяжоўваецца праваздольнасць і дзеяздольнасць людзей «простага стану». Станаўленне прыгонніцкіх адносін суправаджалася замацаваннем правоў феадала не толькі на сялянскія землеўладанні, але і на асобу селяніна. Аднак, валодаючы галоўным сродкам сельскагаспадарчай вытворчасці - зямлёй, феадал сам не мог яе абрабляць, а селянін, абрабляючы зямлю, не меў на яе права ўласнасці, таму абодва суб'екты права ў поўнай ступені былі залежнымі адзін ад другога. Абмяжоўваючы правы селяніна, феадал звычайна паважаў нормы звычаёвага права, зразумела, калі гэта не закранала непасрэдна яго інтарэсаў.

Паступовае звужэнне правоў селяніна адбывалася ва ўсіх сферах праваадносін і перш за ўсё ў грамадзянска-прававой сферы. Сяляне пазбаўляюцца права распараджэння зямлёй, паступова зямля замацоўваецца ва ўласнасці феадала. Без згоды свайго пана селянін не мог ажыццяўляць здзелкі нават з рухомай маёмасцю, перадаваць маёмасць у спадчыну і нават браць шлюб. Пагаршаюцца ўмовы працы селяніна, уводзіцца прымусовая праца на карысць феадала і г. д.

Паступовае афармленне права феадальнай уласнасці на зямлю не толькі давала, але і гарантавала феадалам у XVI ст. магчымасць ажыццяўляць здзелку з зямлёй разам з сялянамі, якія яе насялялі. Пры гэтым да новага ўладальніка пераходзілі ўсе правы адносна залежнага насельніцтва, у тым ліку і права вышуку і звароту збеглага селяніна. 3 цягам часу сяляне пераўтвараюцца з суб’екта права ў яго аб’ект, чаму садзейнічала і ўзнікшае ў далёкія часы права феадалаў судзіць сваіх людзей у межах уласных уладанняў. У межах феадальнага ўладання спрэчкі паміж сялянамі вырашаў сам феадал, або па яго даручэнні адпаведны ўраднік. Грамадзянскія іскі сялян па-за межамі феадальнага ўладання прадстаўляў сам феадал, таму што ў большасці сяляне не мелі самастойнага права іску да трэціх асоб. Толькі ў выпадку адмаўлення феадала ад разгляду адпаведнага іска справа пераходзіла да вялікакняжацкай юрысдыкцыі.

Увогуле, праваздольнасць гараджан, рэгламентаваная заканадаўствам дзяржавы, залежала ад шэрагу абставін: прыналежнасці горада, наяўнасці граматы на магдэбургскае права, зафіксаванага ў ёй прававога статуса горада, канкрэтных правоў і абавязкаў насельніцтва і інш.

Феадальнае права ведала і такіх калектыўных суб'ектаў права, як сябры. Існавалі сябры ў лоўлі рыбы, у валоданні млынамі і інш. Часам сяляне асядалі на землях гараджан і за гэта дзяліліся з імі вынікамі сваёй працы. Называлі іх сябры гарадскія. Тэрмін «сябры» ахопліваў як кроўных родзічаў, так і іншых асоб, якія не былі звязаны паміж сабой кроўнымі адносінамі, але прымалі ўдзел у агульнай уласнасці.У Статутах наглядаецца тэндэнцыя змены назвы сяброў на ўдзельнікаў.

Самастойнымі суб’ектамі феадальнага права былі: сама дзяржава і царква. Складаныя ўзаемаадносіны гэтых прававых суб’ектаў перыядамі прыводзілі да абмежавання праваздольнасці той ці іншай царквы (праваслаўнай, каталіцкай і інш.), у тым ліку і ў адносінах да нерухомай маёмасці.

Феадальны закон звяртае асаблівую ўвагу на аб’ект права і ў першую чаргу на рэчы. Аб’ектамі рэчавага права феадальнай Беларусі былі маенткі з залежнымі людзьмі, ворыўныя землі, лясы, лугі, рэкі, чэлядзь нявольная, рознага роду пабудовы, жывела, прадукты сельска-гаспадарчай і рамеснай вытворчасці, лясных промыслаў і інш. Аднак трэба заўважыць і адзначыць, што разуменне паняцця аб’екта права адрознівалася ад сучаснага. Феадальнае права ўключала абмежаваны шэраг аб’ектаўтаў грамадзянска-прававых адносiн. Сучасны пералiк аб’ектаўтаў значна пашыраны. К объектам гражданских прав относятся:

вещи, включая деньги и ценные бумаги, иное имущество, в том

числе имущественные права;

работы и услуги;

охраняемая информация;

исключительные права на результаты интеллектуальной

деятельности (интеллектуальная собственность);

нематериальные блага [19, ст. 128].

Аб’ектам грамадзянскага права лічылася ўсе тое, што магло служыць сродкам ажыццяўлення інтарэсу і ў першую чаргу гэта рэчы, г.зн. прадметы матэрыяльнага свету, а таксама дзеянні іншых асоб адносна перадачы рэчаў, асабістых паслуг, прыкладванняў уласнай рабочай сілы. Рэчы і чужыя дзеянні, якія складваюць эканамічныя даброты і запас такіх даброт, што знаходзіцца ў валоданні пэўнай асобы, называюцца маемасцю – з эканамічнага пункту гледжання. З юрыдычнага ж – пад маемасцю разумеюць сутнасць маемасных, г.зн. належачых грашовай ацэнцы юрыдычных адносін. Такім чынам змест маемасці з юрыдычнага пункту гледжання выяўляецца ў сучаснасці рэчаў, належачых асобе па праву ўласнасці і ў сілу іншых рэчавых правоў і ў сукупнасці правоў на чужыя землі, тым больш для феадальнага закону была характэрнай недастатковая распрацаваннасць прававых паняццяў. У Статутах маемасць носіць назву «маетность» або «добра», і гэтымі фармулеўкамі ахопліваецца як нерухомая маемасць (зямля, маенткі), так і рухомая (хатнія рэчы, каштоўнасці і іншае). Аб апошніх заканадаўца часам гаворыць у агульным плане – «иншие всякие добра о пожитку иного именья».

Термін «именье» дастасоўваецца ў статутных нормах не толькі да маенткаў, але ў першую чаргу да ўсей нерухомай маемасці. Адносна іх астатняй маемасці ўжываецца слова «рэч», хоць у некаторых выпадках гэта слова выкарыстоўваецца ў значэнні прадмета. Трэба мець на ўвазе, што толькі з зараджэннем буржуазных праваадносін паняцце «рэч» паступова ўступае месца паняццю «маемасць», пад якім разумеецца ўсе тое, чым асоба валодае. Аднак ужо ў статутны перыяд заканадаўца ў пэўнай ступені адрознівае шырокі юрыдычны сэнс слова «рэч» (як прадмет, у якім закладзены матэрыяльныя і інш. «добра» які ахоўваецца законам), а таксама вузкі сэнс – фізічныя прадметы знешняга свету, з-за якіх могуць узнікнуць спрэчкі. У гэтых адносінах рэч з’яўляецца паняццем, якое гістарычна змяняецца, і больш з развіццем тавараабароту юрыдычнае паняцце рэчы перамяняецца на тавар, які знаходзіцца ў пастаянным абароце.

Гістарычна склаўся і падзел рэчаў на рухомыя і нерухомыя, хаця закон нават у больш познія часы не прыводзіць адметнай адзнакі. Статуты толькі гавораць аб «маемасці рухомай и лежачай» і вызначаюць розныя тэрміны іскавай даўнасці, а некаторых выпадках пералічваюць некалькі «добраў», якія належаць да той ці іншай катэгорыі. Практычнае значэнне гэтага падзелу праяўлялася шмат у чым: парадку наследвання, форме здзелак, тэрмінах іскавай даўнасці і іншае. Таксама і падзел рэчаў на галоўныя і прыналежнасці. Практычнае значэнне адрознення галоўнай рэчы (г.зн. рэчы, якая мела самастойнае значэнне незалежна ад іншых) ад прыналежнасці (рэчы, якая дапаўняла эканамічнае значэнне галоўнай) зводзілася звычайна да агульнага рымскага правіла: лес прыналежнасці вызначаўся лесам галоўнай рэчы. Спосабамі набыцця рэчавых правоў у феадальнай Беларусі XIV – XVI стст. былі: акупацыя (захоп, выслуга, даўнасць, спадчына, прырашчэнне і некаторыя іншыя). Падставай набыцця рэчавых правоў быў і дагавор, які ў адносінах да зямлі ўзнік раней інстытут раней падаравання («пожалованья»). Уяўленне аб юрыдычным лесе рэчаў не было яшчэ дастаткова выразным і было дапушчальным як бясконца працяглая прыналежнасць рэчы пэўнай асобе, так і прыналежнасць яе некалькім асобам. Толькі на больш познім этапе дзяржаўнае ўмешанне ў дзеянні, звязанае з вызваленнем юрыдычнага лесу рэчаў, якое выражалася ў рэгістрацыі і засведчанні дагавораў, робіць гэтыя ідэі пэўнымі і надае ім характар канчатковасці. Асабліва гэта тычылася нерухомай маемасці, адносна якой у XVI ст. праводзіцца праверка правоў на валоданне і ўтвараюцца спецыяльныя ўстановы для сведчання і рэгістрацыі здзелак.

Такім чынам, прававыя дакументы ХVI ст. канкрэтна вызначалі прававы статус самастойных суб’ектаў права. Да якіх адносілі: дзяржаву, царкву, манастары, свабодных сялян, сялянскую грамаду. Важнае значэнне мае размежаванне праваздольнасці і дзеяздольнасці суб’ектаў, хаця гэтыя катэгорыі ў той час у крыніцах не сустракаюцца. Пэўныя супярэчнасці ўзнікаюць пры вызначэнне аб’ектаў права: лясы, лугі, маенткі з залежнымі людзьмі,чэлядзь нявольную.
2.2. Рэчавае права.
У феадальным праве не давалася азначэння рэчавага права, аднак асноўныя элементы гэтага інстытута (аб’ект, суб’екты, іх правамоцтвы і абавязкі) паступова ў заканадаўчых актах ВКЛ ХV - ХVІ стст. пачынаюць выразна выяўляцца.

Прырода рэчавага права абумоўліваецца тым, што яго аб’ектам з’яўляецца рэч у матэрыяльным значэнні гэтага слова, і гэту рэч магчыма патрабаваць з любога незаконнага валодання, прычым патрабаваць звароту ў натуральным выглядзе, а не ў выглядзе ўзнагароды. Рэчавае права накладвае на ўсіх людзей абавязак устрымлівацца ад дзеянняў, якія супярэчаць правам уладальнікаў пэўных рэчаў.

Галоўнае месца ў ім займае права ўласнасці, якое з’яўляецца асновай усяго грамадзянскага права. Да яго прымыкае права на чужую рэч, якая знаходзіцца ва ўласнасці іншай асобы (сервітуты), а таксама залогавае права, якое нельга выключаць з сістэмы рэчавага права, хаця яно адрозніваецца ад права на чужую рэч і стаіць асобна.

Асноўныя рысы і заканамернасці развіцця рэчавага права найбольш выразна прасочваюцца на прыкладзе фарміравання інстытута ўласнасці, асабліва зямельнай.

У старажытнасці адносіны да зямлі былі фактычнымі, а не юрыдычнымі. Зямлёй карысталіся для земляробства і жывёлагадоўлі да таго часу, пакуль яна не спусташалася, а затым пераходзілі на іншы зямельны ўчастак. Папярэдні ж участак пасля ўзнаўлення вытворчых сіл мог перайсці да іншай асобы. Пры гэтым суб’ектам права ў старажытныя часы ў большасці была не фізічная асоба, а род ці абшчына.

Спосабамі набыцця права ўласнасці першапачаткова быў захоп, які спачатку ажыццяўляўся ў межах адной мясцовасці, а потым пераходзіў гэтыя межы і станавіўся гістарычным спосабам пашырэння дзяржаўнай тэрыторыі. Уласнасць пачынае набывацца і іншымі шляхамі: аддзяленнем пладоў, знаходкай, прырашчэннем і г.д. У XV—XVI стст. павялічваецца колькасць выпадкаў перадачы зямлі ва ўласнасць шляхам усынаўлення, што павінна было зацвярджацца мясцовай уладай або гаспадарскімі маршалакамі.

Усе гэта сведчыць не толькі аб першапачатковых спосабах набыцця ўласнасці, але і аб вытворчых — перадачы. Такім чынам, перадача — гэта юрыдычнае дзеянне, падставай якога служыць які-небудзь дагавор (купля-продаж, мена, дарэнне і інш.). У сучасным грамадзянкiм праве: передачей признается вручение вещи приобретателю, а равно сдача перевозчику для отправки приобретателю или сдача в организацию связи для пересылки приобретателю вещей, отчужденных без обязательства доставки. Вещь считается врученной приобретателю с момента ее фактического поступления во владение приобретателя или указанного им лица [19, ст. 225].

