Кароткі змест:

Кніга першая.
У палескай глушы

   Андрэю Лабановічу, маладому настаўніку "па душы быў і гэты глухі куток Палесся, аб якім яшчэ дома так многа цікавага наслухаўся ад аднаго старога аб'ездчыка, і гэты народ з яго асаблівай моваю і звычаямі, так не падобнымі да мовы і звычаяў тых беларусаў, з гушчы якіх выйшаў Лабановіч; гэты некрануты край старажытнасці, якая на кожным кроку кідалася яму ў вочы і затрымлівала на сабе ўвагу..." Вёска Цельшына - першае месца яго самастойнай працы.
   Сваю дзейнасць Лабановіч пачынае з паездкі ў воласць. Калега Лабановіча Саханюк знаёміць яго з мясцовай інтэлігенцыяй, з пісарам і яго памочнікам, з "пісаранкамі", дочкамі Пятра Восіпавіча, з айцом Кірылам і матушкай. Апошні ўразіў Лабановіча непрыняццем мужыка, непавагай да яго, з чым настаўнік горача спрачаецца. Разам з тым а. Кірыл лечыць і матэрыяльна падтрымлівае прыхажан. Лабановіч вымушаны прызнаць, што а. Кірыл "многа лепшы за тых, хто пра народ гаворыць высокія словы".
   Стараста Раман Круглы загадвае цельшынцам пасылаць дзяцей у школу. Лабановіч праводзіць першыя заняткі, знаёміцца з вучнямі, імкнецца з першых крокаў заслужыць іх давер. "Сваё галоўнае назначэнне як настаўніка Лабановіч вызначыў так: абудзіць і выклікаць да дзеяння крытычны розум, каб да кожнай з'явы і факта яны падыходзілі з пытаннямі - як выніклі? У чым іх прычына?"
   Лабановіч знаёміцца з сям'ёй пана падлоўчага. З першага вечара маладому настаўніку кінулася ў вочы старэйшая дачка падлоўчага Ядзвіся, "стройная чарнявая дзяўчына, гадоў шаснаццаці".
   Справа ў школе наладзілася. Лабановіч радаваўся поспехам сваіх навучэнцаў, аддаваў ім шмат часу.
   На свята, пасля вечарыны ў арцельнага старасты Бабініча, дзеці якога павінны былі хадзіць у Цельшынскую школу, Лабановіч выбраўся да свайго былога настаўніка, сябра Турсевіча. Узаемная радасць ад сустрэчы. Гаворка-спрэчка пра сэнс жыцця (пра гэта Лабановіч нямала думаў на адзіноце), пра прыгажосць роднай прыроды, служэнне свайму народу.
   Турсевіч паведамляе, што збіраецца падацца ў інстытут. Лабановіч таксама адчувае патрэбу ў ведах, але інстытут яго не вабіць. "Гэта тая ж самая казарма - семінарыя, розніца толькі ў тым, што інстытут канчаткова заб'е ўсё яшчэ больш-менш жывое ў нашай душы, чаго не забіла семінарыя, і з настаўніка зробіць сухога кашчэя-чыноўніка", - гаворыць ён сябру, упершыню ў глыбі душы адчуўшы быццам нейкую непрыязнасць да яго.
   Зайшоўшы па вяртанні ў Цельшына да пана падлоўчага, Лабановіч прыкмеціў, што Ядвіся ім вельмі цікавіцца. "Яе акрутлыя цёмныя вочы затрымліваліся на ім часта і доўта, то радасныя, то ясна-спакойныя, то крыху як бы засмучаныя, і глыбока западалі яму ў самае сэрца..." Разам з тым настаўнік адчуваў страх перад каханнем. Ён баяўся, што гэтым звяжа сябе. "Яго цягнула вольная праца ў невядомых прасторах людскога жыцця, яму хацелася пашырыць свой кругагляд..." А вобраз Ядвісі стаяў у вачах і нібы смяяўся з яго разважанняў.
   Ад старожкі бабкі Мар'і Лабановіч ведаў сямейнае жыццё свайго суседа пана падлоўчага. Першая жонка яго памерла, пакінуўшы дзвюх дачок і сына. У сям'і пан падлоўчы быў жорсткім чалавекам, біў і першую, і другую жонку. Сваёй запалоханасцю, пакорлівасцю лёсу пані падлоўчая выклікала ў Лабановіча і шкадаванне, і непавагу.
   Настаўнік Саханюк прыязджае ў Цельшына "збіраць гарцы" (сяляне, чые дзеці вучыліся ў школе, даплачвалі настаўніку за працу збожжам). Пастанова была прынята ў той час, калі ў Целыныне не было школы, аднак Саханюк лічыць законнымі ўласныя дзеянні. Лабановіч рашуча адстойвае свае правы.

