Жоспар

Кіріспе.....................................................................................................................3-6

Тарау – 1. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының жалпы сипаттамасы

1.1. Конституциялық құқығының жалпы сипаттамасы....................................7-8

1.2. Конституциялық құқығының жүйесі.........................................................9-14

1.3. Конституциялық-құқықтық нормалар......................................................15-17

1.4. Конституциялық-құқықтық принциптері................................................18-40

Таару – 2. Казақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құқықтық мәртебесі

2.1. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құрылымы мен мәртебесі.............................................................................................................41-48

2.2. Конституциялық іс жүргізу.......................................................................49-61

Қорытынды.........................................................................................................62-63

Қолданылған әдебиеттер тізімі........................................................................64-65
Кіріспе.
Қазақстан халқы егеменді мемлекеттің ұлттық өркендеу процесінің негізін 90-жылдары қалай бастады. Біздің ата-қонысымыз мыңдаған жылдар бойына талай басқыншылықты басынан кешті. Қаншама көне қалалар, мәдени орталықтар қирады, кітаптар өртеліп, жазықсыз жандар кұрбан болып, өлшеусіз қан төгілді. Бірақ қандай қырғын болса да алтын бесік ата-баба жері, атамекен дәл бүгінгідей ойрандалған емес. Жер ананың аялы алақанында аман қалған әрбір от басынан рулы ел тарап, халық қашан да еңсесін көтеріп, ел болып дамып кете беретін. Халқымыздың ата-қоныс қара орманға деген ұрпақтық сүйіспеншілігінің түп-тамыры да дәл осында жатыр. Сондықтан да ата-бабамыз осындай ұлан-ғайыр жерді ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен қорғап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра еткен.

Өкінішке орай, осы бір тарихи жалғастық Қазақстанды да өз уысында ұстаған тоталитарлық мемлекет кезінде үзіліп қалды. 70 жыл ішінде жүргізілген аяусыз зұлмат тек қазақ халқын сан жағынан ғана селдіретіп, өз отанында азшылыққа ұшыратып қойған жоқ, ол өмір сүретін табиғи ортаны да ойрандады, халық санасын уландырды, оның тарихында мыңдаған жылдар бойына мәңгілік болып саналып келген талай табиғи байлық ондаған жылдардың ішінде-ақ сарқылып келмеске кетті.

КСРО өзінің 70 жылдық тарихында ұлттардың, этникалық топтардың, аз халықтардың теңдігі мен құқы жөнінде жар салудан жалыққан емес, ал іс жүзінде халықаралық міндеттерді сақтау былай тұрсын, тіпті, конституциялық заң ережелері де орындалмады. Шынайы демократия болмағандықтан да заң әрқашан қағаз жүзінде қалып отырды. Тек егеменді Қазақстан Республикасы жағдайында ғана құқықтық мемлекет құрудың шынайы мүмкіндігі туып отыр. Біздің жас мемлекетіміздің Конституциясында міне осы қадам тәуелсіз Қазақстанның демократиялық дамуының кепілі ретінде жүзеге асырылады.

Құқықтық мемлекет құру мен қоғамды демократияландыру – қайшылықты, ұзақ та күрделі процесс. Бұл біздің жас мемлекетіміздің аяғынан қаз тұру жолынан да жақсы байқалады. Тоталитарлық жүйеден демократиялық қоғам өміріне өту қажеттілігі айқын болған күннен бастап-ақ Қазақстан тұрғындарының алдында ең алдымен Қазақстан мемлекетінің егемендігі мен тәуелсіздігін қорғау міндеті тұрады.

Бұл орайда демократияны дамыту – меншік қатынастарын реформалау мен нарықтық экономикаға өту экономиканы тығырықтан алып шығудың, ұлттық мемлекеттің қалыптасуына қолайлы жағдай туғызудың толассыз жолы. Саяси саладағы басты мақсат – жас егеменді мемлекетті қуатты президентті республика етіп қалыптастыру. Біздің мемлекетімізде барлық азаматтардың теңдігі барлығының заң алдындағы бірдей жауапкершілігі, кімнің қай ұлтқа жататындығына қарамастан, бірдей екендігі әуелден-ақ нақты көрсетілген. Әрине, кейбір жағдайда жергілікті ұлт – қазақтардың мүддесі ерекше ескеріледі. Мұндай жағдайға ұлттық мәдениетті, тілді өркендету, қазақ диаспорасының рухани-мәдени және басқа да байланыстарын қалпына келтіру, олардың өз Отанына қайтып оралуына қолайлы жағдайлар туғызу жатады.