Права ўласнасці ў канчатковым выглядзе вечна і нашчадна, г.зн. сувязь пэўнага аб’екта з пэўным суб’ектам працягваецца да той пары, пакуль не наступіць юрыдычны факт, які разрывае яе. Гэты факт выклікаецца або воляй суб’екта, або лесам аб’екта ці сілай закона. Па сучаснаму ГК: право собственности прекращается при отчуждении собственником своего имущества другим лицам, отказе собственника от права собственности, гибели или уничтожении имущества, утрате права собственности на имущество и в иных случаях, предусмотренных

Законодательством [19, ст. 236].

Асаблівай увагі заслугоўваюць тыя спосабы права ўласнасці, якія здзяйсняюцца пры ўдзеле органаў улады. Яны ўяўляюць сабою прымусовае пазбаўленне права ўласнасці і звычайна маюць месца на падставе пастановы адпаведнага судовага органа дзяржавы. У неабходных выпадках дзяржайнай уладай праводзілася экспрапрыцыя, г.зн. прымусовае пазбаўленне, кампенсаванае адчужэнне або абмежаванне правоў (пазбаўленне права ўласнасці, устанаўленне сервітута). Феадальнае заканадаўства прадугледжвала таксама такі від пазбаўлення права ўласнасці, як канфіскацыя, г.зн. адабранне маемасці ў знак пакарання за здзяйсненне злачынных дзеянняў [9, р. III, арт. 16].

Асноўныя заканамернасці фарміравання і ўмацавання рэчавых правоў больш ярка пряўляюцца на прыкладзе развіцця зямельнай уласнасці. У адпаведнасці з характарам суб’ектаў права і спосабамі набыцця рэчавых правоў землеўладанні на тэрыторыі феадальнай Беларусі ў перыяд складвання ВКЛ падзяляліся ў асноўным на вялікакняжацкія, прыватнаўласніцкія і царкоўныя. Такі падзел захоўваўся дастаткова доўгі час, пакуль у асобе вярхоўнага суб’екта ўласнасці не зліліся дзяржава і князь, як персона, і тады ўжо на змену старому падзелу прыходзіць новы: дзяржаўныя землі аддзяляюцца ад вялікакняжацкіх, удакладняюцца правамоцтвы царквы і прыватных уладальнікаў.

На працэс умацавання рэчавых правоў актыўна ўплываў гандаль, як унутраны (паміж асобнымі землямі дзяржавы), так і знешні. Асабліва інтэнсіўна вядзецца гандаль па старажытных водных шляхах (Заходняй Дзвіне, Нёмане), уцягваючы ВКЛ у кола заходне-еўрапейскіх эканамічных адносін. Адначасова Днепр злучае дзяржаву з гандлёвымі цэнтрамі Крыма і Усхода.

Развіццё феадальнага землеўладання з канца XV ст. ішло ў двух кірунках: па-першае, заканадаўча замацоўваецца ўлада Вялікага князя на ўсёй тэрыторыі ВКЛ, хаця былыя князі-правіцелі асобных зямель-княстваў, якія ўвайшлі ў склад дзяржавы, прызначаючы ўладу Вялікага князя, доўгі час лічылі сябе ўласнікамі гэтых зямель; і па-другое, паступова пашыраюцца правы феадалаў адносна ўсіх формаў землекарыстання.

Вялікакняжацкія землеўладанні (дамен князя) папаўняліся за кошт паступлення або звароту вымарачных зямель, якія называліся «пустой» зямлёй, «пустовщинами», «спадками».

Прыток такой маёмасці быў пастаянным, што давала магчымасць гаспадару выкарыстоўваць зямельны фонд для раздачы служылым людзям пад умовай нясення службы.

Вымарачная маёмасць перш за ўсё прыпісваецца да гаспадарскага «стала», да «замкавых валоданняў» князя і знаходзіцца ў яго распараджэнні або ў распараджэнні службовых асоб мясцовай адміністрацыі (ваяводаў, старастаў). Землі пры гэтым раздаюцца пад матывам, што яны «пустые», і з іх няма ніякай службы. Пазней у Статутах мы знаходзім нормы звычаёвага права, у адпаведнасці з якімі па старадаўняй традыцыі раздавалася вымарачная маёмасць.

Адносна царкоўнага землеўладання, праблема якога толькі закранаецца, бо не з’яўляецца непасрэдным прадметам гэтага даследавання, трэба адзначыць, што прававы статус царкоўных зямель быў абумоўлены характарам суб’екта ўласнасці, і ён не быў аднолькавым, бо царкоўнай маёмасцю карысталіся розныя яе ўстановы з розным прававым статусам (цэрквы, манастыры і інш.), якія належалі да розных рэлігійных плыняў (праваслаўе, каталіцызм, уніятства і інш.). У залежнасці ад узаемаадносін свецкай і царкоўнай улады будаваліся і маёмасныя праваадносіны. Колькасць царкоўнага землеўладання на працягу XV - XVI стст. павялічваецца на падставе захопу, вялікакняжацкага падаравання, а таксама актаў дарэння з боку прыватных асоб.

Адносна феадальна-шляхецкага землеўладання трэба адзначыць, што Вялікі князь вымушаны быў узнагароджваць феадалаў за службу і даваць ім зямлю ў якасці ўмоўнага трымання або часцей за ўсё па праву «вечного владения», таму з цягам часу вялікакняжацкі зямельны фонд пачынае памяншацца.

Вялікакняжацкае падараванне («пожалование») феадалам зямлі ўяўляла сабою даволі складаны комплекс юрыдычных дзеянняў. Яно замацоўвалася спецыяльным гаспадарскім лістом, які выдаваўся з канцылярыі Вялікага князя. Калі ж такі ліст адсутнічаў у землекарыстальніка, то гэта лічылася самавольным захопам і было падставай для адабрання зямлі. Аднак у выпадку, калі зямля перадавалася ва ўмоўнае землекарыстанне на правах «поместья» (выслугі, заходне-еўрапейскага бенефіцыя), Вялікі князь, аддаючы частку дзяржаўнага зямельнага фонду, захоўваў пры гэтым уладу над ім цалкам.

Працэс развіцця ўмоўнага землеўладання быў выкліканы і знешнімі прычынамі, таму што органы ўлады павінны былі мець у дастатковай колькасці ўзброеныя сілы для абароны дзяржавы, а галоўным абавязкам трымальнікаў зямель на ўмоўным (бенефіцыяльным) феадальным праве было нясенне воінскай службы.

Падараванні насілі ў асноўным прыватны характар, аднак з іх не вынікалі поўныя правы ўласнасці на зямлю.

3 канкрэтных прычын і ўмоў падаравання вынікала і адпаведная назва падараванай зямлі: у асноўным «жалованье» і «держанье». Апошняе азначала карыстанне нерухомай маёмасцю, атрыманне з яе пэўных прыбыткаў. Нягледзячы на тое, што ўсе землекарыстальнікі жадалі б вечна валодаць падараванай маёмасцю і быць яе сапраўднымі ўладальнікамі ў поўным сэнсе гэтага слова, Вялікі князь спачатку не дазваляў ім распараджацца ёю, аднак паступова вымушаны быў пашыраць іх правы, асабліва ў адносінах тэрміну карыстання зямлёй.

Да першай катэгорыі належалі тыя зямельныя ўладанні, якія перадаваліся трымальнікам без права распараджэння зямлёй. Тэрмін трымання такіх уладанняў быў звычайна неакрэсленым і залежаў ад умоў, на якіх давалася зямля. Да другой катэгорыі належалі землі, якімі ўладальнік распараджаўся на правах спадчынных, аднак такое права распараджэння мела не безумоўны, а адносны характар. Пазней, у статутных нормах даволі канкрэтна гаварылася, што выслугі даюцца «ленным правам, або дожитьем, або до воли и ласки нашое господарское» [8, р. II, арт. 34].

Негледзячы на такія значныя правы Вялікага князя на падараваную маёмасць, з цягам часу павялічваюцца і правы прыватных уладальнікаў. Становіцца выключэннем адабранне квязем падараваных «да воли» землеўладанняў без пэўнай прычыны, бо дзяржаве патрэбны служылыя людзі, і таму сыны ўладальнікаў падараванай зямлі валодаюць ёю пад умовай службы з бацькаўскага надзела.

У асобных выпадках, пры адсутнасці спадчыннікаў па мужчынскай лініі, нерухомая маёмасць перадавалася трэцім асобам, якія павінны былі клапаціцца аб ёй і сям’і былога ўладальніка.

Правы прыватнай асобы адносна падараванай маёмасці паступова павялічваюцца, і перш за ўсё гэта тычылася працягласці карыстання зямлёй. Тэрміновае карыстанне з цягам часу пераўтвараецца ў бестэрміновае, а апошняе становіцца пажыццёвым і нашчадным.

Вотчыннае землеўладанне грунтавалася на даўнасці валодання, так званай «старыне», і таму даказваць правы на зямлю можна было, спасылаючыся на тое, што ёю валодалі продкі, нават пры адсутнасці адпаведных дакументаў. Пры гэтым права валодання зямлёй азначала і права валодання сялянамі, якія апрацоўвалі гэту зямлю. Так узнікае катэгорыя сялян-«отчичей», якія страчваюць права пераходу па прычыне даўнасці.

У XV - пачатку XVI ст. саслоўе шляхты, якое пакуль яшчэ фарміруецца, пачынае засяроджваць у сваіх руках значную колькасць зямлі і таму імкнецца засцерагчыся ад магчымых замахаў на ўласныя правы з боку іншаземцаў. Шляхта не толькі актыўна выступае супраць пераходу хаця б невялікай часткі зямель у рукі іншаземцаў, але і патрабуе заканадаўча аформіць свае патрабаванні. Дзяржава вымушана лічыцца з інтарэсамі мацнеючага саслоўя. У першым Статуце 1529 г. гаспадар урачыста абяцае: на тэрыторыі дзяржавы не будзе даваць «зямель и городов, и мест, и которых-колве дедицств, и держаня, и тех которых-колве врядов наших або частей и достойности жадному обчому, але толко прирожоным а тубылцом, тых земель наших Великого князьства...» [7, р. III, арт. 3]. Шляхта заканадаўчым шляхам засцерагала сябе ад магчымага пранікнення ў яе асяроддзе іншаземцаў. Аднак на практыцы гэты артыкул неаднойчы парушаўся, і іншаземцы атрымлівалі землеўладанні (нават цэлыя стараствы), з прычыны чаго ўзнікалі непаразуменні і спрэчкі паміж гаспадаром і прадстаўнікамі шляхецкага саслоў'я [10, ст. 474].

Статут 1566 г., забараняючы іншаземцам валодаць зямлёй у дзяржаве і папярэджваючы, што ў адваротным выпадку маёмасць павінна быць вернута «до столу і скарбу», робіць, аднак, выключэнне для тых іншаземных асоб, якія набылі маёмасць «з ласки и данины» Вялікага князя або якім-небудзь «иншым правом», аднак абавязвае іх несці пры гэтым адпаведную земскую службу. Акрамя таго, Статут патрабуе ад іншаземцаў не займаць у дзяржаве якой-небудзь свецкай , або духоўнай пасады, бо інакш маёмасць можа быць адабраная [7, р. III, арт. 9].

Статут 1529 г. гарантаваў шляхце недатыкальнасць такіх уладанняў пры ўмове адсутнасці прэтэнзій з боку іншых асоб «будет нихто ся не припоминал бы добре таковый и листов не мел на то...» [7, р. I, арт. 15]. А каб абараніць правы землеўладальнікаў, устанаўліваўся тэрмін іскавай даўнасці на такую зямлю - 10 гадоў.

У адносінах да рэгламентацыі статуса землеўладанняў заканадаўца ішоў насустрач патрабаванням жыццёвай практыкі. Актыўнае развіццё ў XVI ст. сельскай гаспадаркі спрыяла попыту на нерухомую маёмасць. Зямля робіцца важным прадметам дагаворных адносін. Абмежаванні ж, устаноўленыя Статутам 1529 г., не задаволілі шляхту, як раней не задавальняў яе і розны прававы статус землеўладанняў.

Распрацаваны па патрабаваннях сярэдняй і дробнай шляхты Статут 1566 г. спачатку захаваў папярэднія абмежаванні адносна распараджэння зямлёй, аднак сустрэў незадаволенасць і актыўнае супрацьдзеянне шляхты. У сувязі з гэтым Берасцейскі сойм 1566 г. скасаваў адпаведны артыкул і дазволіў усім землеўладальнікам без усялякіх абмежаванняў распараджацца бацькоўскай, мацярынскай, выслужанай, купленай маёмасцю і, калі шляхціц вырашаў сваю нерухомую маёмасць «отдати, продати, даровати, и записати, заставити, от детей и близких отдалити», ужо не трэба было звяртацца за дазволам у дзяржаўныя органы. Закон патрабаваў толькі адпаведнага заканадаўчага афармлення здзелкі з нерухомасцю, у першую чаргу - запісу ў спецыяльных актавых кнігах [8, р.VII, арт. 1].

Правядзенне зямельнай рэформы суправаджалася шэрагам мерапрыемстваў, у аснове якіх ляжалі ўставы каралевы Боны (1549,1522 гг.) і Жыгімонта-Аўгуста 1557 г. Каралева Бона зрабіла спробу стварыць новыя формы землекарыстання і землеўладання ў ВкЛ. Рэформа суправаджалася суцэльнай праверкай правоў на зямлю. Яна закранала інтарэсы ўсіх асоб, якія мелі дачыненне да зямлі, таму выклікала незадаволенасць самых розных груп насельніцтва.

