Кароткі змест:

Частка першая

   Куранёўцы зноў збіраюцца на балота. Ганна бярэ на сенакос малую Верачку. На другі дзень у дзяўчынкі паднялася тэмпература, везці ў бальніцу дзіця стары і Яўхім не палічылі патрэбным. На раніцу, калі Яўхім пайшоў запрагаць каня, было ўжо позна, Верачкі не стала.
   Вестка пра смерць Ганнінай дачкі не выклікала ніякага спачування ў душы Хадоські. Пасля бальніцы яна вельмі змянілася, за тры гады, што прайшлі з таго часу, ні разу не бачылі яе ў гурце, сярод моладзі. «Божачко, злая я, злая, — каялася з адчаем яна. — Што мне рабіць, парай, памажы мне, божачко! Няма дабраты ў мяне. Не магу забыць, не магу!»
   На лузе з'явілася таратайка Апейкі. Вечарам ля вогнішча адбываецца сход. У калгас уступае шэсць сем'яў. Міканор рвецца ў вёску, каб абагульніць гаспадарку, але іншыя яго спыняюць. Рашаюць разам касіць і жаць, а ўхапіўшы за добрым надвор'ем гэта, потым звесці разам жыўнасць.
   Глушак шкадаваў унучку, але душа яго балела за большае, ён прадчуваў, што ўсё ідзе на звод. Аддзяліў Яўхіма, думаў, што менш у вочы будзе кідацца багацце. Але цвёрдым падаткам абклалі і яго, і сынаву гаспадарку. Глушак кінуўся да Міканора, потым у воласць да Апейкі. Нідзе не знайшоўшы паразумення, жыў у чаканні вайны. Стрымліваў гарачага Яўхіма, які не хацеў цярпець і чакаць. «Трывога перад заўтрашнім была самаю вялікаю трывогаю яго цяперашняга жыцця. Як агромністая хмара, вісела яна над Глушаком... і ўсё ж, хоць чуў яе над сабою... жыў, як і ўсе, як іншымі гадамі: араў, баранаваў, касіў. Хоць без радасці, без лёгкасці былой, стараўся, асабліва на сенакосе, гнаў сябе і падганяў другіх ».
   Некалькі разоў Міканор ездзіў у Юравічы па каморніка, каб адмераць калгаснікам поле, але каморніка не давалі. Аднойчы вяртаючыся ў вёску, ён убачыў ля цагельні Васіля і Нібыто-Ігната з коньмі, папярэдзіў, што тут будзе калгаснае. Васіль на гэта сказаў, што Міканор яшчэ не ўся ўлада. Праз дзень старшыня куранёўскага калгаса даведаўся, што сусед засеяў узаранае.
   Міканор плануе калгасны двор. Каб зрабіць канюшню для калгасных коней, разбірае сваё гумно.