Басқа елдер деңгейімен салыстырмалы түрде алғандағы экономикалық байлыққа қол жеткізудің алғышарты – бүкіл қоғамдық өмірді демократияландырған тұрақты құқықтық мемлекет құру болып саналады.

Құқықтық демократиялық мемлекетте Конституция, яғни біздің қоғам өмірінің Негізгі Заңы аса жоғары мәнге ие. Конституция жобасы Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап жасалына бастады. [1 б. 10]. Конституция қабылдаудан бұрын бүкілхалықтық талқылаудан өтті.

Біздің Конституциямыз бойынша Қазақстан халқы егемендіктің иесі, республикадағы мемлекетік биліктің жалғыз қайнар көзі болып табылады. Республикада тек қазақтар ғана емес, басқа ұлт өкілдері де тұрады. Сондықтан саяси ымыраға келу қажет болғандықтан қазақ халқы өз қамын күйттеумен қатар, жас мемлекетіміздің тыныштығын, оны одан әрі нығайтуды ойлауы керек.

Құқықтық мемлекет құру, қоғамдық өмірді демократияландыру, жалпыұлттық келісім мен ынтымақ Қазақстан Республикасының әлемдік қауымдастықтың лайықты толық мүшесі болып енуінің басты шарты болып табылады.

Республиканың президенті Н.Ә.Назарбаевтың тікелей басшылығымен тәуелсіз Қазақстанның жаңа Конституциясы қысқа мерзім ішінде әзірленді. Ол халық талқылауынан өтіп, референдум арқылы өз күшіне енді.

Жаңа Конституцияның өмірге келуі, жан-жақты сараптамадан өтуі Н.Назарбаевтың атымен тікелей байланысты. Конституцияның бас авторы – Назарбаев Н.Ә деп толық сеніммен айтуға болады.

Конституция Қазақстанның демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде дамуына қолайлы жағдай жасайды. Заңда белгіленген барлық тұжырым, қағидалар өмірдің барлық салаларын өркениетті заң жүзінде басқаруға жағдай жасап отыр.

Еліміздің бұл Негізгі Заңы бірінші рет Қазақстан Республикасын президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет деп жария етті. Бұл мемлекеттің құзырына өз аумағының тұтастығын, сырттан қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз ету толығымен жатқызылады.

Конституцияда демократияның түпкі мәні ерекше айқындалады. “Демократия” деген грек сөзін өз тілімізге аударсақ, халықтың билігі деген мағына шығады. Осы тұжырым қағида Негізгі Заңның үшінші бабында нақты бейнеленген. “Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық” нақты жазылған.

Конституцияда республикадағы мемлекеттік билік біртұтас деп жарияланған. Бұл билік Конституция бойынша үш тармаққа – заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесі болып болып дараланған. Мұндағы мақсат билікті біржақты иемденіп кетушілікті болдырмау үшін олардың аражігі ажыратылып, әрқайсысынан конституциялық өкілеттіктері айқындалған. Олар бір-бірінің ісіне қол сұқпайды, әрқайсысы өз құзырларынша қызмет етеді[3 б 45].

Негізгі Заңда саяси бостандықтарға кең кепілдік берілген. Саяси қозғалыстар Конституция шеңберінде емін-еркін өмір сүріп, қызмет ете алады. Оған ешқандай қысым жасалмайды.

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында Конституциялык Кеңеске арналған бөлім бар. Осы мемлекеттік органның қандай мақсатта кұрылатындығы Конституцияда көрсетілмеген. Алайда, Конституциялық Кеңестің Конституцияда белгіленген өкілеттігінен Конституциялық Кеңестің негізгі көздейтіні Конституцияны қорғау екендігі көрінеді.

Жұмыстың ғылымилығы – бұл Қазақстан Реслубликасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күшi бар Жарлығы осы органның нені көздейтінін айқынын да дәл бейнелеген. Онда Конституциялық Кеңестің мемлекетік орган peтiнде Республика Конституциясының Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында үстемдік етуін қамтамасыз ететіндігі айтылған. Қазақ КСР-ның бірде-бір Конституциясында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 1993 жене 1995 жылдардағы Конституцияларында мұндай ереже болған жоқ.-"Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі туралы" Ереже бipiншi рет Президенттің жоғарыда көрсетілген Жарлығында баянды етілді. Осы ережеде ең алдымен Қазақстанда конституциялық кұрылыстың белгіленгені, құқықтық мемлекет кұрғысы келетіндігі, мемлекеттің Конститутцияға бағынуға тиістігі идеясы көрініс тапқан. Міне осыған сүйене отырып, Конституциялық Кеңес Конститутцияның үстемдігі амтамасыз етуі тиіс. Бұл Конститутциялық Кеңестің өз қызметінде;