Агульныя прынцыпы правядзення зямельнай рэформы былі выкладзены ў невялікім эканамічным настаўленні каралевы Боны. Гэта рэформа з’явілася па сутнасці аграрнай рэвалюцыяй, якая гвалтоўна парывала з застарэлымі формамі землекарыстання і землеўладання і клала канец незаконнаму валоданню зямлёй. Рэформа па сутнасці стала заканамерным этапам развіцця сельскай гаспадаркі. Каралева Бона, магчыма, у пэўнай ступені паскорыла гэты працэс.

Рэформа суправаджалася ўмацаваннем феадальнай сістэмы гаспадарання на зямлі, знішчэннем старажытнага сямейна-родавага землеўладання, замест якога ўводзілася індывідуальнае, з канкрэтнай адзінкай вымярэння зямлі - валокай, якая станавілася і адзінкай абкладання насельніцтва.

У выніку рэформы з'явіўся і новы від гаспадарання на зямлі - фальваркі, пад якія адводзіліся лепшыя землі.

К канцу XVI ст. канчаткова афармляецца феадальна-шляхецкае землеўладанне з яго характэрнымі рысамі. Спецыяльна ўпаўнаважанымі асобамі складаюцца інвентары - вопісы ўладанняў. Прычым поўныя вопісы ўтрымлівалі тры часткі, з якіх у першай змяшчаліся звесткі пра жылыя і гаспадарчыя пабудовы феадальнага двара, іх архітэктуру, планіроўку, маёмасць (памеры зямлі, колькасць жывёлы, апісанне млыноў, бровараў і інш.), а таксама крыніцы і памеры прыбытку. У другой частцы апісваліся воласці з вёскамі, мястэчкамі, гарадамі, якія ўваходзілі ў феадальнае валоданне. Трэцяя частка інвентароў была прысвечана відам, памерам, спосабам вылічэння феадальных павіннасцей, дзяржаўных падаткаў, узносаў духавенству, тэрмінам іх платы і ўмовам карыстання ляснымі ўгоддзямі, вадаёмамі, пашамі. Кароткія ж інвентары змяшчалі звесткі толькі пра панскую гаспадарку ці пра воласць. Разнавіднасцю кароткіх інвентароў былі т.зв. «берчакі» - пералік сялянскіх гаспадарак з паказам надзелу, натуральнага і грашовага чыншу.

Усе гэтыя мерапрыемствы садзейнічалі развіццю і ўмацаванню рэчавых правоў шляхецкага саслоўя ў адносінах да нерухомай маёмасці.

У адносінах да землеўладання і землекарыстання людзей «простага стану» трэба адзначыць, што ў менш значнай ступені ўдзельнічалі ў грамадзянскім тавараабароце землі сялян і гараджан, якія ў адрозненне ад шляхты лічыліся людзьмі «простага стану». У старажытнасці сяляне на падставе звычаёвага права лічыліся ўласнікамі тых зямель, якімі валодалі ў выніку першапачатковага захопу, спадчыны, падаравання і г. д. Яны дастаткова свабодна распараджаліся гэтымі землямі. Аднак у працэсе складвання феадальна-прыгонніцкіх адносін сяляне паступова пазбаўляюцца права на асноўны сродак вытворчасці.

Працэс пазбаўлення сялян зямлі ішоў паралельна з працэсам умацавання феадальна-шляхецкага землеўладання і запрыгоньвання сялян. Толькі з цягам часу феадалы набылі манапольнае права на зямельную ўласнасць. У ХV – першай палове ХVІ ст. феадалы вымушаны былі яшчэ лічыцца з так званай «старыной», г.зн. з тымі нормамі звычаевага права, якія былі выпрацаваны шматвяковай практыкай.

У працэсе барацьбы за права свабоднага і поўнага распараджэння зямлею феадалы патрабавалі заканадаўчай рэгламентацыі прыналежнасці гэтага права толькі непасрэдна іхняму классу. Са свайго боку сяляне ўвесь час упарта змагаліся за захаванне «старыны».

Аналізуючы сялянскае землеўладанне феадальнай Беларусі і спасылаючыся на новыя дакументы і даследванні, В.Ф.Голубеў лічыць, што хаця да сярэдзіны ХVІ ст. у заканадаўстве ВКЛ адсутнічала канкрэтная забарона сялянам распараджацца зямлей, аднак на практыцы вельмі часта прадстаўнікі ўлады адмаўлялі сялянам у зацвярджэнні дагавораў куплі-продажу зямлі па прычыне таго, што «мужык мужыку зямлю на вечнасць продати не можа». Аднак выпадкі распараджэння зямельнай уласнасцю з боку сялян сустракаюцца яшчэ дастаткова доўгі час [12, ст. 23]. Феадалы паступова ўмацоўвалі свае пазіцыі ў эканамічным і палітычным жыцці дзяржавы і ў пачатку ХVI ст. паставілі пытанне аб заканадаўчым замацаванні сваіх правоў, асабліва адносна права на зямлю і селяніна. Статут 1529 г. у агульнадзяржаўным маштабе ўстанавіў, што зямлей феадальна-залежнага селяніна распараджаецца яго ўладальнік-феадал [7, р.VI, арт. 10]. Пры гэтым абаранялася пад пагрозай пазбаўлення зямлі і пасеву купляць або браць зямлю ў чужых людзей без дазволу іх ўладальнікаў [7, р . VII, арт. 21]. З цягам часу, закон ужо не гаворыць аб сялянскім праве на зямлю, а засталося толькі права на рухомую маемасць на якой ен выконваў абавязак [9, р .VIII, арт. 9]. У інвентарных кнігах зарэгістраваны і выпадкі куплі-продажу зямлі сялянамі, хаця і з дазволу феадала. Дзяржаўныя сяляне прадавалі зямлю не толькі іншым дзяржаўным сялянам, але часам іншым залежным людзям або і прадстаўнікам прывілеяванага саслоўя [15, ст. 80]. Сяляне імкнуліся абараніць і захаваць свае правы на зямлю і адначасова павялічыць колькасць раллі шляхам распрацоўкі пустэч, выкарчоўвання лесу і інш.

У выніку аграрных пераўтварэнняў к канцу XVI ст. на Беларусі асноўнымі ў дзяржаўных уладаннях сталі два віды сялянскага землекарыстання: валока (на захадзе і ў цэнтры), служба (на ўсходзе).

У ходзе зямельнай рэформы, якая ахапіла да канца XVI ст. усе віды феадальнага землеўладання, феадалы замацавалі манапольныя правы на зямлю і ў адпаведнасці са сваімі патрэбамі і інтарэсамі выбіралі самую зручную і выгадную форму эксплуатацыі. Працэс пазбаўлення сялян зямлі суправаджаўся іх запрыгоньваннем, замацаваннем за канкрэтным уладальнікам. Першы Статут 1529 г. адмаўляў сялянам у праве ўласнасці на зямлю. Статут 1566 г. уводзіў 10-гадовы тэрмін пошуку беглых ці пакрадзеных сялян і рэгламентаваў адміністрацыйную адказнасць тых, хто хаваў іх. У Статуце 1588 г. быў падоўжаны тэрмін адшуквання беглых да 20 г., а сяляне, якія пражылі на зямлі феадала 10 гадоў, пазбаўляліся права пераходу і станавіліся «непахожымі» людзьмі.

Феадальная зямельная ўласнасць к канцу XVI ст. выступала ў трох асноўных відах дзяржаўнай, феадальна-шляхецкай і царкоўнай. Пануючае становішча сярод іх паступова пачынае займаць шляхецкая землеўласнасць, дзе галоўную ролю адыгрывалі буйныя магнацкія землеўладанні.

Манапольны характар феадальнай уласнасці на зямлю, іх эканамічныя і палітычныя прывілеі ўплывалі на фарміраванне і развіццё гарадоў.

Для ВКЛ XV—XVI стст. характарызуюцца бурным развіццём рамеснай вытворчасці: ювелірнай справы, апрацоўкі металу, дрэва і інш. Актыўна развіваліся гарбарна-рымарная, шавецкая, кушнерская, ткацкая справы. Усё гэта актыўна ўплывала на развіццё грамадзянскіх праваадносін, у першую чаргу дагаворных і абавязацельственных. 3 цягам часу наладжваецца пастаянны гандаль у лаўках і крамах. Працэс развіцця гандлёвых адносін, складвання ўнутранага рынку садзейнічаў усталяванню адзінай грашова-вагавай сістэмы. 3 эканамічным умацаваннем дзяржавы, што знайшло адлюстраванне ў гарантыі кошту сваіх грошай, і ўвядзенні лічбавай грашовай сістэмы (не па вазе манеты, а па наміналу, часам па прымусоваму курсу), пачынае актыўна фарміравацца крэдытная сістэма і адпаведна пашыраецца сфера грамадзянскіх праваадносін.

Існаванне на тэрыторыі Беларусі значнай колькасці гарадоў (у тым ліку і прыватнаўласніцкіх) аказвала значны ўплыў на сацыяльна-эканамічнае і палітычнае жыццё ўсяго грамадства. Гарадское насельніцтва ўвесь час змагалася за павелічэнне сваіх правоў, асабліва гэта тычылася права ўдзелу ў палітычным жыцці дзяржавы і права валодання зямлёй. Вялікакняжацкя (дзяржаўныя) гарады знаходзіліся ў вялжакняжацкім дамене і належалі ўладзе княжацкіх адміністрацыйных асоб. Насельніцтва прыватнаўласніцкіх гарадоў, якія належалі феадалам і падпарадкоўваліся ім, несла павіннасць на карысць канкрэтнага ўладальніка горада і было выключана з-пад улады дзяржаўных асоб. Існаванне фальваркаў таксама звязана з існаваннем прыватнаўласніцкіх гарадоў, паколькі гэтыя гарады былі гаспадарчымі і адміністрацыйнымі цэнтрамі магнацкіх латыфундый. Наяўнасць даволі вялікай колькасці гарадоў, якія належалі феадалам, значна ўплывала на развіццё капіталістычных адносін і надавала спецыфіку эканамічнаму развіццю феадальнай Беларусі.

Гарадское насельніцтва прыватнаўласніцкіх гарадоў мела свой юрыдычны статус, як і ўвогуле гарадское насельніцтва выдзялялася з усёй масы «людзей простага стану».

Увогуле асновай ўсяго грамадзянскага права з’яўляецца права ўласнасці, права на сервітуты, залогавае права. Статуты адлюстроўваюць працэс станаўлення і развіцця гэтых правоў у ВКЛ у ХVI ст. Асаблівая ўвага надавалась праву ўласнасці на землю, таму што яна была галоўным сродкам існавання і крыніцай улады. Падрабязна Статуты вызначалі прававы статус вялікакняжацкіх уладанняў і прававы статус уладанняў шляхты.
2.3. Сервітуты
Звязаныя, як правіла, з зямельнымі ўладаннямі, сервітуты ўзыходзяць да калектыўнай зямельнай уласнасці абшчыны. Яны ўяўляюць сабой рэчавае права адносна карыстання чужой маёмасцю ў інтарэсах пэўнай асобы. Такім чынам, падставай утварэння ўгоддзяў, інакш сервітутаў, было надзяленне дзяржаўнай зямлёй прыватных уласнікаў.

Характэрную рысу сервітута складае належачая яму рэчавая ўласцівасць. Сервітуты проціпастаўляюцца карыстанню чужой рэччу, якое грунтуецца на абавязацельных праваадносінах. Права карыстання чужой рэччу мае розны аб'ём. Сервітугы — гэта права на частковае карыстанне рэччу ў тых ці іншых строга вызначаных адносінах, адпаведна тым прызначэнням, якія мае рэч пры ўстанаўленні сервітута. Зараз пад сервiтутам разумеецца: собственник недвижимого имущества (земельного участка, другой недвижимости) вправе требовать от собственника соседнего земельного участка, а в необходимых случаях - и от собственника другого земельного участка (далее - соседнего участка) предоставления права ограниченного пользования соседним участком (сервитута) [19, ст. 268].

Даючы права карыстання рэччу, сервітут не пашыраецца на права распараджэння, якое застаецца за ўладальнікам.

Вытокі сервітутнага права феадальнай Беларусі мы знаходзім у старажытным звычаёвым праве. Сервітуты, як права частковага карыстання чужой маёмасцю ў вызначаных звычаямі межах, добра вядомы на ўсіх этапах развіцця феадальнай дзяржавы. Без сервітуту дробная землеўласнасць была б пастаўлена ў бязвыхаднае становішча. Задача іх заключалася ў забеспячэнні гаспадарчых інтарэсаў за кошт прыродных багаццяў іншых.

Сяляне феадальнай Беларусі ўвесь час вялі барацьбу за захаванне сваіх сервітутных правоў. Асноўным заняткам пэўнай часткі сялян было паляванне. Сервітут зверабойнага, птушынага палявання, рыбнай лоўлі ўстанаўліваўся звычайна не на карысць пэўнай асобы або ўласніка пэўнага зямельнага надзелу, а на карысць жыхароў пэўнай мясцовасці. Пры ўстанаўленні сервітута замацоўваліся пэўныя правілы (межы) карыстання сервітутным правам.