Кароткі змест:

   Ядвіся з Габрынькай ад'язджаюць на некалькі тыдняў да бацькавых сваякоў на Гродзеншчыну.
   Лабановічу здаецца, што ён, працуючы толькі з дзецьмі, робіць не ўсё, што можа і павінен рабіць як інтэлігент і патрыёт свайго краю. Настаўнік збірае зімовымі вечарамі ў школе дарослых, чытае ім лекцыі. Аднак асветніцкая дзейнасць Лабановіча палешукоў не зацікавіла. 3 кожным разам іх прыходзіла ў школу ўсё менш.
   У вольныя часіны, а доўгімі восеньскімі і зімовымі вечарамі Лабановіч іх меў нямала, ён любіў хадзіць ваколіцамі Цельшына. Аднойчы ён убачыў лёгкія прыгожыя сані, у якіх сядзела маладая паненка. Настаўнік здагадаўся, што гэта панна Людміла, пра якую нямала чуў, "тая краля, за якою так падаюць усе хатовіцкія кавалеры". Панну Людмілу Лабановіч сустрэў на наступны дзень на вечарыне ў валаснога пісара. Дзяўчыну зацікавіў цельшынскі настаўнік. У гасцях Лабановіч лішне выпіў і Саханюк, ратуючы рэпутацыю калегі, завёў яго ў самы разгар вяселля дамоў.
   Ядвіся крадком прынесла ў пакой настаўніка вясновыя кветкі. Лабановіч загадаў дзецям пасля абеду прыйсці ў школу з рыдлёўкамі. Ён вырашыў абсадзіць будынак школы дрэўцамі. Доўга шукаў у лесе маладую грушку, каб пасадзіць яе на памяць аб Ядвісі. Падпільнаваўшы дзяўчыну, паклікаў на школьны двор. Паказаў дрэўца, пасаджанае дзеля яе. Ядвіся засмяялася і паабяцала яго вырваць, бо грушка такая ж калючая і дзікая, як і яна.
   На Вялікдзень пан падлоўчы запрасіў настаўніка да сябе. Былі там і іншыя госці, сярод іх панна Людміла з братам.
   Лабановіч пасля свята рыхтуе вучняў да экзаменаў. Даведваецца, што Ядвіся, калі не назаўсёды, то надоўга пакідае Цельшына. "Гэта вестка моцна засмуціла настаўніка. Ён адразу пачуў, што перад ім як бы ўжо расчыняецца нейкая пустота..." Паведаміла пра гэта бабка Мар'я,Лабановіч ідзе да Ядвісі даведацца, ці праўда гэта. Просіць дзяўчыну дачакацца яго з экзамена. На развітанне Ядвіся дазваляе сябе пацалаваць.
   Інспектар Хрысціцкі прымае экзамены. Вучні пішуць дыктоўку, пераказ, рашаюць пісьмова задачы, потым ідуць іспыты вусна. Лабановічавы вучні былі сярод лепшых.
   Ядвіся пры сустрэчы з настаўнікам ведала, што больш яго не ўбачыць. Апошні вечар дома, цёмныя вокны кватэры настаўніка - ад гэтага дзяўчыне тужліва і сумна. Яна ідзе развітацца з бабкай-старожкай, якая не раз падтрымлівала яе добрым спагадным словам. Бабка Мар'я гаворыць, што паніч, настаўнік, кахае Ядвісю, просіць напісаць настаўніку пісьмо. Ядвіся адмаўляецца.
   Дзяўчына ў апошні раз заходзіць у пакой Лабановіча, на двары шукае грушку і хоча яе вырваць. Дрэўца не даецца, тады абламвае самы вяршок. Хоча сказаць гэтым, што яна злая і нядобрая.
   Ядвіся сама рашыла, што гэта яе апошні вечар, сама спыніла сваё шчасце. "Не, няхай яно будзе лепш недапітым, бо, можа, на дне яго наліта атрута", - гаворыць свайму сэрцу дзяўчына.
   Лабановіч спяшаецца ў вёску. Старожка паведамляе, што Ядвіся ўчора паехала. Настаўнік адчувае страшэнную адзіноту, ён так многа хацеў сказаць дзяўчыне. У парыве сваіх пачуццяў піша пісьмо, але пасылаць яго няма куды. Выйшаўшы на двор, настаўнік заўважыў знявечаную грушку, яшчэ большы жаль ахапіў яго.
   Складваючы кнігі, Лабановіч знайшоў запіску ад яе. Ядвіся развітвалася, пісала, што пакідаць вёску, калі б тут быў ён, ёй было б яшчэ цяжэй. Запіска без адраса, дзяўчына нават не падпісалася.
   Назаўтра Лабановіч напісаў прашэнне аб перамяшчэнні і стаў збірацца ў дарогу.
   Вечарам, праводзячы настаўніка, бабка-старожка заплакала.