олардың бұлжымастығын, яғни, нормативтік құқықтық актілерді қабылдау, ұйымдастыру акцияларын жүзеге асыру(сайлау және т.б.) кезінде жоғары мемлекеттік органдардың конституциялық нормаларды мүлтіксіз орындауын қамтамасыз еtеtih конституциялық нормаларды;

мемлекеттік белгілі біp жағдайын айқындайтын, мысалы мемлекеттің біртұтас нысанын, саяси тұрақтылықты орнықты-pатын, т.б. конституциялық кағидапарды;

конституциляық идеяларды, принциптерді, мысалы әлеу-меттік мемлекет, қазақстандық патриотизм, т.б. идеяларды басшылыққа алуы тиіс.

Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: жұмысты жазу барысында көптеген заң актілері басшылыққа алынды. Конституциялық құқығының проблемаларын зерттеген келесі шетел авторларын айтуға болады: С.С. Алексеева, A.M. Барнашова, СВ. Боботова, А.Б. Венгерова, Н.В. Витрука, В.К. Дябло, И.П. Ильинского, Д.А. Керимова, В.В. Кровельщикова, В.А. Кряжкова, Б.М. Лазарева, В.О. Лучина, Н.А. Михалева, М.А. Митюкова, В.В. Невинского, С.Э. Несмеянова, М.А. Нуделя, Ж.И. Овсепян, Л.Н. Плеханова, М.А. Свистунова, Б.А. Страшуна, С.А. Татаринова, М.А. Шафира, Ю.Л. Шульженко, Б.В. Щетинина, Б.С. Эбзеева, А.И. Экимова, Х.-Р. Альваро, Ф. Ардана, Г.Г. Арутюняна, А. Бланкенагеля, А. Демишеля, Ф. Демишеля, Ж.-П. Жакке, Ф. Люшера, М. Пике-маля, В. Шампель-Дэпла және т.б..
Ал Қазақстан ғалымдарын да айтуға да болады: С. Абдильдина, Ж. Баишева, И.Ж. Бахтыбаева, К.А. Мами, С.Ф. Ударцева, Е.Б. Абдрасуловым, А. Котов, Г. Сапаргалиев, Ж. Салимбаева.

Жұмыстың мақсаты – Қазақстан республикасының Конситуциялық Кеңесінің құқықтық мәртебесін анықтау, талдау және проблемаларын шығару

Қойылған мақсатқа жету үшiн мынадай мiндеттер көзделдi

• 
  Конституциялық құқығының жалпы сипаттамасы беру
  
• 
  Конституциялық құқығының жүесі анықтау
  
• 
  Конституциялық-құқықтық нормалар талдау
  
• 
  Конституциялық-құқықтық принциптері сипаттамасын беру
  
• 
  Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құрылымы мен мәртебесі аңықтау
  
• 
  Конституциялық іс жүргізу аңықтау
  

Дипломдық зерттеу кезінде Конституциялық Кеңес қызметінің құқықтық мәртебесін және іс жүргізу түрлерінің түрлерін саралаудын ғылыми негіздері туралы Қазакстан Республикасының заңцары мен осы сала бойынша жазылған көптеген ғылыми еңбектерді оқып, салыстырып, зерттедім.

Дипломдық жұмыс барысында зерттеуде мынадай әдістер қолданылды:
салыстыру, талкылау, бақылау, қорытындылау, құқықтық нормаларды
талкылау.

Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан,

қорытындыдан және қолданылған әдебиеттерден тұрады
Тарау – 1. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының жалпы сипаттамасы

1.1. Конституциялық құқығының жалпы сипаттамасы
Конституциялық құқық — Қазақстан Республикасы құқық жүйесі салаларының бipi. Ол өзінің ішкі тұтастығымен сипатталатын құқықтық нормалар жуйесін білдіреді және басқа құқық жүйесінің нормаларынан ерекшеленеді.Ішкі тұтастық конституциялық нормалардағы қоғамлық қатынастардың ерекшеліктерімен белгіленетін, солар арқылы реттелетін жалпы белгілердің болатындығын білдіреді. Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар оның пәнін құрайды [5 12 б[ .

Конституциялық құқық пәнінің өзіндік ерекшеліктері бар. Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық катынастар мемлекет жене қоғам құрылымының непзін құрайды және мемлекетік биліктің жүзеге асуымен тікелей байланысты жүрпзіледі.