Сервітутнае права спачатку рэгламентавалася старажытным звычаёвым правам, а пазней заканадаўствам ВКЛ. Статут 1529 г. таксама гаворыць аб захаванні старых “привилеев и звычаев” і рэгламентуе права карыстання на чужых землях борцямі, сенажацямі, азёрамі, бабровымі гонамі і хмельнікамі [11, ст.133-134].

Асаблівую распрацоўку сэрвітутнае права атрымала ў Статуце 1588 г., які таксама пастанавіў «звычаи добрие стародавние ховати и ни в чом того не нарушати» [9, р. III, арт. 15]. Сервітутным правам сельскага і гарадскога насельніцтва прысвечаны дзесяты раздзел Статута. Пералік сервітутных правоў досыць вялікі: права ўваходу ў чужы лес, права мець бортныя дрэвы, браць лес на будаўніцтва і ацяпленне жылля, драць лыка, карыстацца бабровымі гонамі, хмельнікамі, сенажацямі, азёрамі, права ўстанаўліваць прынады для птушак і іншае. Заканадаўца пры гэтым абумоўлівае, што карыстанне сервітутнымі правамі ў межах чужых угоддзяў (або на землях, агульных для пэўнай мясцовасці) не павінна прычыняць шкоды чужой маёмасці. Адпаведна і гаспадар землеўладання, у межах якога знаходзяцца сервітуты, абавязаны забяспечыць доступ да іх і не павінен прычыняць ім шкоды. Статут перш за ўсё клапоціцца аб абароне правоў землеўладальнікаў.

Такім чынам, сервітуты ўяўляюць сабой рэчавае права адносна карыстання чужой маемасцю ў інтарэсах пэўнай асобы і датычаць так званых угоддзяў. Сервітутнае права давала магчымасць сялянам і гараджанам забяспечваць свае гаспадарчыя інтарэсы. Пры гэтым Статуты кіраваліся ў першую чаргу неабходнасцю ўліку правоў як шляхты, так і прадстаўнікоў ніжэйшых саслоўяў грамадства.
2.4. Залогавае права
Залог — гэта перадача пэўнай рэчы (у тым ліку і нерухомасці) у валоданне залогатрымальніка без яе адчужэння. Вяртанне маёмасці, як правіла, ажыццяўляецца пасля таго, як залогатрымальнік атрымае тую суму грошай, пад якую была дадзена рэч у залог.

Залог маёмасці («застава») дастаткова шырока прымяняўся ў сярэдневяковы перыяд.

Развіццё зямельных праваадносін, рост таварна-грашовай сістэмы, актывізацыя крэдытных адносін садзейнічалі актыўнаму развіццю залогавага права. Падставай залогавага права з'яўляюцца звычайна абавязацельныя адносіны, вызначаныя дагаворам. Часцей за ўсё падставай залогу бывае пазыка. Асноўнае права, якое складае сутнасць залогу, заключаецца ў магчымасці продажу закладзеных рэчаў з мэтай задавальнення з атрыманай сумы грошай крэдытора.

Залогавае права (або проста залог) — гэта права на чужую рэч, якое належыць асобе (крэдытору) для забеспячэння абавязацельства і магчымасці выключнага задавальнення з каштоўнасці гэтай рэчы. Залогавае права стаіць асобна ад рэчавага і абавязацельнага, хаця з'яўляецца рэчавым правам, якое адносіцца да групы правоў на чужую рэч. Яго рэчавы характар выяўляецца з таго, што, маючы сваім аб'ектам рэч, яно заўсёды ідзе ўслед за ёй, незалежна ад права ўласнасці, якое можа пераходзіць ад адной асобы да іншай [13, ст. 335].

Аб'ектам залогавага права магла быць толькі рэч у матэрыяльным сэнсе слова. Усё тое, што можна было прадаць, можна было і закласці. Залогу належала як рухомая, так і нерухомая маёмасць. Зараз прадметом залога: может быть всякое имущество, в том числе вещи и имущественные права (требования), за исключением имущества, изъятого из оборота, требований, неразрывно связанных с личностью кредитора, в частности требований об алиментах, о возмещении вреда, причиненного его жизни или здоровью, и иных прав, уступка которых другому лицу запрещена законом [19, ст. 317]. Паступова ў адносінах да рухомых рэчаў пачаў выкарыстоўвацца і тэрмін «заклад». Як правіла, залогадавальнік (асоба, якая аддавала рэч у залог) павінен быў быць уласнікам рэчы і валодаць дзеяздольнасцю. У выпадку агульнай уласнасці маёмасць магла быць закладзена толькі з дазволу ўсіх саўладальнікаў. Быць залогатрымальнікамі, прымаць рэчы ў залог мелі права, як правіла, тыя асобы, якія па закону маглі мець гэту маёмасць ва ўласнасці. Прадметам залогу не магла быць уласная рэч, бо толькі каштоўнасць чужой маёмасці магла забяспечыць права патрабавання па абавязацельству, таму набыццё права ўласнасці на рэч, якая была ў залогу, спыняла залогавыя праваадносіны

Залог у першую чаргу быў звязаны з перадачай даўжніком маёмасці крэдытору з правам далейшага яе выкупа. Па заканадаўству ВКЛ XV— XVI стст. сутнасць залогу праяўлялася ў пераходзе права валодання і карыстання маёмасцю залогадавальніка да залогатрымальніка без поўнага пераходу права ўласнасці на маёмасць. Ад дагавору куплі-продажу маёмасці залог адрозніваўся і працэдурным бокам: права ўласнасці на маёмасць пераходзіла не ў момант заключэння дагавору, а ў момант невыканання або пратэрміноўкі яго. У залогавым праве ўтрымліваецца і элемент магчымасці пераходу права ўласнасці, аддаваць у залог маёмасць магла тая асоба, якая мела права адчужаць яе.

Пры залогу зямлі на залогатрымальніка (крэдытора) звычайна пераходзілі ўсе правы залогадавальніка (даўжніка) на зямлю і перададзеных разам з зямлёй залежных людзей. Свае правы залогатрымальнік мог саступіць іншым асобам. Аднак не ўсе землеўладальнікі ў аднолькавай меры карысталіся правам залогу. Вельмі шырока практыкавала яго дзяржава.

Значная колькасць вялікакняжацкіх уладанняў аддавалася ў залог асобным феадалам. Феадалы часта перазакладвалі маёмасць іншым феадалам. Звычайна ў залог даваліся землі, якімі феадалы валодалі на праве поўнай уласнасці, аднак з гэтага правіла былі даволі шматлікія выключэнні. Аддадзеныя ў залог землі звычайна пераходзілі ў валоданне і эксплуатацыю залогатрымальніка (крэдытора), а прыбыткі ад эксплуатацыі зямель станавіліся працэнтамі за ўзятыя пад залог грошы.

Такі від залогу нерухомасці з мэтай забеспячэння атрыманай пазыкі, пры якім закладзеная маёмасць заставалася ў валоданні залогадавальніка, т.зв. іпатэка. Іпатэка ўяўляла сабой асобны парадак умацавання рэчавых правоў на нерухомасць праз запіс у судовых кнігах.

У гарадскім праве існавала «застава» добраахвотная і прымусовая. Апошняя ўжывалася ў выпадку судовай пастановы, ці па волі крэдытора, напрыклад, у адносінах асоб, якія не заплацілі чынша або нанеслі палявую шкоду.

Залогавае права атрымала дастаткова выразную і ўсебаковую рэгламентацыю ў заканадаўстве XVI ст., асабліва ў статутным. Артыкулы Статутаў замацоўвалі правы і абавязкі залогадавальніка і залогатрымальніка, парадак і тэрміны выкупу закладзенай маёмасці, працэдуру афармлення залогу і інш. Перш за ўсе заканадаўца засяроджваў увагу на нерухомай маемасці.

Статут 1529 г., замацаваўшы права землеўладальнікаў распараджацца адной трэцяй часткай сваёй нерухомай маёмасці, дазваляў у выпадку неабходнасці і «тые две частки заставити» пад умовай, што закладная сума не будзе перавышаць кошту аддадзеных у залог дзвюх частак маёмасці. У выпадку ж парушэння гэтага патрабавання сваякі, што мелі права выкупіць закладзеную маёмасць, не павінны былі плаціць вышэй таго «чого стоять тые две части» [7, р. I, арт. 16]. Феадалы імкнуліся да права поўнага распараджэння нерухомай маёмасцю, аднак пэўны час распараджаюцца толькі 1/3 часткай, а дзве другія аддаюць у залог.

Статут 1529 г. прадугледжваў ільготны гадавы тэрмін выкупу закладзенай маёмасці ў выпадку, калі ўладальнік не меў магчымасці выкупіць сваю маёмасць у азначаны ў дагаворы тэрмін. I толькі пасля сканчэння ільготнага тэрміну нявыкупленая маёмасць пераходзіла ва ўласнасць залогатрымальніка (крэдытора). Права выкупу закладзенай маёмасці да сканчэння азначанага ў дагаворы тэрміну сынамі або бліжэйшымі сваякамі залогадавальніка ў выпадку яго смерці [7, р. I, арт. 5, 9]. Статут абараняў інтарэсы як залогадавальніка, так і залогатрымальніка. У выпадку, калі залогадавальнік не выплаціў доўг у абумоўлены дагаворам тэрмін, ён траціў маёмасць адразу, але такія наступствы павінны былі быць адзначаны ў дагаворы. Закон не дазваляў самавольнага датэрміновага вяртання закладзенай маёмасці і пагражаў крымінальнай санкцыяй за такія дзеянні.

У любым выпадку залогадавальнік павінен быў «очищать залог», г. зн. абараняць яго ад усялякіх прэтэнзій з боку іншых асоб. Аднак гэта павінен быў рабіць той, хто быў указаны ў «листе».

Суд, як правіла, прытрымліваўся рэгламентаваных законам тэрмінаў залогу, і залогатрымальнікі карысталіся гэтым, каб затрымаць вяртанне маёмасці, а потым і ўвогуле прысвоіць яе.

Залогатрымальнікі, як часовыя ўладальнікі зямель, выціскалі ўсё што толькі можна з гэтых уладанняў, а часам і проста рабавалі сялян. Пры гэтым землеўладанні маглі шмат разоў перазакладвацца. Самавольства залогатрымальнікаў вымушала сялян на ўцёкі.

Статут 1566 г. не ўнёс значных змен у залогавае права. Толькі ў сувязі з неўрэгуляванасцю першым Статутам пытання аб парадку выканання ваеннай службы з закладзеных маёнткаў замацаваў норму, адносна якой трымальнікі закладзенай нерухомай маёмасці абавязаны «службу земскую заступовати», калі іншае не было прадугледжана ў акце аб залогу. Таксама залогадавальнікі павінны былі несці службу ў тым выпадку, калі залогатрымальнікі не мелі права па свайму грамадскаму становішчу несці вайсковую земскую службу.

У артыкулах Статута 1588 г. залогавае права атрымала далейшае развіццё. Шэраг норм папярэдняга Статута быў дапоўнены або запісаны больш дакладна. Акрамя таго ў Статут былі ўведзены некаторыя новыя прававыя нормы. Шмат увагі было нададзена залогу нерухомай маёмасці, яікую дазвалялася закладваць без пісьмовага афармлення дагавору. Статут рэгламентаваў, што любы від залогу не мае тэрміну іскавай даўнасці [9, р. VII, арт. 12], а ў выпадку разгляду справы аб закладзенай маёмасці ў судзе — тэрмін разгляду, адзначаны ў судовай позве, быў канчатковым, пасля чаго залогатрымальнік не меў права «больш имение казати и жадных доходов и пожитков брати» [9, р. VII, арт. 19].

Аб залогу рухомай маёмасці («речи рухомай») Статут перш за ўсё гаворыць, што калі яна закладзена пад умовай яе страты на пэўны, замацаваны дагаворам тэрмін, то пасля сканчэння гэтага тэрміну залогадавальнік страчвае маёмасць [9, р. VII, арт. 27]. У выпадку ж залогу без умовы страты маёмасці, калі залогадавальнік не жадаў выкупіць свой залог, суд дазваляў продаж маёмасці. Аднак пры гэтым грошы, атрыманыя звыш сумы залогу і панесеных страт, вярталіся залогадавальніку. Такім жа чынам належала дзейнічаць у выпадку залогу маёмасці без указання пэўнага тэрміну яе выкупу, аднак папярэдне суд даваў магчымасць залогадавальніку ў чатырохтыднёвы тэрмін выкупіць маёмасць [9, р. VII, арт. 28].

Закон прадугледжваў выпадак, калі залогадавальнік датэрмінова гвалтоўна адабраў закладзеную маёмасць, не заплаціўшы доўг. Пры карыстанні закладзенай нерухомай маёмасцю залогатрымальнік прычыніў каму-небудзь шкоду, пацярпеўшы меў права патрабаваць кампенсацыю з уласніка маёмасці, які ў сваю чаргу ў парадку рэгрэснага іску мог спаганяць страты з залогатрымальніка. Пры знікненні або гібелі закладзенай рухомай рэчы, напрыклад у выпадку пажару або крадзяжу, калі гэта адбылося разам з маёмасцю залогатрымальніка, апошні павінен быў прынесці прысягу ў тым, што «оных речей не скорыстил и ку пожитку своему ничого не обернул», тады ён не нёс адказнасці. Калі ж у выніку гэтага выпадку зніклі толькі рэчы залогадавальніка, між тым як рэчы залогатрымальніка засталіся ў наяўнасці, апошні павінен быў вярнуць іх або кампенсаваць страту. Усё гэта рабілася пры ўмове, што папярэдне праваадносіны былі замацаваны адпаведным дагаворам.