Частка другая

   Апейку ледзь не штодня даводзілася выпраўляцца ў дарогу. Як непадобная была прырода, зямля, такімі ж непадобнымі, заўважыў старшыня райвыканкома, былі і людзі. «Былі сярод заможных багацеі-кулакі, п'яўкі, што толькі і жылі з чужой крыві, з чужога поту, а былі і такія заможнікі, дзе дастатак увесь набываўся тым, што сям'я ўся — з падрослых, працавітых дзяўчат ды хлопцаў, якімі правіць суровы, бязлітасны камандзір-бацька... камандзір катаржнай каманды. Былі і такія заможнікі, у якіх адно лічылася зямлі больш, як у іншых; але як зямля тая жаўцела жоўценькім пясочкам, то заможнікі тыя праўдзіва нагадвалі голых каралёў... Не блізнятамі былі, бачыў Апейка, і тыя, каго аб'ядноўвалі адным імем — бядната... Бедныя — ад беднасці зямлі, ...ад недахвату цягла... паспрабуй, разгарніся без каня! — ад таго, што хворыя кармільцы... Былі бедныя, што век у працы, у клопаце, і бедныя, што чухаліся і то з лянотаю; былі век цвярозыя і век п'яныя».
   Юравіцкі раён паслаў на станцыю першыя чырвоныя абозы — збожжа, сабранае калгаснікамі. Адзін з абозаў вёў новы сакратар райкома Башлыкоў, другі — Апейка. Калгасаў пакуль мала і яны невялікія. Але больш чым гэта турбуе Апейку, што ў калгасах мала ладу і парадку. «Багата што яшчэ невядома; і чым далей, чым шырэй разгортваецца калгаснае, тым больш гэтых загадак. Але галоўнае: як дабіцца, каб людзі стараліся, каб рабілі ад усёй душы; каб любілі і зямлю, і коней агульных, як любяць сваё, адзінае!..»
   Дома Апейку чакаюць з яго паездак, часта далёкіх і доўгіх, жонка-настаўніца, сын і малая дачка.
   Ідучы раніцой на працу, Апейка заўважыў на сцяне нардома аб'яву. Паведамлялася, што ў нядзелю «пачынаецца чыстка членаў і кандыдатаў парт'ячэйкі Юравіцкага райкома партыі КП(б)Б». Прасілі ўсіх беспартыйных мястэчка Юравічы, а таксама селькораў з'явіцца і «падрыхтаваць факты пра работу і недахопы партыйцаў з ячэйкі, асабліва — кампраменціруюшчыя матэрыялы».
   Апейку каля кабінета звычайна чакала чарада дзядзькоў і цётак. На гэты раз гурт школьнікаў прасіў заступіцца за настаўніка, якога нядаўна звольнілі з працы за тое, што ў гады першай сусветнай вайны быў царскім афіцэрам. Дзяцей Апейка супакоіў, але паабяцаць цвёрда, што настаўніка вернуць у школу, ён не мог. Прыйшоў Глушак Сцяпан, які парваў з бацькам-кулаком і прасіўся ў камуну. Старшыня райвыканкома не мог не паверыць у шчырасць хлопца. Вельмі ўстрывожыла Апейку гісторыя яго колішняга вучня, маладога паэта Алеся Маёвага. Маці Алеся з плачам і лямантам падала газету. Нехта «Студэнт Г-скі» называў Маёвага «нацдэмаўскім падбрэхічам», «буржуазным паслугачом», «перараджэнцам» і «адшчапенцам». Алеся выключылі з камсамола, стаяла пытанне пра адлічэнне з універсітэта. Апейка наколькі мог супакоіў жанчыну, вырашыў высветліць усё, калі паедзе ў Мінск на сесію.
   Дапамагаючы сваім капаць бульбу, Ганна сустрэла на полі Васіля. Ён быў адзін, і жанчына вырашыла падысці, пераканалася, што Васіль яе кахае, як і раней.
   Васіль і Ганна пачалі сустракацца. Праз нейкі час па вёсцы папаўзлі чуткі. Свякруха, даведаўшыся, узялася праклінаць нявестку. Яўхім, калі б не бацька і брат, прыбіў бы ці знявечыў жонку. Лютаваў і ад мужчынскай абразы, і ад непакорлівасці Ганны. Яна не прасілася, не плакала, моўчкі трывала боль.
   Васіль з цесцем і братам жонкі быў на зрубе, калі Ларывон Бугай сказаў, што ён, пэўна ж, прывядзе ў новую хату Ганну, а не Маню. Пракоп і Пятро моўчкі падаліся дамоў.
   Ганна і Васіль, не згаворваючыся, прыйшлі на ўмоўленае месца. Разумелі, што гэта апошняя сустрэча, што за кожным з іх сочаць і дома, і за домам. Ганна кліча Васіля кінуць усё і куды-небудзь з'ехаць разам. Яна ўжо рашылася («Надумалася — і пайду ...Як прападаць тут век, дак мо знайду што!..»). Ведаючы, як для Васіля гэта няпроста, сказала ціха: «Не канешне зразу рашаць. Падумай...Як надумаешся, дай знак!»
   Чыстка праходзіла ў нардоме. Першым перад камісіяй і людзьмі, якіх назбіралася поўная зала, стаў сакратар райкома Башлыкоў. Пра яго гаварылі нядоўга, «камраментуючы матэрыял» зводзіўся да таго, што Башлыкоў не з усімі вітаецца і часам бывае грубым. Страсці разгарэліся вакол Апейкі. Хоць зале было «ўсё ясна» — Іван Анісімавіч «правераны народам, бальшавік», — член камісіі па чыстцы Галенчык абвінаваціў старшыню райвыканкома ў «родственнай сувязі з класава чуждымі элементамі» (родны брат Апейкі быў кулаком), у служэнні і дапамозе ім. Ён паставіў пытанне, ці можа такі чалавек займаць адказны савецкі пост і быць у партыі. Пра «класавую блізарукасць», «непрынцыповасць», «мяккацеласць» Апейкі гаварыў камсамольскі сакратар Віктар Кудравец, якога калісьці Іван Анісімавіч рэкамендаваў на працу з моладдзю, а таксама Зубрыч. Два члены камісіі — Белы і Беразоўскі — прагаласавалі супраць прапановы Галенчыка, але той паабяцаў «далажыць пра гэта вышэйстаячым інстанцыям».
   Без асаблівага напалу прайшла чыстка Харчава, начальніка міліцыі. Абвінавачанні ў недаверы да людзей, у незаконных арыштах аправяргалі Башлыкоў і Галенчык.