Конституциялық құқық пәнін түсіндірудің теориялық, сондай-ақ практикалық мәні бар. Онсыз конституциялық құқыктың нормалары мен институттарына тән менін дурыс тусінуге болмайды, олардың құқықтық реттеудегі мэні мен ролін ашып керсету, құқықтық жүйеден орнын анықтау мумкін емес. Кон­ституциялық құқық пәнін білмейінше оның нормаларын қолдану саласын да анықтау мүмкін емес. Өйткені,нақты құқықтық әрекеттерді таңдау кезінде,ең алдымен қай саланың нормасын қолдану қажеттігін анықтап алу керек.Ал ол үшін,реттеудің нысаны болып табылатын қоғамдық қатынастар сипатын белгілеу қажет.

Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қатынас­тар аясы мейлінше кең. Ол мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине, конституциялық құқық нор­малары аталған салаларды барлық көріністері бойынша және жан-жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі, базалық қабаттарды ғана реттейді. Бұл қабаттар мемлекет пен қоғамдағы кейін кең дамитын саяси, эксномикалық, әелеуметік,діни байланыстардың. негізін қалайды.

Конституциялық құқық, тұтас алғанда, құқықтың реттеу әдicтepi деп аталатын белглілі бip тәсілдер мен әдістердің көмегімен мемлекетік жене қоғамдық қатынастарды реттейді. Комституцинлық-құқықтық, қатынастарды реттеу ушін төмендегідей: I) мәндеттеу әдicі; 2) тыйым салу әдici; 3) рұқрат ету әдici; 4) тану әдici қолданылады. Міндепипеу әдісі мемлекеттік органға сияқгы, жеке тұлғаларға да қатысты, олардың барлық, қызмет саласында қолднылады. Қазакстан Республикасы Конституциясының 18-бабында: Мемлекеттік оргагдар, коғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бүкаралық ақпарат құралдары apбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шсшімдермен және акпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті»деп жазылған.Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабы бұл әдісті қолданудың тағы бip мысалы болып табылады. Яғни; «Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс». Аталғап қағида мемлекеттік меншікке сияқты, жеке меншікке де қатысты. Тейсінше, конституциялық норма мемлекеттік органдарды да, жеке меншік иелерін де меншікті тек өзі мүддесіне ғана емес, сондай-ақ қоғам мүддесіне де пайдалануға міндеттейді.

Конституциялық құқықта тыйым салу әдісінде кең қолданылады. Бұл әдіс, көбіне мемлекеттік органдарға, қоғамдық құрылымдарға қатысты қолданылады. Тыйым сaлy әдісі азаматтарға қатысты шектсулі жағдайларда ғана қолданылады. Қазақстан Республикасы Констикуциясының 39-бабының 3-тармағында былай делінген: «Саяси себептср бойынша азамматтардың құқықтары мен бостандыктарын қандай да бip түрде шектеулерге жол берілмейлі». Конституция заңда қаралмаған әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқы демократияның шынайы көрнici болып табылатын рұксат ету адісін де кең қолданады [6 б.56[ .

Мұндай адіс көп жағдайда адамның және азаматтың мертебесі белгілеу үшін қолданылалы. Мысал ретінде әркімнің,.заңмен беленгеннен басқа ретте, Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұруына және тұратын орнын epкiн таңдауын айтуға болады. Рұқсат ету әдісінің өзіндік ерекшеліктері мынада, Конституция

Белгілі бір ауқым, шекке дейін еркін әрекет ету мүмкіндігін бере отырып,субъектінің әрекетін айтарлықтай шектей алады. Рұксат ету әдaici мемлекеттік органдардың өкілеттігін белгілеу кезінде де қолданылады. Айталық, Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 4-тармағына сәйкес парламент Палаталардың бірлескен отырысында Президентке, оның бастамасы бойынша, әр Палата депутаттары жалпы cанының үштен екі дауысымен бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге хақылы.

Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы, меніңше, құқықтық, реттеудін тағы бip әдісін- тану (танымау) әдісін де қолданады. Кеңестік кезеңнен кейінгі конституциялық құқық жөніндегі әдебиеттерде мұндай әдістің қолданылу мүмкіндігі байқалмайды. Оның үстіне бұл әдіс объективті факторлдан - адамдардың табиғи құқықын заң тұрғысынан та­нудан туындайды. Мемлекет адамдардың табиғи құқығына рұксат етеді емес, дәлірек айтқана, таниды [6 б.47[ .

Сонымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағында былай деп жазылған: «Адам құқықтары мен бостандықтары әр кімге тумысынан жазылған,олар абсолютті деп танылады,олардын ешкім айыра алмайды,заңдар өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданулы осыған қарай анықталады».Құқықтық ретеуді әдіс ретінде тану да конституциялық құқықтың демократиялық және адамгершілік мәнің сипаттайды.
1.2. Конституциялық құқығының жүйесі
Құқық ғылымында құқықтың заңдық бастаулары ұғымы қалыптасқан.Бұл орайда құқықтың бастаулары ретінде құқық нормаларын көрініс беретін нысандар ұғынылады.Құқықтық нормалар нормативтік құқықтық актілерде белгінеді. Қазақстан Респуликасында құқық бастауларын анықтауға қатысты бірқатар ерекшк белгілер бар.Біріншіден,Конституцияда құқық нысандары нысандары бастаулары аталады. «Қазақстан Респуликасында қолданылатын құқық Коституцияның,соған сай келктін зандардың,өзге де нормативтік құқықтық актілердін халықаралық шарттың және өзге де Республиканың міндеттемелерінің,сондай-ақ Республика Конституция лық кенесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады». [1 б.24 [ .

Көрсетіген конституниялық қағила құқық бастауларын жалпылай сипаттайды. Констигуцияда көретілген нормативтік құқықтық актілердін нысанларының бәpi бірдей оның бастаулары болып табылмайды. Қазакстан Рспублисасының конституциялық құқығының негізгі қайнар көзі, тұтас алғанла, Конс­титуция болып табылады. Мұндай жәйтті бөліп айтуымның cебебі, ұлттық құқықты қалыптастырулық қайнар кззі ретінде тек Констктуцияның құқықтық нормалары ғама емес, сондай- ақ оның басқа да эльементтері:принциптері, жалаң қағидалары , міндеттері мен мақсаттары да қызмет етеді. Тарихи фактіні бұлайшаа сипаттаудың мемлекеттің тек көп ұлттық, қапа емес халықтық сипатын ұгынуда да айрықша мәт бар. Ал бұл идея мемлекеттің барлық көп ұлтты мемлексттің атынан ызымет етулі, ұлттық белглері бойынша кемстілуге және басқаларына жол бермеуді көздейді, Әрине, бұл идеялардың бәpi тиістi заңдардың қайнар көзі ретіне қызмет етуi тиіс, Қазақстанды әлеуметтік мемлекет ретінде тануда конститушмлық идеянын бастаулық мәні қызметін атқарады . Бұл қағида Республика азаматтарың әлеуметтік жағынан қамтамасыз етуге арналған идеяларлын негізгі қайнар көзi болуы тиіс. Қазакстан Республикасы Конституциясы жарнялаған мемлекет қымметінің принциптері: қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық, бүкиіл халықтың қажетіне орай экономикалық даму, Қазакқстандық пат­риотизм, мемлекет өмірің мейлінше маңызды мәселелерін демократиялық әдітермені шешу Қазақстандық құқықтың қайнар көзі қызметін атқарады.

Мемлекет және оның органдары кызмеінің негізіне алынбастан бұрын, ол принциптер әр мемлекетік органның ерекшеліктері ескеріе отырып, тиісті нормативтік құқықтық. актілермен бкітілуі тиіс.

Конституцняның құқыктық нормалары сала peтіндe конституциялық құқықтың тура жене тікелей кайнар көзі болып табылады, Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық нормалары калайша құқықтың қайнар көізі ретінде сипаптталады.

1. 
   Қазакстан Реслубликасы Конституциясында бүкіл конституциялық заңдардың негізі бодып табылатын құқыктық нормалар орнықтырылады. Басқаша айтқанда, Конституцияның құқықтық нормалары конституцияның құқықтық -қатынастарды реттейтін барлық нормативттік құқықтық. актілері қалыптастыру мен дамытудың негізі болып табылады.
   
2. 
   Қазахстан Республикасы Конституииясының құқықтық
   нормалары мемлекет пен қоғам өмірің барлық салаларын:
   саяси, экономикалық, әлеуметтік , мәдени саладарды қамтиды.
   Әрине, Конституцияның құқыктық нормалары аталғанан салалар-
   дағы қоғамлық қатынастарды егжей-тегжейлі және жан-жақты
   реттемейді. Ол тек қоғамлық қатынастардың мәнді , басты бағыттарын ғана реттеіщ. Қазахстан Республикасы Конституция­сының құқыктқк нормалары құқықтын басқа салаларынын құқыктық нормаларынан ұсынысымен ерешеленеді.
   