Зараз ГК таксама прадугледжвае выпадкi кампiнсацыю за страту прадмета: залогодержатель отвечает за полную или частичную утрату или повреждение переданного ему предмета залога, если не докажет, что может быть освобожден от ответственности в соответствии со статьей 372 настоящего Кодекса. Залогодержатель отвечает за утрату предмета залога в размере его действительной стоимости с учетом инфляции, а за его повреждение - в размере суммы, на которую эта стоимость понизилась, независимо от суммы, в которую был оценен предмет залога при передаче его залогодержателю. Если в результате повреждения предмета залога он изменился настолько, что не может быть использован по прямому назначению, залогодатель вправе от него отказаться и потребовать возмещения за его утрату [19, ст. 325].

Залогавыя праваадносіны спыняліся звычайна пагашэннем доўгу. Сення залогавые права-адносiны спыняюцца:

1) с прекращением обеспеченного залогом обязательства;

2) по требованию залогодателя при наличии оснований;

3) в случаях гибели заложенной вещи или прекращения заложенного права, если залогодатель не воспользовался правом;

4) в случае продажи с публичных торгов заложенного имущества, а также в случае, когда его реализация оказалась невозможной.

При прекращении залога вследствие исполнения обеспеченного залогом обязательства либо по требованию залогодателя (пункт 3 статьи 324) залогодержатель, у которого находилось заложенное имущество, обязан немедленно возвратить его залогодателю [19, ст. 333].

Пры разглядзе спрэчак аб залогах у судзе ўлічваліся ўсе абставіны справы. У гэты перыяд нельга было распараджацца закладзенай маёмасцю. Толькі на падставе судовага рашэння спрэчная закладзеная маёмасць магла заставацца ў залогатрымальніка або датэрмінова магла быць выкуплена залогадавальнікам Асноўнае ж патрабаванне закону адносна закладзенай маёмасці заключалася ў тым, што залогатрымальнік павінен быў вярнуць маёмасць у тым выглядзе, у якім яе атрымаў. Карыстанне закладзенай маёмасцю не павінна было прынесці шкоды гэтай маёмасці.

Такім чынам, залогавае права- гэта права на чужую рэч, якое належыць асобе (крэдытору) для абеспячэння абавязацельства і магчымасці задавальнення з каштоўнасці гэтай рэчы. Статуты ВКЛ рэгулявалі права залогу як рухомай (заклад), так і нерухомай маемасці. Гэтым правам карысталіся розныя катэгорыі насельніцтва. Феадальны характар гэтага права праяўляецца ў тым, што сяляне маглі быць аб’ектам залогу і нават самазалогу. Увогуле ж, залогавае права к канцу XVI ст. увасабляла ў сабе асноўныя прававыя тэндэнцыі таго часу: пашырэнне індывідуальных правамоцтваў суб'ектаў уласнасці, уніфікацыю парадка распараджэння нерухомай маёмасцю, фармалізаванасць прававых дзеянняў адносна здзелак з маёмасцю і інш.
2.5. Абавязацельнае права
Паступова з развіццём грамадскіх адносін, з умацаваннем рэчавых правоў узнікаюць і развіваюцца абавязацельныя праваадносіны. Пад абавязацельствамі разумеюцца такія юрыдычныя адносіны, з якіх выяўляецца права адной асобы на пэўныя дзеянні іншай асобы[13,ст. 371]. ГК пад абавязацельнымi права-адносiнамi разуме: в силу обязательства одно лицо (должник) обязано совершить в пользу другого лица (кредитора) определенное действие, как-то: передать имущество, выполнить работу, уплатить деньги и т.п., либо воздержаться от определенного действия, а кредитор имеет право требовать от должника исполнения его обязанности [19, ст. 288]. Суб'екты абавязацельных праваадносін маюць спецыяльныя назвы. Актыўны суб'ект называецца вернікам, або крэдыторам, таму што ён верыць спраўнасці пасіўнага суб'екта, які называецца даўжніком, бо ён павінен выканаць узяты на сябе абавязак. Сення пад суб’ектамi абавязацельных праваадносiн ГК разуме: в обязательстве в качестве каждой из его сторон – кредитора или должника - могут участвовать одно или одновременно несколько лиц [19, ст. 289]. У асобных дагаворах суб'ектам абавязацельных праваадносін прысвойваюцца яшчэ спецыяльныя назвы: прадавец, пакупнік, наймальнік і інш.

У XV—XVI стст. адказнасць па абавязацельствах не была яшчэ строга індывідуальнай. Недастатковая пэўнасць пры рэгламентацыі статуса фізічнай асобы знайшла адлюстраванне ў пераносе адказнасці па абавязацельствах у выпадку смерці асобы, якая заключыла канкрэтнае пагадненне, на трэціх асоб, перш за ўсё на членаў сям’і, якія атрымлівалі спадчыну. Закон прадугледжваў адказнасць жонкі, мужа, бацькоў, дзяцей [9, р .VII, арт. 25]. Зараз у ГК: обязательство не создает обязанностей для лиц, не участвующих в нем в качестве сторон (для третьих лиц). В случаях, предусмотренных законодательством или соглашением сторон, обязательство может создавать для третьих лиц права в отношении одной или обеих сторон обязательства [19, ст. 289].

Закон рэгламентаваў выпадкі пераходу правоў па абавязацельствах да іншай асобы, напрыклад, у справах аб залогах і пазыках. Перадача крэдыторам сваіх правоў іншай асобе ажыццяўлялася даволі свабодна, паколькі не стварала новага абавязацельства. Даўжніка такая перадача як бы не вызваляла канчаткова ад пэўнага абавязацельства ў адносінах да першага крэдытора, таму і асоба новага даўжніка папярэдне павінна была быць ухвалена крэдыторам.

Статутнае заканадаўства ведае ўступленне ў абавязацельныя адносіны трэціх асоб, якія цалкам замяняюць сапраўдных удзельнікаў праваадносін. Асоба, якая прыняла на сябе ўсе правы і абавязкі суб'екта праваадносін у якой-небудзь канкрэтнай справе, называлася «заступцам».

У той час ужо ў пэўнай ступені распазнаваліся долевыя і салідарныя абавязацельствы. Так, калі кожны даўжнік павінен быў выконваць на карысць крэдытора ўсё дзеянне, якое складала змест абавязацельства, або кожны крэдытор меў права патрабаваць ад даўжніка здзяйснення на яго карысць усяго дзеяння, то такія адносіны атрымалі назву салідарнага абавязацельства (сам тэрмін стаў выкарыстоўвацца значна пазней). Салідарнасць грунтуецца на юрыдычнай здзелцы (дагаворы, завяшчанні) або на пастанове закона. Па долевых абавязацельствах даўжнік абавязаны быў выканаць толькі частку ўмоўленага дзеяння і вернік (крэдытор) меў права патрабаваць ад кожнага даўжніка толькі выканання яго часткі. Закон прама прадпісваў, што па абавязацельствах, узнікшых на падставе аднаго «листа», кожны з удзельнікаў выконваў сваю частку пэўнага абавязацельства і адказваў перад вернікам за яе выкананне [9, р. VII, арт. 25].

У законе прадугледжваўся неаднолькавы аб'ём правамоцтваў суб’ектаў абавязацельных праваадносін. Так, феадальназалежны чалавек не меў права без згоды свайго пана заключаць пагадненні аб зямлі, паручацца за каго-небудзь па абавязацельствах звыш пэўнай сумы і г. д. Закон забараняў завяшчаць на карысць несвабодных людзей маёмасць, акрамя выпадку папярэдне аформленай сваім «полоненику» і «челядину домовому» вольнай. Прызнавалася законным закабаленне вольнага чалавека ў сувязі з узятымі ім на сябе абавязацельствамі, аднак закон патрабаваў у гэтым выпадку пісьмовага афармлення такога абавязацельства [9, р. VIII, арт. 8], [9, р. VII, арт. 8].

Аб'ектам абавязацельных праваадносін з'яўлялася дзеянне, якое ў той жа час складала і змест абавязацельства. Гэта дзеянне магло выявіцца ў перадачы адной асобай іншай пэўнай рэчы ва ўласнасць (купля-продаж, падараванне маёмасці), або ў дазволе адной асобе карыстацца рэччу іншай асобы (маёмасны найм), або ў ажыццяўленні адной асобай асабістых паслуг на карысць іншай (асабісты найм).

Дзеянні, якія складалі аб'ект абавязацельстваў, маглі быць аднаразовымі (перадача купленай рэчы), шматразовымі (пастаўка дроў для ацяплення жылля) і працяглымі (захоўванне чужой рэчы).

Для ўзнікнення абавязацельных адносін патрэбен юрыдычны факт, з надыходам якога закон звязваў бы такое наступства. Гэтыя факты называюцца крыніцамі абавязацельстваў.

У заканадаўстве XVI ст. асаблівая ўвага надавалася нормам, якія рэгулявалі працэдуру заключэння і выканання абавязацельстваў. У законе рэгламентаваліся форма і парадак ажыццяўлення здзелак, тэрміны іскавай даўнасці, спосабы забеспячэння выканання абавязацельстваў, парадак здзяйснення спагнанняў за нявыкананыя абавязанельствы і інш.

У XVI ст. пачынае набываць перавагу пісьмовая форма здзелкі. Статут 1529 г. прадугледжваў абавязковы пісьмовы запіс па даўгавому абавязацельству на суму больш за дзесяць коп грошай. Асаблівага афармлення патрабавалі здзелкі з нерухомай маёмасцю. Закон рэгламентаваў не толькі абавязковую пісьмовую форму адносна здзелак з зямлёй, але і фактычна іх натарыяльнае сведчанне, бо абавязваў рэгістраваць такія здзелкі ў судовых кнігах.

Статут 1588 г. прад'яўляў яшчэ большыя патрабаванні пры афармленні рознага роду здзелак. Так, калі б хто пажадаў сваю нерухомую маёмасць «отдати, продати, даровати, записати, заставити, от детей и близких отдалити, подле баченья своего тым шафовати», павінен быў спачатку асабіста падпісаць дакумент («под печатью своею и подписом руки»), потым засведчыць гэты запіс подпісамі і пячаткамі трохчатырох годных шляхпіцаў, пасля чаго асабіста з'явіцца і гэту здзелку «сознати перад господаром або врядом земским» [9, р. VII, арт. 1]. Запісы аб здзелках, зробленыя ў кнігах гродскага суда, павінны былі быць перанесены ў кнігі земскага суда на працягу двух судовых сесій. У адваротным выпадку абавязацельства траціла сілу. Не меў моцы і запіс, зроблены з парушэннем статутных норм [9, р. VII, арт. 2].

Статут агаворваў выпадкі пісьмовага афармлення абавязацельстваў без афіцыйнага прызнання і рэгістрацыі, а таксама выпадкі прызнання законнымі пісьмовых абавязацельстваў «людей простых вольных похожих» [9, р. VII, арт. 7]. Мяшчанам і яўрэям прадпісвалася складаць дагаворы належным чынам і забаранялася спаганяць даўгі са шляхты па самастойна складзеным рэестрам. Усе справы, якія тычыліся спрэчнасці зробленых запісаў, належалі разгляду ў судовым парадку.

Асаблівая працэдурная форма прадугледжвалася пры складанні спадчынных запісаў («тэстаментаў»). Самае галоўнае пры складанні завяшчанняў — гэта засведчанне сапраўднай волі завяшчальніка і тоеснасці яе зместу запісу. Дасягнуць гэтага можна толькі прадпісаннем абавязковага выканання вызначанай законам формы пад пагрозай несапраўднасці самога завяшчання. Звычай і закон вельмі строга адносяцца да выканання адпаведнай формы завяшчальных запісаў [14, ст. 102-103].

У XVI ст. агульная форма завяшчальных запісаў (не разлічаная на надзвычайныя ўмовы) была двух відаў: афіцыйная (фактычна натарыяльная) і дамашняя. Натарыяльная здзяйснялася не інакш як у прысутнасці завяшчальніка ў судовай установе або дома — з удзелам органу ўлады ў выпадку хваробы ці іншых уважлівых прычын. Сапраўднымі прызнаваліся завяшчанні, занесеныя ў актавыя кнігі. Завяшчальнікам жа выдавалася выпіска пры сведках, якая была раўназначная сапраўднаму завяшчанню. Дамашні від завяшчанняў ажыццяўляўся без удзелу органаў улады, і лепшымі з гэтага віду лічыліся напісаныя і падпісаныя ўласнай рукою завяшчальніка.

Найбольшыя патрабаванні да завяшчальных запісаў прад'яўляў Статут 1588 г. «Тэстаменты» на рухомую і нерухомую маёмасць павінны былі складацца ў прысутнасці членаў земскага або гродскага суда, а пры немагчымасці іх прысутнасці патрабаваліся подпісы на завяшчанні трох шляхціцаў «оседлых, веры годных». У завяшчанні абавязкова называлася кожная завешчаная рэч.