Кніга другая.
У глыбі палесся

Частка першая.
На Бацькаўшчыне

   Едучы на фурманцы да станцыі, Лабановіч апошні раз аглядае Цельшына. Без Ядвісі ўсё там паблекла і замерла.
   Цягнік вязе Лабановіча на радзіму. У мястэчку на станцыі ён сустрэў земляка-аднакашніка Алеся Садовіча. Сябры вырашылі зайсці ў Панямонь.
   Калега Тарас Іванавіч Шырокі перастрэў маладых настаўнікаў на ганку фельчарскага пункта, запрасіў да сябе на абед. Потым прапанаваў хлопцам застацца, пагасціць.

  У кватэру Шырокага пачала збірацца панямонская інтэлігенцыя - настаўнікі, фельчар, валасны старшыня, дзяк, памочнік пісара і іншыя, усе заядлыя карцёжнікі. Садовіч і Лабановіч спачатку назіраюць за гульнёй, але з часам садзяцца за стол і яны. "Лабановіч прыглядаецца да ігракоў. Нялюдскія цяпер у іх твары: драпежніцкія, прагавітыя, закураныя пылам і дымам. Твар у Тамары Аляксееўны асунуўся, яна як бы пастарэла".
   Сябры пакінулі Шырокага з яго кампаніяй не развітаўшыся. "У іх кішэнях была пустэля, у галаве - малатарня, уваччу мітусіліся розныя фігуры карт, а на душы... кошкі скробалі". Хлопцы шкадуюць патрачанага ўпустую часу, прайграных грошай, называюць сябе "бязвольнікамі, людзьмі без цвёрдага грунту". Невясёлыя думкі разганяе прыгажосць летняга ранку.
   Навіны хатняга жыцця невясёлыя. Зямля пустая, не родзіць, арэндную плату ўзнялі. Лабановіч папракае сябе, што нічым пакуль не дапамог сям'і, хоць і памагчы было цяжка, бо плацілі за настаўніцкую працу мала. Вырашае, атрымаўшы грошы за апошнія месяцы, двадцаць рублёў аддаць на гаспадарку.
   Усё лета Лабановіч жыў дома, аднак увесь час адчуваў своеасаблівасць свайго становішча ў сям'і: "як ён ні стараўся сцерці ўсякія граніцы паміж сабою і роднымі і цалкам зліцца з імі... яму гэта ніяк не ўдавалася".
   Лабановіч прапануе дзядзьку палепшыць зямлю, нацягаўшы на поле з нізіны торфу. Дзядзька быццам і пагаджаецца з пляменнікам, але знаходзіць важкія адгаворкі: працы шмат, зямля не свая і інш.
   Лабановіч хоча арганізаваць вяскоўцаў і паправіць грэблю. Калегі-настаўнікі нават не захацелі выслухаць Лабановіча. Сяляне, выслухаўшы, пагадзіліся, што добра было б зрабіць гэта, ды нічога не атрымаецца, людзі не пойдуць працаваць, вось каб начальства загадала.
   Гледзячы, як жывуць аднавяскоўцы, слухаючы нараканні дзядзькі Марціна на ўціск і несправядлівасць, былы семінарыст ніяк не мог пагадзіць рэальнае жыццё з усім тым, што ўбівалася ў іх галовы ў час вучобы. Там вучылі, што царскі ўрад і цар клапоціцца аб народзе. Гэтыя ідэі праводзіў праз школу і сам Лабановіч.
   Пісьма ад Ядвісі, якога так прагна чакаў малады настаўнік, не было. Ён атрымаў новае назначэнне, у Выганаўскую школу.
   У Садовіча застаў яшчэ аднаго аднакашніка, Янку Тукалу, які быў кінуўся ў рэлігію, але не знайшоў там праўды. Лабановічу падабаецца незаспакоенасць Тукалы, тое, што ён не стаіць на месцы, мітусіцца, шукае праўды. "Няхай мы - тыя дрэвы ў полі, што стаяць пад ветрам, няхай нахіляюцца галіны ў той бок, куды дзьме вецер... Аднак здаровае моцнае дрэва будзе стаяць роўна, а галіны яго нахіляцца ў той бок, адкуль свеціць сонца. Штука ж уся ў тым, як намацаць галінамі гэтае сонца", - гаворыць ён сябру.
   Хлопцы дамаўляюцца не губляцца, пісаць адзін аднаму лісты. Садовіч і Тукала застаюцца працаваць у родных мясцінах, Лабановіч ад'язджае на Палессе.