3. 
   Конституиялық құқықтық басқа бастауларымен салыс-тырғанда Қаазақстан Республикасы Конситуцияның жоғары заңдық күші бар және Қазакстанның барлық аумағында қолланылалы. Қазақстан Республикасында қабылдаған заңдар және басқа нормативтік актілер Конституциядан бастау алуы
   және оған кайшы келмеуіс. Егер олар Конституцияға қайшы келсе, онда олар заңсыз деп танылады және қолдануға жатпайды.
   Қазақстан Республикасының Конституциясында оның қағилаларының жогары заңдық күшін қамтамасыз етудін кепілдігін белгіленген.
   
4. 
   Қазақстан Республикасы Конституциясының тек конституциялық құқыктың ғана емес, сондай-ақ құқыктың басқа да салаларынын бастауы ретіндегі мені мынада, онда халықтың мемлекеттік еркі, олардын құқықтық демократиялық мемлекет құру, дүниежүзілік қауымдастыққа оның тең құқылы мүшесі ретінде қосылу жөніндегі табандылығы тікелей көрніс тапқан.
   
5. 
   Конституция құқықтың баскқ бастауларынан, сондай-ақ тек мемлекетттің ғана емес, сонымен бірге тұтасқан ғогамның да негізгі заңы екендігімен ерекшеленеді. Басқа нормативтік құқықтық актітлер қоғам өмірінің жекелеген тараптарын қамтиды. Ал, Қазақстан Республикасы Констнтуциясының идеялары, принциптері құқықтық нормалары бүкіл қоғам өмірінің мейлінше мәнді бағыттарын реттейді; жекелеген адамды, азаматты, қоғамдық қызметтің барлық субъектілерін біріктіреді, қозғалыстарды, өзін-өзі басқару органдарынң және басқаларын) қамтиды.
   
6. 
   Сондай-ақ, Конституция конституциялық құқыктың бас­қа бастауларынан өзгерістер e мен толықлырулар қабылдаудың ерекше тәртібін белглеуімен де ерекшеленеді. Мұндай тәртіп Конституцияның мемлекет пен қогамның негізі заңы реіндегі жене олардың тұрақтылығын қамтамасыз ету кажеттігнен туындайтын менімен сипатталады.
   
7. 
   Қазақстан Республикасы Конституциясыны конститу­циялық құқықтық кайнар көзі ретіндегі тағы бip өзіндік қыры онда оның басқа кайнарларының нысандары: конституция-ыкқ, жәй заздары, Президенттің нормативтік жарлықтары мен қаулылары, Қазақстан Республнкасы Үкіметі қаулылары, сондай-ақ заңдық күші денгейі, кабылдау, жариялау, күшін жою тәртібі көрсетітеді [9 б. 28[ .
   

Қазақстан Республикасы конституциялық құқының мемлекеттік (республикалық) мені бар құқыктық. нормаларды белглейтін қайнар көзнің қатарына конституциялық зандар жатады. "Конституциялық заңдар" атауы Қазақстан Республи­касы Конституциясына енгізілген . Қазакстанның конституция­лық зандарының өзндік ерекшелігі— олар Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізбейді, тек Констнтуциянық құқықтық нормаларын нақтылайды. Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын қабылдаудағы ic жүргзуі Конституцияға өзгiepiсер мен толықтырулар енгізу туралы шешім қабылдаудағы ic жүргізуден ұсынысымен ерекшеленеі.

Жәй заңдарда да конституциялық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Жәй заңдарды Казакстан Республикасының Парламенті қабылдайды. Қазакстан Республикасы Конституциясында қаралған жағдайда жәй заңдарды Президент те қабылдай алады. Қазақстанның конституциялық құқының қайнар көзіне азаматтық туралы, көші-қон туралы және басқа жай заң­дар жатады.

Қазақстан Республикасы Мәжілісінің Регламенті, Сенатының Регламенті, Парламентініц Регламенті, Парламент Палаталары құрған үйлеспруші және көмекші органдар туралы ереже конституциялық құқыксалаларының кайнар көзні болып та­былады. Қазакстан Республикасы конституциялық құқының кайнар көзне Қазақстан Рсспубликасы Президентінің нормативік жарлықтарын да жатады. Президенттің жардықтары үшін топқа:

1) конституциялық заң күші бар жарлықтарға.

2) жай зан күші бар жарлыктарға.

3) заңға сәйкес нормативтік жарлықтарға бөлінеді [9 б.37[ .

Әрине, тәртіп бойынша, Президент өзінің де заң шығармашылық қызметіне сәйкес норматквтік жарлықтар қабылдау жолымен жүзеге асырады, Парламент озінің заң шығармашылық өкілеттілігін Президентке берген жағладайда ол заңдық күші бар жарлықтар қабылдауға құқылы. Заңдың күші бар жарлықтардын заңдық күші Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаган заңдардың зандық күшімен тең.