Прыцягненне сведак, якія выступалі гарантамі сапраўднай волі і свядомасці волі (здаровы розум і цвёрдая памяць) завяшчальніка, было неабходнай умовай прызнання сапраўднасці завяшчальнага запісу. Завяшчанне павінна было адразу пасля смерці завяшчальніка быць прад^’яўлена бліжэйшаму гродскаму суду, затым Вялікаму князю або земскаму суду, дзе і ўносілася ў судовыя кнігі [9, р. VII, арт. 2]. Закон не звяртаў увагі на мову напісання завяшчальных запісаў, на пачатак (звяртанне да Святой Троіцы і інш.) і парадак выкладання завяшчальнага матэрыялу, г. зн. на ўсё тое, што выпрацоўвалася доўгі перыяд звычаёвым правам. Галоўнае для закона — сапраўднасць волі завяшчальніка і сапраўднасць самога завяшчання. У выпадку прапажы гэтых запісаў, а таксама пазыковых, закладных і іншых дакументаў суд меў права, пры своечасовай заяве аб прапажы, улічваць паказанні сведак і прысягу заяўніка. Аднак суд пры гэтым абмяжоўваўся сумай двухсот коп грошай [9, р. VII, арт. 24].

Пісьмовая і асабліва натарыяльная форма здзелак мелі большую доказную сілу ў выпадку ўзнікнення спрэчкі і таму забяспечвалі лепшую абарону пагадненняў.

Сродкамі забеспячэння абавязацельстваў былі таксама залог і паручыцельства.

Забеспячэнню вьканання абавязацельстваў служыла і зарука — асаблівы від няўстойкі, якую ўстанаўліваў суд з мэтай належнага выканання судовай пастановы аб увядзенні ў валоданне нерухомай маёмасцю. Яна ўяўляла сабой пэўную суму грошай, памер якой павінен быў адпавядаць «важности тое речи, о што идеть» [9, р. IV, арт. 74].

Дзеянне абавязацельстваў спынялася іх выкананнем, або сканчэннем абумоўленых бакамі тэрмінам ці тэрмінам іскавай даўнасці, а ў некаторых выпадках смерцю бакоў, або немагчымасцю выканання.

Акрамя агульнага тэрміну, існуюць больш кароткія тэрміны для спынення некаторых абавязацельстваў, якія грунтуюцца на дагаворы або на правапарушэнні. ГК замацоўвае: сделками признаются действия граждан и юридических лиц, направленные на установление, изменение или прекращение гражданских прав и обязанностей [19, ст. 154].

Дагавор — гэта пагадненне дзвюх або болыш асоб, накіраванае на ўстанаўленне, змяненне або спыненне юрыдычных адносін. Дагавор з'яўляецца відам здзелкі, аднак сфера дагавору выходзіць за межы абавязацельных адносін, як у сваю чаргу абавязацельствы могуць мець у сваёй аснове не дагавор, а іншы юрыдычны факт (правапарушэнне, неабгрунтаванае абагачэнне). Дагавор грунтуецца на пагадненні, якое прадугледжвае існаванне ў пэўны момант часу зладжанай волі некалькіх асоб.

Віды дагаворных адносін павялічваюцца адпаведна ўскладненню эканамічных адносін. Закон феадальнай Беларусі не гаворыць аб класіфікацыі дагавораў, але толькі ў большай ці меншай ступені рэгламентуе віды дагавораў: куплю-продаж, мену, дарэнне, паклажу, пазыку, найм маёмасці і асабісты найм, падрад і інш.

Найбольшую ўвагу заканадаўца надаваў дагавору куплі-продажу, які пасля пераходу ад натуральнай да грашовай гаспадаркі становіцца па сваім бытавым значэнні найбольш важным дагаворам. Мэтай дагавору з'яўляецца перанясенне права ўласнасці на рэч ад прадаўца да пакупніка. Сення мэтай дагавору з'яўляецца: по договору купли-продажи одна сторона (продавец) обязуется передать имущество (вещь, товар) в собственность, хозяйственное ведение, оперативное управление (далее для целей настоящего раздела - в собственность, если из существа обязательства и статуса стороны в обязательстве не вытекает иное) другой стороне (покупателю), а покупатель обязуется принять это имущество и уплатить за него определенную денежную сумму (цену) [19, ст. 424]. Аб'ектам куплі-продажу была як рухомая, так і нерухомая маёмасць. Аднак адносна нерухомай маёмасці дагавор куплі-продажу толькі паступова пачаў выступаць у якасці поўнага права прыватнай асобы.

Заканадаўства XVI ст. замацавала пэўныя правілы набыцця і адчужэння маёмасці, якія папярэдне былі выпрацаваны жыццёвай практыкай. Статут 1588 г. патрабаваў натарыяльнага сведчання куплі-продажу нерухомасці, а купля-продаж рухомай маёмасці (хатняй жывёлы і іншых «речей») павінна была ажыццяўляцца ў прысутнасці сведак (напрыклад, т. зв. барышнікаў) і рэгістравацца ў спецыяльных «врядовых» кнігах. Закон абавязваў здзелкі з рухомай маёмасцю заключаць «на торгах и в местечках», а калі гэтага нельга было зрабіць, то абавязкова пазней зарэгістраваць дагавор у тым месцы, дзе «торг бываеть» [9, р. ХI, арт. 8], [9, р.VII, арт. 18 ]. Узнікненне спрэчкі ў адносінах да маёмасці аўтаматычна стварала забарону на распараджэнне ёю да моманту вырашэння спрэчкі [9, р. IV, арт. 73].

Ва ўмовах феадальнай дзяржавы купля-продаж здзяйсняліся і адносна людзей. Карыстаючыся цяжкім і бяспраўным становішчам чэлядзі нявольнай, якая са старажытньіх часоў была прадметам куплі-продажу феадалаў, яе часам перапрадавалі нават простыя людзі.

Да працэдуры заключэння дагавору мены прад'яўляюцца такія ж патрабаванні, як і да дагавору куплі-продажу. Асаблівасць праяўляецца ў выпадку мены шляхецкіх маёнткаў на вялікакняжацкія. Статут тады патрабуе выезда камісараў на месца размяшчэння землеўладанняў з той мэтай, каб мена была «ровной и зупольной», пасля чаго дагавор зацвярджаўся вялікакняжацкім лістом [9, р. III, арт. 50].

У сувязі з інтэнсіўным развіццём у XVI ст. таварна-грашовых адносін шырокае распаўсюджванне набывае дагавор пазыкі, які даволі цесна прымыкае да атрымання грашовай пазыкі шляхам залогу маёмасці. Пазыкай (займам) называецца дагавор, па якому адна асоба абавязваецца вярнуць узятыя ў іншай асобы рэчы, але рэчы не тыя ж самыя, а замененыя ў той жа колькасці і такой жа якасці. Гэты дагавор быў шырока распаўсюджаны з даўніх часоў. Перш за ўсё закон рэгламентуе грашовую пазыку і клапоціцца аб фармальным боку гэтага дагавору і аб умовах яго законнасці. Статут 1529 г. устанавіў, «абы жадин шляхтич и мещанин не позычил вышей десяти коп без листу», у адваротным выпадку, калі дагавор не быў аформлены пісьмова, пазыкадавальнік губляў свае грошы [7, р. X, арт. 3]. Статут 1588 г. патрабаваў не толькі пісьмовага афармлення дагавору пазыкі на суму, вышэйшую дзесяці коп грошай, але і асабістага подпісу і пячаткі даўжніка на дакуменце і подпісаў з пячаткамі двух-трох шляхціцаў. У выпадку, калі даўжнік не ўмеў пісаць, то патрабавалася яго асабістая пячатка і подпісы з пячаткамі не менш як трох шляхціцаў. Аформлены такім чынам дагавор лічыўся сапраўдным і «без зезнанья урядового» [9, р. VI, арт. 6, 7].

Статут 1588 г. замацаваў норму, адносна якой пазыка і залог не мелі тэрміну іскавай даўнасці і таму асобам усякага «стану» дазвалялася свабодна спаганяць даўгі на падставе належным чынам аформленага дагавору, прычым спаганяць не толькі з даўжніка, але і з яго нашчадкаў [9, р. VII, арт. 12], [9, р. IV, арт. 9]. Даўгі маглі спаганяцца не толькі з рухомай і нерухомай маёмасці, але ў выпадку неплацежаздольнасці даўжніка пераходзілі на яго асобу [9, р. VII, арт. 10].

Спрэчкі вакол пазыковых абавязацельстваў належалі судоваму разгляду. Пры спагнанні доўгу закон прадугледжваў растэрміноўку выплаты ў выпадку цяжкіх жыццёвых абставін: знішчэння належачай даўжніку маёмасці пры пажары, іншай прапажы маёмасці, разарэння даўжніка і інш. Рэгламентуючы часовыя межы адтэрміноўкі выканання даўгавых абавязацельстваў, Статут замяняе іх параўнальна з папярэднім заканадаўствам і ўстанаўлівае залежнасць ад памера доўгу. Закон замацоўвае і тэрміны выканання судовых пастаноў аб грашовых спагнаннях: ад 2 да 24 тыдняў у залежнасці ад сумы [9, р. IV, арт. 84].

Параўнальна са Статутам 1566 г. больш увагі надавалася выпадковаму знішчэнню дакументаў на пазыковыя абавязацельствы і іншых важных «листов». Заканадаўца пры гэтым дэталізуе спосаб доказу выпадковасці знішчэння гэтых дакументаў і замацоўвае верхнюю мяжу (да двухсот коп грошай) той сумы, якая прымаецца да ўвагі судом пры разглядзе такіх спраў [9, р. VII, арт. 24]. Самыя важныя спрэчкі па даўгавых абавязацельствах (значныя сумы, празмерныя дамаганні ліхвяроў і інш.) разглядаліся часам спецыяльнай скарбавай камісіяй.

Статуты мала ўвагі надаюць дагавору дарэння, хутчэй за ўсё таму, што ён быў добра знаёмы і ўрэгуляваны звычаёвым правам.

Паклажа (захоўванне чужой маёмасці), якая ў старажытнасці разглядалася як сяброўская паслуга, у статутным законе выступае маёмасным дагаворам, патрабуючым адпаведнага афармлення і ўскладаючым на паклажазахавальніка абавязак несці адказнасць за давераную яму маёмасць. Асноўнае патрабаванне заканадаўцы зводзіцца да належнага захавання маёмасці і вяртання рэчаў у тым выглядзе, у якім яны былі аддадзены на захаванне.У выпадку прычынення шкоды гэтым рэчам або іх страты ўзнікалі абавязацельствы з прычынення шкоды, якія дакладна рэгламентаваліся законам і абараняліся прамым іскам. Паклажазахавальнік не нёс адказнасці пры выпадковай гібелі рэчаў, аддадзеных на захаванне (стыхійныя бедствы, крадзеж і інш.), г. зн. рызыка выпадковай гібелі маёмасці ляжала на ўласніку. Заканадаўца пры гэтым лічыў, што рэчы ўласніка, якія былі пакрадзены або згарэлі ў агні разам з рэчамі гаспадара (паклажа-захавальніка), падпадаюць пад умовы выпадковай страты. Гаспадар толькі павінен быў прынесці прысягу аб тым, што гэтыя рэчы «не скорыстил и ку пожитку своему ничого не обернул». У выпадку ж знікнення (пашкоджання) толькі рэчаў уласніка, між тым як рэчы паклажазахавальніка засталіся непашкоджанымі (былі ў наяўнасці), апошні павінен быў тыя рэчы вярнуць або заплаціць за іх. Рызыка выпадковай гібелі ляжала на паклажазахавальніку (гаспадару дома, двара) і ў тым выпадку, калі рэчы ўласніка захоўваліся пад замком асобна ад рэчаў гаспадара, а апошні кранаў іх ці перанёс у іншае месца [9, р. VII, арт. 30].

Феадальны закон гаворыць і пра дагавор найму маёмасці, прычым найм нерухомай маёмасці выступаў у форме арэнднага пагаднення. Добраахвотнае абавязацельства (найм) чалавека «вольнага пахожага», дадзенае ім пры пераходзе да іншага феадала пад умовай арэнды маёмасці, лічылася законным, калі было пісьмова аформлена і падпісана трыма годнымі даверу шляхціцамі [9, р. VII, арт. 8].

Статут 1588 г. згадвае і шэраг іншых дагавораў. Так, напрыклад, не раскрываючы сутнасць і ўмоў арэндных адносін, ён патрабуе: каб «оренды мыт, корчом, млынов, робот лесных и иных пожитков» афармляліся ў адпаведнасці са статутнымі нормамі [9, р. VI, арт. 8].

Статут 1588 г. ужо больш дакладна адзначае, што падставай узнікнення абавязацельных адносін з'яўляецца грамадзянскае правапарушэнне, хаця ў дастатковай ступені яшчэ не адрознівае грамадзянскія правапарушэнні, супадаючыя з крымінальным злачынствам, і правапарушэнні, якія не суправаджаюцца пакараннем.