Частка другая.
На новым месцы

   Лабановіч дабіраецца да вёскі Выганы. Любуецца карцінамі прыроды Пінскага Палесся. Школа зачынена і настаўнік выпраўляецца ў воласць, дзе знаёміцца з пісарам і яго памочнікам, старшынёй Захарам Лемешам, сельскім і царкоўным старастамі.

  Новая школа Лабановічу спадабалася. Старожкай у школе працавала брыдкая, бязносая Ганна, якая была да таго ж і цяжарная другім дзіцем. Няшчасная жанчына жыла ў вялікай трывозе, што новы настаўнік яе прагоніць (ад папярэдніка Лабановіча яна чакала дзіця). Лабановіч аддаў ёй яе летаюю пенсію і пакінуў пры школе, што ў вёсцы ацанілі па-належнаму і што спадабалася айцу Мікалаю.
   Пачынаюцца заняткі ў школе. У час перапынку на школьным двары настаўнік стрыжэ і мые галоўкі маленькіх палешукоў, прывучае вучняў да ахайнасці.
   У воласці перавыбіраецца стараста. Падпоеныя Захарам Лемешам сяляне зноў галасуюць за яго. Супраць выступае толькі Цімох Жыга, аднак ён спазніўся на сход і бушуе ўпустую.
   Лабановіч збліжаецца з Аксёнам Калем. Гэты селянін "не можа спакойна глядзець на несправядлівасці, што чыняцца над людзьмі, і дабіваецца праўды. Яго ведае воласць, ведае і земскі начальнік як чалавека неспакойнага і небяспечнага". Некалькі гадоў выганаўскія сяляне судзяцца з панам Скірмунтам за затокі на рэчцы. Каль выступаў ад грамады як давераная асоба, аднак суд вынес рашэнне на карысць пана. Аксён Каль збіраецца падаць прашэнне цару. Лабановіч выказвае думку, што з гэтага нічога не будзе.
   Некалькі дзён назад настаўнік знайшоў на ганку школы брашуру. Аўтар яе ставіў за мэту разбурыць веру ў цара. У новым асвятленні падаваліся царскія рэформы, высмейваліся царскія загады. Гэта маленькая кніжачка зрабіла пераварот у думках настаўніка, паказаўшы тое, што ён пачынаў з нейкага часу інтуітыўна адчуваць. Разам з тым яна выявіла дваістасць становішча Лабановіча. "...Ён - вясковы настаўнік - павінен праводзіць у жыццё пэўныя ідэі. Сэнс іх - замацаванне таго парадку рэчаў, у справядлівасць якога ён не верыць. Над ім ёсць вока, і гэтае вока не дрэмле". Нейкія кампрамісы яго не задавальняюць.
   Лабановіч вучыць Аксёна Каля грамаце, гаворыць з ім пра палітыку. Потым да настаўніка пачалі прыходзіць бацька і сын Бязручка. "Гаварылася тут многа чаго: аб цяжкім стане народа, аб прывольным жыцці паноў і начальства, аб ашуканстве і здзеках..."