Республикала заң шығаратын орган жұмыс істемеген кезде Президент конституциялық-құқықтық нормалардан тұратын конституцилық және жәй заңдық күші бір қататар жарлыкқтар қабылданады. Олар әлі де күшіне және Қазақстан Реслубликасы конституциялык құқының қайнар болып табылады. Олардың катарына Президенттін Парламент және депутаттар туралы, референдум туралы. Президент туралы, Үкмет туралы Коституциялық Кеңес туралы және басқа жарлықтары жатады.

Президенттің нормативтік жарлықтарының бәрі бірдей конституциялык құқықтын қайнар көзі болып табылмайлы. Ондай жарлықтар — констигуциялық-кукыктык нормаларлан туратын нормативлк жарлыктар.

Казакстан Республикасы Уюметінні нормативтж кұкыктык актілері конституциялык құқықтың. конституциялық-құқыктық нормалардан тұратын сала ретінлегі кайнар көзі болып табылады.

Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның конституциялық құқықтың қайнар көзі pетінде ерекшк зор. Аталған декларация Кенестер Одағы кезінде қабылдағаны мен , ол кеиіин егемендік Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңла. 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституцияларда және басқа конституциялық актілерле бекітілген принциптеді жариялады [9 б.56[ .

Қазакстан Республикасы таныған халықаралық-құқықтық актілердін нормалары да конституциялық құқықтың қайнар көзіне жатады. Ол адам құқы, қогамлық құрылымдар және басқалар туралы Конституциялық мәні бар құқықтық нормалардан тұруы мүмкін.

Саланың қайнар көзіне жергілікті органдардық, сондай-ақ конституциялық-құқықтық. нормалары (шешімдер , жарғылар, ережелер) бар жергшкті өзін-өзі басқару органдарының нормативтік құқыктық актілерде де жатады. Олардың кенестегі заңдық күші шектеулі жәме олар жергілікті сипатта болады.

Конституцняаық құқық құқыктық ғылымының бip саласы реінде оқытылады. ғылым ретінде конституциялық құқыққа өз пәні, өз бастаулары, оның оқып үйренуге өзіндік бағыт –бағдар тән. Ғылым конституциялық құқықты құқықтық ғылымының бip бөлігі ретінде қарастырғандықтан, ол салалық ғылымына жатады.Конституциялық құқық ғылымының конституциялы құқықтың қалыптасу, даму, қызмет ету заңдылығын зерттесуге бағытталған, конституциялық заңдылыққа сүйенетін негізгі ұғымдар мен сенаттарды қалыптастырады жәнс конституциялық құқықтық ғылым жүйесіндегі орны мен рөлін анықтайды. Конституциялық құқық ғылымы мемлекеттік басқару және мемлекеттік құрылыс нысандарын, Қазақстан мемлекеті тетігін (механизмін), мемлекеттік органдардың өзара қарым-қатынасының нысандарың, әдістері мен тесілдерін зерттейді. Ол конституциялық құқықтың мәні, нормалары мен институттарының бағыттарын және оны жүзеге асыруға байланысты процестерді зеріттеидді. Осындай жұмыстарды жүзеге асырудың нәтижесінде конституциялық-құқықтық қатынастар туады, өзгертеді және тоқтатылады. Сондықтан конституциялық құқық ғылымы конституциялық-құқыктық қатынастардың сипатын және табиғаттың, олардың басқа саладық құқыктық қатынастармен салыстырғандағы ерекшеліктерін зерттейді, Конституциялық құқық ғылымы реттелетін қоғамдық қатынастардың конституциялық-құқықтық нормалар әрекетінің тиімділігінің зерттейді, ондай тиімділік әлсіреген жағдайда оны күшейту үшін ұсыныстар жасайды,Аталған ғылым мертебесі конституциялық заң арқылы белгіленетін мемлекеттік органдардың қызметтін зеріттейді. Сөйтіп, бұл мемлекеттік органдар, әрине, оқшаулаған күйде емес, олардың өзара байлансты денгеиінде зерттеледі. Мұнда, сондай-ақ конституциялық-құқықтық нормалардын тиімділігін де қарастырылады. Конституциялық құқық ғылымы құқықтық нормалардың тиімдігігін ғана қарастырып қоймайды, сонымен бірге қоғамдық қатынастардың құқықтық реттелу шегін объективтітүрде зеріттейді.Былайша конституциялик-құқықтық нормалармен реттелуі мүмкін қоғамлық қатынастарды жалпылама анықтауға болганмен , ic жүзінде олар реттейтін қоғамдық қатынастар шегін реттеу оңай да емес.Нәтижесінде Конституциялық құқықтық нормалар табиғатында құқықтық басқа саладарының нормаларымен реттелуі тек қатынастарды қоса барынша кең көлемдегі қатынастардың peттeyi мүмкін немесе, керсінше айталық, өзінің әлеуметтік мәніне орай солар арқылы реттеллуі тиіс қоғамдық қатынастар конституциялық-құқықтық нормалардын назрынан тыс қалдыруы мүмкін. Ғылым мұндай меселелерін жауабын іздеп табуы тиіс. [10 б. 56[