Артыкулы Статута рэгламентавалі канкрэтныя выпадкі абавязацельных адносін, узнікшых на падставе прычынення шкоды: пашкоджанне чужога сакалінага або лебядзінага гнязда, лоўля чужых птушак і пашкоджанне прылад для лоўлі [9, р. X, арт. 8], прычыненне шкоды бабровым гонам [9, р. X, арт. 9]; абрыванне чужых хмельнікаў [9, р. X, арт. 10], пашкоджанне ці знішчэнне чужых прылад, лоўлі ў гэтых прыладах птушак [9, р. X, арт. 11, 12], пашкоджанне або знішчэнне чужога бортнага дрэва, крадзеж чужых вулляў і пладоў [9, р. X, арт. 13, 14], патрава на чужых угоддзях [9, р. XIII, арт. 2] і інш.

Статуты, рэгламентуючы санкцыі за прычынне шкоды, заканадаўча замацоўваюць кошт розных рэчаў. Асабліва падрабязна аб цане рухомай і нерухомай маёмасці гаворыць Статут 1588 г. Ён устанаўлівае кошт буйной і дробнай хатняй жывёлы, птушак, паляўнічых сабак і птушак, хатніх рэчаў, адзення, прадуктаў харчавання, лясных звяроў [9, р. XIII], рэгламентуе расцэнкі зямельных участкаў пры накіраванні спагнанняў на маёмасць даўжніка [9, р. IV, арт. 98] і інш. Статут 1529 г. за абрыванне чужога хмелю рэгламентаваў пакрыццё страт «з навязкаю» [7, р. IX, арт. 10], а Статут 1588 г. устанаўлівае выплату канкрэтнай сумы ў тры рублі грошай [9, р. X, арт. 10]. Закон дапаўняецца новымі палажэннямі і цэлымі артыкуламі. Так, Статут 1588 г. гаворыць аб абавязацельствах з прычынення шкоды, што ўзніклі ў выніку лоўлі птушак на чужых прынадах, крадзяжу чужога цецеруковага шатра і сеткі на курапатак, пашкоджання чужых вулляў [9, р. X, арт. 11, 12, 14].

У Статуце 1588 г., у адрозненне ад папярэдняга, дзе не гаварылася аб неасцярожным учыненні пажару, не толькі звяртаецца на гэта ўвага, але і рэгламентуецца вызваленне ад адказнасці таго чалавека, які «неопартностью своею або з якое иное пригоды пожар пустил» [9, р. Х, арт. 17]. Наўмысны ж падпал гарадоў і дамоў заканадаўца трактуе як цяжкае крымінальнае злачынства і прызначае за яго кваліфікаваную смяротную кару «маеть быти сам огнем спален», а прычыненая пажарам шкода кампенсавалася маёмасцю злачынца [9, р. Х, арт. 17].

Асобны артыкул у Статуце быў прысвечаны шкодзе, учыненай хатняй жывёлай. Закон пры гэтым не ўдакладняў, у чым менавіта выражаецца гэта шкода: у пазбаўленні жыцця, пашкоджанні здароўя ці маёмасці, а патрабаваў толькі ад уладальніка гэтага «пса або быдла» кампенсацыі ўсёй шкоды. Толькі ў выпадку, калі жывёла чалавека «образило» (закон не раскрывае гэтага паняцця, хутчэй за ўсё гэта азначала скалечанне), яна павінна была быць выдадзена пацярпеўшаму [9, р. XIII, арт. 14].

Аналагічна трактуе заканадаўца і некаторыя іншыя правапарушэнні, якія ў наш час разглядаюцца як абавязацельствы з прычынення шкоды, заснаваныя на грамадзянскім правапарушэнні: пашкоджанне мяжы чужых уладанняў [9, р. IX, арт. 19], пасеў і збор ураджая хлебных злакаў на чужой зямлі [9, р. IX, арт. 22], затапленне чужых сенажацяў і прысыпка да чужога берага плаціны [9, р. IX, арт. 20] і інш. Лічачы такія дзеянні насіллем і ўстанаўліваючы за іх крымінальную адказнасць (часам пасля папярэджвання), заканадаўца адначасова патрабуе пакрыцця панесеных страт або вяртання ў зыходнае становішча. Напрыклад, за пашкоджанне межаў чужых уладанняў закон патрабуе «границы и межы по-первому направити» [9, р. IX, арт. 18]. Абавязацельныя праваадносіны, якія атрымалі значнае развіццё ў Статуце 1588 г., сведчаць аб актыўным прыстасаванні іх да інтэнсіўных таварна-грашовых адносін.

Цэнтральнае месца ў цывільным праве займалі нормы абавязацельнага права, якія замацоўвалі за пануючым класам правы ўласнасці і іншыя маемасныя правы на прылады працы і сродкі вытворчасці, чым забяспечвалася прававая аснова эксплуатацыі працоўных
2.6. Спадчынае права

Пераход сукупнасці маёмасных адносін ад адной асобы пасля яе смерці да іншай асобы або асоб называецца спадчынай.

Падставамі наследавання маёмасці былі закон і завяшчанне. ГК рэгулюе працэс наследавання наступным чынам: наследование осуществляется по завещанию и закону. Наследование по закону имеет место, когда завещание отсутствует либо определяет судьбу не всего наследства, а также в иных случаях, установленных настоящим Кодексом и принятыми в соответствии с ним иными актами законодательства [19, ст. 1032]. Спадчыннае права было цесна звязана са шлюбнымі адносінамі таму, што наследаванне маёмасці патрабуе пэўнай кроўнай роднасці людзей. Бліжэйшымі спадчыннікамі з'яўляюцца, як правіла, асобы, якія разам са спадчыннадаўцам складаюць сям' ю — яго дзеці, жонка і бацькі.

На Беларусі ў спадчынных праваадносінах панавала ідэя, што спадчыннікамі па зыходнай лініі з'яўляюцца не ўсе дзеці спадчынадаўцы, а толькі сыны або ўнукі, г. зн. асобы мужчынскага полу. Пры наяўнасці спадчыннікаў-мужчын яны атрымлівалі не спадчынную долю, а пэўную частку маёмасці ў якасці пасагу.

Закон, не прызнаў спадчынных правоў жанчыны, даваў мужу магчымасць маёмасна забяспечыць яе. Часцей за ўсё гэта ажыццяўлялася шляхам запісу вена або забеспячэннем магчымасці ўдаве карыстацца пажыццёва ўсёй маёмасцю мужа або яе часткай, аднак пры ўмове захавання статуса ўдавы. Увогуле, закон клапаціўся аб захаванні маёмасці ў мужчынскіх руках, аднак рабіў выключэнне для ўдавы, дазваляючы афармляць завяшчальныя запісы на пажыццёвае карыстанне ёю спадчыннай маёмасцю.

Як правіла, бацькі не наследавалі маёмасць сваіх дзяцей, аднак такое было магчымым у выпадку адсутнасці спадчыннікаў па сыходнай лініі.

Права спадчыны ў дастатутны перыяд было дакладна неўрэгуляваным і перш за ўсё залежала ад пажаданняў Вялікага князя. Паступова інстытут спадчыны афармляўся як прававы інстытут, і працэс гэты ішоў паралельна са складваннем саслоўя шляхты. Ён фактычна выступаў як адно з галоўных правоў шляхты і служыў яе матэрыяльным забеспячэннем.

Статут 1529 г. дастаткова выразна рэгламентаваў парадак наследавання феадальнай маёмасці. Шляхецкую бацькоўскую маёмасць па агульным правіле наследуюць сыны, а мацярынскую — у роўных долях сыны і дочкі. У Статуце гаворыцца аб спадчыне па закону і па завяшчанні. Спадчыннікамі па закону былі бліжэйшыя сваякі памершай асобы: дзеці, затым браты і сёстры, а пасля бацькі. Сапраўднымі ўласнікамі спадчыннай маёмасці дзеці станавіліся пасля наступлення паўналецця [7, р. IV, арт. 6], [7, р. I, арт.18]. Статут рэгламентаваў правіла, па якому дзяцей нельга было пазбавіць маёмасці пасля смерці бацькоў, акрамя тых выпадкаў, калі яны здзейснілі дзяржаўную здраду. 3 агульнага правіла былі і іншыя выключэнні. Так, дзяўчына, якая выйшла замуж без згоды бацькоў, не толькі губляла права на пасаг, але ўвогуле адхілялася ад наследавання бацькоўскай і мацярынскай маёмасці нават тады, калі яна была адна дачка ў бацькоў [7, р. IV, арт. 10]. Траціла права на валоданне нерухомай маёмасцю і дзяўчына, якая пайшла замуж «до чужое земли», аднак пасаг ёй выдаваўся ў грашовай суме адпаведна ацэнкі часткі той маёмасці, якая належала ёй па закону. Нерухомасць жа пераходзіла да іншых дзяцей або «до которых колве близких ее» [7, р. IV, арт. 9]. Пазбаўляліся спадчыны і караліся смерцю дзеці, якія здзейснілі забойства бацькоў або брата ці сястры з мэтай атрымання спадчыны [7, р. VII, арт. 15]. ГК рэгулюе пералiк спадчынiкаў наступным чынам: наследниками по завещанию и закону могут быть граждане, находящиеся в живых в момент открытия наследства, а также зачатые при жизни наследодателя и родившиеся живыми после открытия наследства. Наследниками по завещанию могут быть также юридические лица, которые являлись созданными в момент открытия наследства, Республика Беларусь и административно-территориальные единицы [19, ст. 1037], а таксама замацоўвае правiла пазбаўлення спадчыны: отстраняются от наследования как по завещанию, так и по закону лица, которые умышленно лишили жизни наследодателя или совершили покушение на его жизнь. Исключение составляют лица, в отношении которых завещатель совершил завещание уже после покушения на его жизнь. Отстраняются от наследования как по завещанию, так и по закону лица, которые путем составления подложного завещания, созданием умышленного препятствия осуществлению наследодателем последней воли или иными умышленными противозаконными действиями способствовали призванию их самих или близких им лиц к наследованию либо увеличению причитающейся им доли наследства. При наследовании по закону отстраняются от наследования родители после детей, в отношении которых они были лишены родительских прав и не восстановлены в этих правах ко времени открытия наследства, а также граждане, злостно уклонявшиеся от выполнения лежавших на них в силу акта законодательства обязанностей по содержанию наследодателя, если это обстоятельство подтверждено в

судебном порядке [19, ст. 1038].

Статут вызначаў права дочак на 1/4 частку маёмасці, прычым нават калі быў адзін сын у сям'і і многа дочак, усе дочкі, колькі б іх ні было, мелі права на тую ж чацвёртую частку маёмасці [7, р. IV, арт. 7]. У выпадку смерці аднаго з братоў-спадкаемцаў яго частка бацькоўскай маёмасці адыходзіла братам. Мацярынскую ж маёмасць і «сестра промежу брати ровную делницу того имения маеть мети» [7, р. IV, арт. 12].

Спадчыннікі па завяшчанні маглі наследаваць не больш 1/3 часткі нерухомай маёмасці [7, р. I, арт. 15], аднак закон патрабаваў пры гэтым звяртацца за дазволам да мясцовай адміністрацыі [7, р. I, арт. 17]. ГК замацоўвае: имущество, завещанное двум или нескольким наследникам без указания их долей в наследстве и без указания того, какие входящие в состав наследства вещи или права кому из наследников предназначаются, считается завещанным наследникам в равных долях.Адносна завяшчальнага запісу трэцяй часткі маёмасці трэба адзначыць, што гэта — раманістычны элемент, як і іншыя палажэнні, што тычыліся тэстаментаў [19, ст. 1043].

Так, у выпадку адсутнасці ў яе дзяцей, удава мела права «на третей части седети, пока замуж пойдеть». Калі ж яна выходзіла замуж, то валодала трэцяй часткай маёмасці памерлага мужа да канца свайго жыцця. Астатнія дзве часткі маёмасці (а пасля смерці і ўся маёмасць) пераходзіла да «ближних мужа» [7, р. IV, арт. 2]. Гэта тычылася тых удоў, якія не мелі вена.

Іншы прававы статус быў у т. зв. «венованых» удоў, дзе вена, як звычайна, выступала матэрыяльным забеспячэннем пасагу жонкі маёмасцю мужа. У сувязі з тым, што пасаг паступаў у агульную ўласнасць сям' і, узнікала неабходнасць звароту яго ў выпадку, калі шлюб спыняўся. Статут абавязваў бацьку клапаціцца аб забеспячэнні дачкі шляхам запісу ёй мужам часткі сваёй маёмасці [7, р. IV, арт. 8]. Муж звычайна запісваў жонцы не больш трэцяй часткі нерухомай маёмасці. Пасля смерці мужа «венованая» ўдава мела права толькі «на вене осести» [7, р. IV, арт. 2].

Статут гаварыў аб тым, што пазашлюбныя дзеці нават пасля таго, як іх бацька ажаніўся на маці, заставаліся ў стане незаконнанароджаных («бенкартаў») і не мелі права на наследаванне бацькоўскай маёмасці [8, р. III, арт. 23].

Статут 1566 г. рэгламентаваў і пытанні наследавання маёмасці па бакавых лініях роднасці ў выпадку адсутнасці дзяцей у спадчыннадаўцы. Пры гэтым бацькоўская маёмасць наследавалася «па мячу», г. зн. бліжэйшымі сваякамі бапькі, а мацярынская «па кудзелі» — сваякамі маці [8, р. III, арт. 13, 14].