 «Ішлі дзень за днём, а Васіль усё не мог дайсці да якой-небудзь цвёрдасці. Усё нібы круцілася на раздарожжы... То ён гатоў быў ужо змірыцца з тым, што ёсць: «Як склалася, так склалася, не пераменіш...» То раптам з адчаем находзіла рашучасць: «Пайду! Кіну ўсё! Прападзі яно пропадам! Што б век за яго мучыцца!..» Набольш пёк жаль да маленькага сына. Пра Маню, жонку, не думаў, шкадавання да яе не было. Пэўнасць прыйшла, калі ўбачыў сваю палоску, маладую рунь: «Поле, бяда яго і радасць! Яго сіла і надзея яго! Быў ён з імі і астанецца з імі! З імі толькі і жыць яму! Не кіне ён ніколі поле гэтае, якім не пацешыўся, хату, у якой не жыў яшчэ; не кіне — каб і хацеў! Не можа кінуць; як не можа сам сябе загубіць!»
   Ганна ўбачыла Васіля ў гурце людзей, калі ў Куранях паказвалі кіно. Па тым, як ён адвёў вочы, усё зразумела.

Частка трэцяя

   Апейка едзе ў Мінск на сесію ЦВК, дзе павінна было гаварыцца аб калгасным будаўніцтве. У гасцініцы Апейка сустрэўся са старшынёй ЦВК Беларусі Чарвяковым. Сустрэча з ім пакінула ў душы светлы, лагодны след.
   У Апейкі быў свабодны дзень і ён заняўся справай Алеся Маёвага. Зайшоў ва універсітэт, у студэнцкі інтэрнат, знайшоў яго ўрэшце на кватэры. Пагаварыўшы з Алесем, ён пераканаўся, што той не вінаваты, на яго ўзвялі паклёп. Але на душы было трывожна і горка. З Алесевай справай Апейка пайшоў да Белага, той паабяцаў разабрацца.
   Апейку не даюць спакою думкі: «Чаму... абараняць цяжэй, чым абвінавачваць? Чаму... той, хто абвінавачвае, загадзя стаіць нібы вышэй? Нібы ўжо самім тым фактам, што можа абвінавачваць, нападаць, — даказвае сваю адданасць! Чаму, — адкуль гэта ўзялося? — той, хто каго-небудзь абараняе, рызыкуе нібы паказаць сваю мяккацеласць, трапіць у апартуністы? »
   Міканор прывёз каморніка і Гайліса. Калгаснікам па рашэнню адпаведных органаў выдзяляюць лепшую зямлю. Бурна праходзіць сход у Куранях, але згода большасці жыхароў вёскі ўжо не патрэбна, бо яны не калгаснікі. Раніцай на шляху камісіі, абараняючы свае палоскі, сталі Нібыто-Ігнат (яго, звязанага павезлі на возе ў Юравічы), Глушакі, Васіль. Васіль кінуўся да Міканора біцца.
   Нібыто-Ігната Гайліс адпусціў, наказаўшы, каб гэта было «апошні раз». Глушакі вырашылі параіцца з Зубрычам. Той тлумачыць Яўхіму, што нічым дапамагчы не змог, раіць гаспадарку пераводзіць у грошы, бо ўсё будзе рэквізавана для калгасаў. «Буралом гэты не абміне нікога. Усіх захопіць... не абміне ні дужае, ні слабое дрэва. Ні кулака, ні — бедняка», — гаворыць Зубрыч.
   На пахаванні Хоневай маці, на могілках, Хадоська падышла да Ганны. «Злая була я. Паганая. Божачко, якая паганая!.. Плечы Хадоські задрыжалі, галава ўпала на Ганніна плячо. — Даруй мне, Ганначко! — Няма ў мяне зла на цябе. I не було, — стрымана адказала Ганна, не зводзячы вачэй з магілкі малой».
   Хадоська пагадзілася выйсці замуж за Хоню, пайшла наперакор бацьку, Нібыто-Ігнату. Але паставіла ўмову: вянчацца ў царкве і каб Хоня выйшаў з калгаса. Хоня, які столькі гадоў чакаў Хадосьчынай згоды, паабяцаў зрабіць усё так, як яна хоча. Міканор не захацеў яго зразумець, назваў дзяўчыну кулачкай, прыгразіў выключыць хлопца з камсамола.