  Познім лістападаўскім вечарам да Лабановіча завітала маладая настаўніца Вольга Віктараўна Андросава, якая едзе працаваць у адну з суседніх школ. Прызначэнне яна атрымала першага кастрычніка і месяц дабіраецца са Смаленпічыны да месца працы. Лабановіч гасцінна прапаноўвае дзяўчыне адзін са сваіх пакойчыкаў, дзеліцца школьным вопытам, дае перапісаць школьны расклад. Гаворка заходзіць пра любоў да настаўніцкай працы. "-Андрэй Пятровіч, скажыце, калі ласка: дабро вы робіце народу ці зло, забіваючы розум дзяцей і іх чыстыя душы ўсякаю казённаю трухляцінаю?"
   "Ах, унь ты якая", - думае сабе Лабановіч і адчувае, як балюча ўкалола яго гэтая дзіўная дзяўчына.
   - Хто ведае, што ён свядома начыняе дзіцячыя мазгі гэтаю, як вы называеце, казённаю трухляцінаю, той ёсць нягоднік або проста няшчасны, бязвольны чалавек ці проста рамеснік, гатовы за грошы рабіць ўсё, што захочаш. Але што замінае адкінуць гэтую трухляціну і накіраваць увагу дзяцей ў другі бок?"
   Сусед Лабановіча дзяк Бацяноўскі, якому настаўнік не спадабаўся з першай сустрэчы, увесь час віжуе за ім. Па-за ўвагай дзяка не засталося і з'яўленне ў кватэры настаўніка маладой дзяўчыны. Аднак а. Мікалай, ляснічы, якім паведамляе навіну Бацяноўскі, паставіліся да яе спакойна.
   Трымаючы абяцанне, выхадным днём Лабановіч наведвае настаўніцу Вольгу Андросаву. Вольга Віктараўна ад працы не атрымлівае ніякай радасці. Школа яе старая і недагледжаная. Лабановіч расказвае пра свой "гурток", пра падкінутую яму брашуру. Андросава дае настаўніку некалькі сваіх кніжачак.
   У воласці змяніўся пісар. Замест Раманчыка, якога забралі ў салдаты, прыехаў Мацей Дулеба. Ён меў настаўніцкую адукацыю, але пайшоў на "болей смачны і прыбытны" хлеб. Дулеба лёгка зыходзіцца з самымі рознымі людзьмі. Папярэджвае Лабановіча, каб не вёў сяброўства з падазронымі людзьмі, не лез у "цёмную" справу.
   Пачынаецца вайна з Японіяй. Лабановіч уважліва сочыць за яе ходам, перажывае за паражэнні і няўдачы, што церпяць рускі флот і рускае войска. Паступова пачынае заўважаць, як мяняюцца ў народзе адносіны да вайны і да цара.
   За два гады працы ў Выганаўскай школе Лабановіч стаў сваім чалавекам у вёсцы, добра ведаў жыццё ўсіх выганаўцаў.
   Да Лабановіча завітвае Вольга Віктараўна. Іранізуе над яго цікавасцю да вынікаў руска-японскай вайны. Настаўнік называе сябе кепскім рэвалюцыянерам, разумее, што ў адносінах да ваенных падзей сапраўды выявіў сябе "заядлым патрыётам". Андросава прапануе яму звязацца з рэвалюцыйнай арганізацыяй. Пераконвае настаўніка, што ён будзе адчуваць сябе "цвярдзей і смялей". Гаворыць, што ідзе збіранне сіл і хутка "выбухне рэвалюцыя". Яна верыць у перамогу рэвалюцыі. Лабановіч цалкам не падзяляе гэтай веры, ён ведае, якія настроі пераважаюць у сялян, як ахоўвае цара войска.
   Лабановіч выпраўляецца ў Пінск на сустрэчу з рэвалюцыянерамі. "У яго ўяўленні гэтыя людзі ўсе - героі, на якіх можна пазіраць толькі з вялікай пашанаю". Вольга Віктараўна прыйшла з незнаёмым хлопцам. Утраіх ідуць на явачную кватэру. Лабановіч убачыў зусім звычайных людзей, "без рамантыкі і дэманізму". На кватэры ў асяроддзі рэвалюцыянераў "было неяк нялоўка, цесна і як бы душна, а наогул непрыемна і залішне ўрачыста". Лабановіч выступіў з невялічкай прамовай, у якой раіў абапірацца на вясковага настаўніка. На развітанне "яму даюць лісткі і брашуркі, адрасы кватэр і запрашаюць надалей трымаць сувязь".
   Водгулле рэвалюцыйных падзей даходзіць да Выганаў. На некалькі дзён спыніўся рух на чыгунцы. Паліцэйскаму напхалі ў кішэню пракламацый. Ляснічы шумна абураецца бяздзейнасцю ўлады. Дзяк Бацяноўскі ходзіць ды прыслухоўваецца.
   Каль адшукаў старыя планы, на якіх затокі з'яўляюцца часткай сялянскіх земляў. Лабановіч загадвае збіраць сход. "Ніколі не бачылі школьныя сцены такога мнагалюднага, бурлівага, неспакойнага сходу. Вякамі збіраная і тоеная крыўда, несправядлівасць і прыніжэнне цяпер усплываюць са дна сялянскай душы..." Сход просіць настаўніка дапамагі. Лабановіч адчувае незвычайнасць абстаноўкі і маральную адказнасць перад гэтымі людзьмі, гатовымі цяпер на ўсё: грабіць, паліць, рэзаць. А гэта дасць начальству "законнае права" жорстка пакараць сялян. Ён усё робіць арганізавана і прадумана. Сход падае петыцыю пану Скірмунту.