Адносна становішча ўдавы-шляхцянкі Статут замацаваў новыя палажэнні аб тым, што калі яна выходзіла замуж раней шасці месяцаў пасля смерці мужа, то траціла вена, а калі выходзіла замуж за чалавека «простага стану», то пазбаўлялася ўсёй маёмасці [8, р. V, арт. 11, 12].

Закон падрабязна гаварыў аб тых асобах, якія не мелі права завяшчаць маёмасць. Перш за ўсё гэта былі непаўналетнія, манахі, не выдзеленыя з сям'і сыны (акрамя ўласна нажытай імі маёмасці), псіхічна хворыя асобы, залежныя людзі, вываланцы і пазбаўленыя гонару. Закон устанаўліваў пэўныя межы завяшчання нерухомай маёмасці адносна яе папярэдняга статуса [9, р. VIII, арт. 1—2], [9, р. III, арт. 17].

Закон гаварыў, што ў тым выпадку, калі некалькі жонак, «не записавши мужу внесенья своего, померлн», маёмасць падзялялася паміж усімі сынамі пароўну [9, р. V, арт. 15].

Наследаванне па закону наступала пры адсутнасці завяшчання і ў адпаведнасці з вызначанай чарговасцю пэўнага кола сваякоў. У першую чаргу спадчыннікамі з'яўляліся дзеці, браты, сёстры, затым бацькі памерлай асобы, а потым ужо іншыя кроўныя сваякі. Аб спадчынніках іншай чаргі і ў бакавых лініях закон гаварыў даволі неакрэслена, называючы іх «потомства и щадки» [9, р. III, арт. 17].

Статут называў асоб, якія пазбаўляліся права на спадчыну. 1) асобы, якія здзейснілі злачынствы супраць спадчынадаўцы [9, р. VIII, арт. 7], [9. р. XI, арт. 7, 8], 2) дзяўчыны, якія выйшлі замуж без згоды бацькоў або апекуноў [9, р. V, арт. 8, 9], 3) удава-шляхцянка, якая выйшла замуж за простага чалавека [9, р. V, арт. 12], 4) незаконнанароджаныя дзеці [9, р. III, арт. 28], 5) дзеці дзяржаўных злачынцаў [9, р. I, арт. 3, 6, 9] і некаторыя іншыя асобы.

Статут замацоўваў і некаторыя абмежаванні ў распараджэнні нерухомай фа-мільнай маёмасцю, а таксама сумесна набытай у шлюбе маёмасцю [9, р. V, арт. 2, 21].

Галоўнае, на што закон звяртаў увагу, гэта сапраўднасць волі завяшчальніка і яго дзеяздольнасць у момант складвання завяшчання. У сувязі з гэтым важнейшай умовай сапраўднасці завяшчальных запісаў было патрабаванне прытрымлівацца ўстаноўленай законам формы і працэдуры складвання завяшчання. Сення таксама галоўная ўвага надаецца фармалiзацыi кладвання завящчання: Завещание должно быть составлено в письменной форме и удостоверено нотариусом. Несоблюдение правил Кодекса о письменной форме завещания и его удостоверении влечет недействительность завещания. Завещание должно быть собственноручно подписано завещателем. Если завещатель в силу физических недостатков, болезни или неграмотности не может собственноручно подписать завещание, оно по его просьбе может быть подписано в присутствии нотариуса или иного лица, удостоверяющего завещание в соответствии с законом, другим гражданином с указанием причин, в силу которых завещатель не мог подписать завещание собственноручно. В завещании должны быть указаны фамилия, имя, отчество и постоянное место жительства этого гражданина.

В случаях, когда в соответствии с Кодексом при составлении, подписании или удостоверении завещания должны присутствовать свидетели, не могут быть такими свидетелями, а также не могут подписывать завещание вместо завещателя:

1) нотариус или иное лицо, удостоверяющее завещание;

2) лицо, в пользу которого составлено завещание или сделан завещательный отказ, супруг такого лица, его дети, родители, внуки иправнуки, а также иные наследники по завещанию и по закону;

3) граждане, не обладающие полной дееспособностью;

4) неграмотные;

5) лица, имеющие судимость за дачу ложных показаний;

6) граждане с такими физическими недостатками, которые не позволяют им в полной мере осознавать существо происходящего;

7) лица, не владеющие в достаточной степени языком, за исключением случаев, когда нотариусом принимается закрытое завещание.

В завещании должны быть указаны место и дата его удостоверения [19, ст. 1044].

Прызнанне з боку суда за пэўнай асобай права на спадчыну называецца зацверджаннем у праве спадчыны. Тут феадальны закон не вызначаўся выразнасцю. У Статутах амаль нічога не гаварылася і аб выкананні завяшчанняў. Як адзначаюць даследчыкі, старажытнаму праву быў добра вядомы інстытут душапрыказчыка, які быў невядомы рымскаму праву, аднак назва гэта аб'ядноўвала часам самыя розныя паняцці.

Такім чынам, спадчыннае права феадальнай Беларусі было дастаткова распрацаваным і накіраваным на забеспячэнне маёмасных правоў дзяцей, жонкі (або мужа), а таксама іншых асоб, звязаных роднасцю. Асаблівасцю маёмасна-спадчынных адносінаў на Беларусі было дакладнае вызначэнне часткі спадчыннай маёмасці, якая належала дочкам, а таксама рэгламентацыя інстытутаў пасагу і вена. Увогуле спадчынае права забяспечвала пануючаму класу “права пры дапамозе сваей уласнасці прысвойваць прадукт чужой працы “. Кожны наступны Статут паслядоўна ўносіў новы ўклад у працэс развіцця як гэтых інстытутаў, так і ўсяго спадчыннага права.


ЗАКЛЮЧЭННЕ
Увогуле грамадзянскае права феадальнай Беларусі характаразуецца дастатковай рэгламентацыяй праваадносін, зладжаннасцю і распрацаваннасцю асноўных прававых інстытутаў, зразумеласцю і дакладнасцю юрыдычных фармулевак. Прававыя дакументы ХVI ст. канкрэтна вызначалі прававы статус самастойных суб’ектаў права, да якіх адносілі: дзяржаву, царкву, манастары, свабодных сялян, сялянскую грамаду. Важнае значэнне мае размежаванне праваздольнасці і дзеяздольнасці суб’ектаў, хаця гэтыя катэгорыі ў той час у крыніцах не сустракаюцца. Пэўныя супярэчнасці ўзнікаюць пры вызначэнні аб’ектаў права: лясы, лугі, маенткі з залежнымі людзьмі, чэлядзь нявольную. Увогуле асновай ўсяго грамадзянскага права з’яўляецца права ўласнасці, права на сервітуты, залогавае права. Статуты адлюстроўваюць працэс станаўлення і развіцця гэтых правоў у ВКЛ у ХVI ст. Асаблівая ўвага надавалась праву ўласнасці на землю, таму што яна была галоўным сродкам вытворчасці і крыніцай улады. Падрабязна Статуты вызначалі прававы статус вялікакняжацкіх уладанняў і прававы статус уладанняў шляхты.

Сервітуты ўяўляюць сабой рэчавае права адносна карыстання чужой маемасцю ў інтарэсах пэўнай асобы і датычаць так званых угоддзяў. Сервітутнае права давала магчымасць сялянам і гараджанам забяспечваць свае гаспадарчыя інтарэсы. Пры гэтым Статуты кіраваліся ў першую чаргу неабходнасцю ўліку правоў як шляхты, так і прадстаўнікоў ніжэйшых саслоўяў грамадства.

Залогавае права - гэта права на чужую рэч, якое належыць асобе (крэдытору) для абеспячэння абавязацельства і магчымасці задавальнення з каштоўнасці гэтай рэчы. Статуты ВКЛ рэгулявалі права залогу як рухомай (заклад), так і нерухомай маемасці. Гэтым правам карысталіся розныя катэгорыі насельніцтва. Феадальны характар гэтага права праяўляецца ў тым, што сяляне маглі быць аб’ектам залогу і нават самазалогу. Увогуле ж, залогавае права к канцу XVI ст. увасабляла ў сабе асноўныя прававыя тэндэнцыі таго часу: пашырэнне індывідуальных правамоцтваў суб'ектаў уласнасці, уніфікацыю парадка распараджэння нерухомай маёмасцю, фармалізаванасць прававых дзеянняў адносна здзелак з маёмасцю і інш

Цэнтральнае месца ў цывільным праве займалі нормы абавязацельнага права, якія замацоўвалі за пануючым класам правы ўласнасці і іншыя маемасныя правы на прылады працы і сродкі вытворчасці, чым забяспечвалася прававая аснова эксплуатацыі працоўных.

Спадчыннае права феадальнай Беларусі было дастаткова распрацаваным і накіраваным на забеспячэнне маёмасных правоў дзяцей, жонкі (або мужа), а таксама іншых асоб, звязаных роднасцю. Асаблівасцю маёмасна-спадчынных адносінаў на Беларусі было дакладнае вызначэнне часткі спадчыннай маёмасці, якая належала дочкам, а таксама рэгламентацыя інстытутаў пасагу і вена. Спадчынае права забяспечвала пануючаму класу “права пры дапамозе сваей уласнасці прысвойваць прадукт чужой працы “. Кожны наступны Статут паслядоўна ўносіў новы ўклад у працэс развіцця як гэтых інстытутаў, так і ўсяго спадчыннага права.

Кароткі агляд найбольш важных норм грамадзянскага права, дазваляе сцвярджаць, што к канцу ХVI ст. на Беларусі склаліся сацыяльна-эканамічныя і прававыя ўмовы ўсталявання парасткаў новага буржуазнага грамадзянскага права, якое аказала ўплыў на развіцце грамадзянска-прававых ідэй і прававой культуры.
СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ
1. Юхо, Я. А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі [Тэкст]: вучэбны дапаможнік / Я. А. Юхо. – Мінск: “Універсітэцкае”, 1992. – 270 с.

2. Шалькевіч, В. Ф. Гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі / В. Ф. Шалькевіч. – Мінск: Грамадскае аб’яднанне “Маладзежнае навуковае супрацоўніцтва”, 2002. – 248 с.

3. Юхо, І. Крыніцы Беларуска-Літоўскага права [Тэкст]: вучэбны дапаможнік / І. Юхо. / - Мінск: “Беларусь”, 1991. – 238 с.

4. Франциск Скорина и его время / энциклопедич. справочник / - Минск: “Белорусская Советская энциклопедия” имени Петруся Бровки, 1990. – 631 с.

5. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. Т. 6. Кн. 1 - Мінск: “Беларуская энцыклапедыя” імя Петруся Броўкі, 2001. – 592 с.

6. Доўнар, T. I. Фарміраванне права Вялікага княства Літоўскага ХV-ХVI стст. // Беларускі гістарычны часопіс № 4, 1996.

7. Статут ВКЛ 1529 г. [Текст] / под ред. К. И. Яблонскиса. – Минск: “Академии наук БССР”, 1960.- 254 с.

8. Статут ВКЛ 1566 г. [Тэкст] / пад рэд. Я. А. Юхо, Т. І. Доўнар, У. М. Сатолін. – Мінск:”Тэсей”, 2003.- 252 с.

9. Статут ВКЛ 1588 г. [Тэкст]: Тэксты, даведнік, каментарыі – Мінск “Беларуская энцыклапедыя” імя Петруся Броўкі, 1989.-573 с.

10. Пичета, В. И. Белоруссия и Литва XV-XVI вв. / В. И. Пичета. – Москва: “Академии наук СССР”, 1961. – 816 с.

11. Вішнеўскі, А. Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах [Тэкст]: вучэбны дапаможнік / Я. А. Юхо, А. Ф. Вішнеўскі. – Мінск, 1998. – 320 с.

12. Голубеў, В. Ф. Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі XVI-XVIII стст. / пад рэд. В. І. Мялешкі. – Мінск: “Навука і тэхніка”, 1992. – 176 с.

13. Шершеневич, Г. Ф. Учебник русского гражданского права [Текст]: учебник / Г. Ф. Шерешневич. – Москва: Фирма “Спарк”, 1995. – 556 с.

14. Доўнар, Т. І. Развіцце асноўных інстытутаў грамадзянскага і крымінальнага права Беларусі ў XV-XVI стст. – Минск: “Пропилеи”, 2000. – 224 с.

15. Спірыдонаў, М. Ф. Аб сутнасці продажу-куплі зямлі сялянамі Беларусі ў першай палове ХVI ст. // Весці ААН БССР. Серыя грамадскіх навук. № 3 – Мінск, 1971. – 80 с.

16. Вішнеўскі, А. Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі [Тэкст]: вучэбны дапаможнік / А. Ф. Вішнеўскі. /- Мінск: ВП “Экаперспектыва”, 2000. – 319 с

17. Грамадзянскi кодэкс Рэспублiкi Беларусь [ Тэкст]: Прыняты Палатай прадстаўнiкоў 28 кастрычнiка 1998 г.: адобраны Саветам Рэспублiкi 19 лiтапада 1998 г.- Мн.: Нацыянальны цэнтар прававой инфармацыi Рэспублiкi Беларусь, 2006 – 654 с.