 Адкрываў сесію ЦВК Чарвякоў. Старшыня Саўнаркома Галадзед гаварыў пра тэмпы калектывізацыі. 3 думкай, што калгасны рух у «шэрагу раёнаў перарастае нашы адпаведныя органы», Апейка не пагадзіўся. Не пагадзіўся таксама, што «сяляне... нечуванай хваляю ўліваюцца ў калгасы». Гаварылася на сесіі «пра насільственную калектывізацыю», пра высяленне кулакоў, класавую пільнасць, падрыўную дзейнасць варожых элементаў, а побач з гэтым — пра недахоп кадраў, тэхнікі і самага звычайнага — адзення, абутку, гузікаў, нітак...
   З сесіі Апейка вёз адчуванне, што сур'ёзная размова заменена шмат у чым святочнай, што не ведае, як зрабіць, каб «удзесяцярыць тэмпы», калі няма тэхнікі, патрэбных кадраў. «Няўжо я, праўда, не разумею чагосьці, — як мне паказвае Башлыкоў... Пагрозным успомнілася тое, што жорстка абвясціў у першы вечар ...Чарвякоў: жыццё бязлітасна адкіне ўсіх, хто не зможа ісці нага ў нагу! Нібы папярэджанне сабе чуў Апейка...»
   У Юравічах Апейка праз нейкі час атрымаў пастанову, у якой «дзялілася рэспубліка па тэмпах і тэрмінах калектывізацыі на некалькі зон. ...Раён быў уключаны ў зону, дзе калектывізацыю завяршыць поўнасцю трэба было ўжо не ў два-тры гады, а за вясну, можна лічыць, за тры месяцы».
   Ганне дапамагае знайсці выйсце Параска, прапанавала перайсці да яе ў школу ў Глінішчах. Да Ганнінага ўчынку ў Куранях паставіліся па-рознаму. Старыя не помнілі, каб у вёсцы калі-небудзь жонка кідала свайго чалавека, ды яшчэ такога, як Яўхім.
   Васіль зноў пайшоў у Юравічы да Апейкі. Той, зычліва выслухаўшы, стаў угаворваць уступіць у калгас. Васіль вяртаўся «невясёлы, але і не з такой балючай роспаччу, як мінулы раз: нібы прывыкаў ужо да бяды».
   Звонкім зімовым днём Хоня пад'ехаў з гаманою да Хадосьчынай хаты, каб адправіцца ў царкву. Хадоська глядзела стрымана, Хоня рагатаў і галёкаў, быў задаволены сваёй удачай, доляй.