  Вольга Віктараўна прыносіць невясёлыя навіны, што паўстанне задушана, пачаліся арышты. Школу яна закінула, амаль увесь час прападала ў Пінску.
   У воласці начальства абмяркоўвае сялянскую петыцыю да пана Скірмунта. I маршалку, і пракурору вядома, хто з'яўляецца яе аўтарам. Настаўніка называюць "чалавекам небяспечным, крамольнікам". За Лабановічам пачынаюць сачыць.
   Сяляне, не дачакаўшыся адказу ад пана, склікаюць другі сход, прымаюць рашэнне - прыступіць да карыстання затоками. Чалавек дваццаць сялян ідуць лавіць рыбу. З'яўляюцца казакі і арыштоўваюць "бунтаўшчыкоў". У школе ў Лабановіча вобыск. Нічога не знайшлі і загадалі настаўніку збірацца. Далучаюць яго да арыштаваных сялян і вядуць усіх на дарогу ў Пінск.

Кніга трэцяя.
На ростанях

Частка першая.
Верхань

   Начальства не ведала, як паставіцца да Лабановіча і яго петыцыі. Можа, сапраўды ён адвёў разгром панскага маёнтка. Настаўніка выпусцілі, прачытаўшы адпаведную натацыю, і накіравалі ў іншую школу, "на процілеглы бок краіны".
   У Верхані Лабановіч заспеў свайго калегу. "Кватэра, школа былі запушчанымі і бруднымі. Заняткі доўгі час не праводзіліся, вучні адсталі ад праграмы. Усё гэта настаўнік, якога Лабановіч ведаў па семінарыі, растлумачыў рэвалюцыяй.
   Лабановічу балела душа за вучняў старэйшай групы, якіх маглі не дапусціць да экзаменаў. Ён паабяцаў сабе, што зробіць усё магчымае, каб дзеці скончылі школу.
   Новымі знаёмымі ў Верхані сталі пісар Васількевіч, п'яніца і раўнівец, айцец Уладзімір, другі школьны настаўнік Іван Анцыпік. Аднадумцаў у асяроддзі верханскай інтэлігенцыі Лабановіч не знайшоў.
   У краіне адбываюцца выбары ў Думу, працягваюцца народныя хваляванні, хоць рэакцыя становіцца ўсё больш жорсткай.
   Вучні Лабановіча паспяхова здаюць экзамены. Настаўнік застаецца на нейкі час у Верхані, бо ўзяўся падрыхтаваць да паступлення ў гарадскую школу Лідачку Мураўскую, прыгожую і здольную дзяўчынку, якой ён крышку сімпатызаваў.
   Лабановіч атрымаў ад Турсевіча ліст. Той паведамляў, што надумаў паступаць у настаўніцкі інстьпуг і хоча сустрэцца са сваім сябрам. Па запрашэнню Лабановіча Турсевіч прыехаў у Верхань. Нейкі час спрэчкі іх "не выходзілі за межы дружбы", але чым далей, тым больш разыходжанняў адкрывалася ў іх поглядах на жыццё, на палітычную сітуацыю ў краіне. Палітычным ідэалам Турсевіча была кадэцкая партыя. Дружбакі адчулі, "што сяброўства іх дало вялікую расколіну, што іхнія дарогі скіраваны ў розныя бакі..."
   Лабановіч едзе на радзіму, каб прыняць удзел у нелегальным настаўніцкім з'ездзе. З'езд прыняў пастанову аб арганізацыі саюза настаўнікаў. Мэта саюза - "весці барацьбу з самадзяржаўным ладам шляхам прапаганды ідэй рэвалюцыі сярод насельніцтва..." У тую ж ноч у школу да Садовіча, дзе праходзіў з'езд, з'явілася паліцыя і забрала пратакол. Настаўнікаў адпусцілі, збаяўшыся гурту сялян, што сабраўся ля школы.

  Лабановіч вярнуўся ў Верхань. Турсевіч, даведаўшыся аб правале з'езда, вырашыў за лепшае для сябе вярнуцца дамоў.
   Лабановіч спачатку атрымаў пакет з міністэрства, дзе выказвалася падзяка за ўзорную падрыхтоўку вучняў да экзаменаў, а праз некалькі дзён - паведамленне аб звальненні з настаўніцкай пасады.
   Настаўнік развітваецца з Лідачкай Мураўскай і яе маці, з сям'ёй айца Уладзіміра і пакідае Верхань.

Частка другая.
На крыжавых дарогах

   Беспрацоўнага Лабановіча запрасіў жыць да сябе старэйшы брат Уладзімір, які працаваў лесніком. Сяляне навакольных вёсак адправілі на леснікоў хутар дзяцей і некалькі месяцаў у леснічоўцы існавала "школа", Лабановіч быў заняты дарагой сэрцу справай.
   У Мікуцічах застаўся, таксама пазбаўлены пасады настаўніка, Янка Тукала. Сябры часта сустракаюцца, збіраюць нелегальную літаратуру, хаваючы яе ў лесе. Упэўненыя, што некалі іх выклічуць на допыт, прадумваюць і рэпетыруюць адказы на магчымыя пытанні. Аднойчы ў леснічоўку Янка прынёс адозву да настаўнікаў Мінскай губерні, у якой невядомы аўтар заклікаў калег да салідарнасці са звольненымі настаўнікамі, пратэставаў супраць расправы над таварышамі.
   Тукалу і Лабановіча запрашаюць у Мінск на канспірацыйны сход прадстаўнікоў розных рэвалюцыйных падпольных арганізацый, Там Лабановіч даведваецца, што будзе выходзіць легальная газета на беларускай мове, знаёміцца з яе рэдактарам Уласюком. Па выхадзе газеты Лабановіч становіцца яе адданым прапагандыстам, чытае аднавяскоўцам "Нашу долю". Праз некалькі месяцаў газета закрыта, рэдактар трапіў у турму. Але пачынае выходзіць другая газета, менш радыкальная "Наша ніва".
   Лабановіч атрымаў кароценькае пісьмо ад Ліды Мураўскай. Былая вучаніца паведамляла, што яе ў школу не залічылі, хоць экзамены здала вельмі добра. Мяркуе, адбылося так з-за таго, што назвала прозвішча настаўніка, рыхтаваўшага яе да паступлення.
   У зімовыя святы Лабановіч і Тукала наведваюць Панямонь. Іх правілам стала "не вешаць нос на квінту". На людзях яны заўсёды былі вясёлыя, прыдатныя да розных штук і забавак. Многія іх лічылі "пажаданымі людзьмі, якія нікому нічога благога, апроч сябе, не зрабілі". Панямонская інтэлігенцыя, Тарас Іванавіч Шырокі, прымае іх досыць шчыра.
   Ні маці, ні дзядзька Марцін не папікнулі Андрэя за настаўніцкі сход. Дзякуючы маці за снеданне, сын гаворыць: "Даруй мне за непрыемнасці, за прыкрасці, што я прычыніў вам. Смуткаваць жа і плакаць няма чаго. Вось каб я зрабіў злачынства людзям, простым людзям... Я ж хачу, і многія-многія сотні тысяч такіх, як я, хочуць, каб простым людзям жылося добра..."
   Звольненыя настаўнікі прыехалі святкаваць Вялікдзень у родныя Мікуцічы. На першы дзень свята шумнаю гурбой яны пайшлі "аддаваць вялікодныя візіты" панямонскай інтэлігенцыі.
   Лабановіч атрымаў пісьмо з Вільні, у якім Уласюк запрашаў яго на працу ў газету "Наша ніва". Заробкі ў рэдакцыі былі невялікія і Лабановіч уладкаваўся яшчэ хатнім настаўнікам, атрымліваючы задавальненне ад заняткаў са здольнымі і выхаванымі хлопчыкамі обер-кандуктара Рымашэўскага.
   Не ўсё ў рэдакцыі беларускай газеты Лабановічу падабалася. Нейкую няшчырасць ён заўважыў у братоў Ліскоўскіх, фактычных рэдактараў "Нашай нівы". Пасля гаворкі з Ліскоўскімі Лабановіч ішоў "з неакрэсленым адчуваннем, з непрыведзенай у парадак мешанінай у галаве... Мяжа, што раздзяляла іх з Лабановічам, засталася непяройдзенай".

  Пасля папярэджання паліцыі Лабановіч вымушаны пакінуць Вільню.
   З дапамогай атрыманага ў рэдакцыі "Виленского вестника" карэспандэнцкага білета Лабановіч друкуе ў чарнасоценнай газеце "Минский голос" артыкул-абвяржэнне пра настаўніцкі сход. Артыкул сыграў істотную ролю ў тым, што следства па справе настаўнікаў спынілі.
   Лабановіча выклікаюць у Мінск, каб ён напісаў аб сваім удзеле ў настаўніцкім сходзе. Праз гадзіну яго выпусцілі. Паводзінамі паліцэйскага Лабановіч здзіўлены. Раскрывае іх сэнс у сваім лісце Янка Тукала, нагадаўшы пра адозву да настаўнікаў.
   Янку Тукалу дзядзька знайшоў працу далёка ад роднай вёскі. З'ехалі ў Амерыку, узяўшы ўсю адказнасць на сябе, старшыня і сакратар сходу Алесь Садовіч і Нічыпар Янкавец.
   Лабановіча і яшчэ траіх настаўнікаў выклікаюць у суд. Паўторная экспертыза не пацвердзіла, што адозву пісаў Лабановіч, аднак ён, Сымон Тургай, Уладзік Лявонік былі асуджаны на тры гады турмы. Лабановіча тут жа ў зале суда ўзялі пад стражу.
   У турме Лабановіч блізка сышоўся з Сымонам, які пад сакрэтам назваў прозвішча настаўніка, што пісаў адозву. Асаблівае ўражанне на Лабановіча зрабіў Аляксандр Галубовіч, які "літаральна глытаў кнігі, даставаў іх шмат". Ён агітуе за бальшавіцкую партыю, якая цвёрда трымаецца марксізма. Лабановіч пакуль на раздарожжы, не вырашыў, куды далучацца. Выходзячы з турмы, Галубовіч звяртаецца да таварыша па камеры: "Бальшавікі адкідаюць прыгожыя словы, мы не цураемся самай чорнай работы ў імя рэвалюцыі. Трэба абудзіць народ, выхаваць, згуртаваць і павесці на рашучы і ўжо астатні штурм царызму. Ты не павінен застацца ў баку ад гэтага штурму... Дазволь мне верыць, Андрэй, што ты ніколі не адступішся ад народа..."
   У турме Лабановіча наведала Ліда Мураўская. Яна паведамляе, што выходзіць замуж.
   На волю Лабановіч выйшаў разам з Уладзікам. Адзін з іх кіраваўся ў Мікуцічы да бацькоў, друті - "насустрач жыццю і яго прыгодам". Запавет Галубовіча "стаўся асноваю жыцця і дзейнасці Андрэя Лабановіча ў далейшым вандраванні па новых дарогах".