Конституциялық құқық ғылымы халық өкілдігіұлттық ,халықтық, және мемлекеттік егемендік,мемлекеттік басіару мен құрым,әкімшілік-аймақтың бөлініс нысандары сияқты кешенді проблемалардың тұжырымдамасын жасайды.Жергілікті өкілетті жіне өзін-өзі басқару органдары жүйесін де осы ғылым зеріттейтін пән. Ғылым сайлау жүйесінде демократияның қайнар көзі ретінде айрықша назар аударады.Аса маныздылардың қатарына мемлекеттік органдардың уйымдастырылуымен мен қызыметінің коституциялық принціптерін зеріттеу жатады.

Конституциялық құқық ғылымы адам мен азаматтың құқы, шетел азаматттары, конституииялық нормалардың адам құқының халықаралық кқұқық нормаларымен өзара байланысы проблемаларын зеріттеуге айрықша назар аударуы Конституциялық құқық ғылымы оның пәні болып табылатын объетілерді зеріттейді.

Ол олардың әлеуметтік,тарихи,логикалық және басқа ір өөәр түрлі әдістерді қолдана отырып,ғылыми методологиялық принциптерге сүйене отырып зеріттейді.Конституциялық заңдылықты оқып-үйрену,оның әлеуметтік табиғатын,бағытын ашып көрсету,іс жүзінде қолданылуын қарау негізінде ғылыми теориялық ережелерді,тұжырымдарды,тұжырымдамаларды қалыптастырады.Бұл ережелелер тек ғылымның дамуы ғана үшін емес,сонымен бірге заңдылықты жетілдіру ,мемлекеттік органдардың қызыметін жақсарту үшін де маңызды. Конституциялық құқық ғылымы тұтас құбылыс болғандықтан оның тұжырымдамалары,теориялық ережелері өзара байланысты болып қана болмайды,сондай-ақ біртұтасғымен ерекшеленуі тиіс.Конституциялық құқық ғылымының бірлігі мен тұтастығы теориялық кешендердің шартты түрдегі дербестігі жоққа шығармайды.

Ол дербес зеріттелетін мынадай айтарлықтай кешендерден тұрады.Олардың қатарына, Мысалы,билікті бөлісу, парламентаризм, президенттік басқару нысандары,сайлау жүйесі, азаматтық, егемендік, мемлекеттің сипаты мен мәні, халық билігі, азаматтық қоғам тұжырымдамасы, саяси плюралим және басқа теориялар жатады. Осы теориялармен тұжырымдамалардың қай-қайсысы болсын дербез қалыптасады, сонымен бірге олар бір-біріне ықпал етеді.

Ғылым "конституциялық құқық'* деп аталғандықтан,оның негізгі бастауы-Конституция болып табылады.Ол Конституияның негізінде басты теориялық ережелерін қалыптастырады.Сонымен бірге жинақталып келіп конституциялық заңдылықты құрайтын:конституциялық заңдар,жай заңдар, Президенттің нормативтік жарлықтары,Үкіметтің қаулылары жергілікті өкілетті органдардың шешімдері де конституциялық құқық көздерінің қайнар көздері болып табылады. Бұл –конституциялық құқық ғылымының нормативтік құқықтық қайнарлары.Конституциялық құқықтың басқа да бір бастауы – конституциялық –құқық нормаларды іс жүзінде жүзеге асыру.Нақәс жүзінде зеріттеу ғана конституциялық құқық нормалардың сыртқы табиғатын ғана емес, сондай-ақ ішкі мәнін,қолданылу ақиқаттығын түсінуге мүмкіндік береді. Конституциялық –құқықтық нормаларды нақ осылай кешенді зеріттеу ғана ғылыми ілім ,тұжырымдамалар,идеяларт туғызудың негізі болып табылады. Конституциялық құқық ғылымының келесі бір қайнар көзі- отандық,сондай –ақ шетелдік ғылымдардың конституциялық құрылыстың философиялық, заңдық, саяси, әлеуметтік және басқа мәселелеріне арналған ,осы салаға тікелей немесе жанамалай қатысты еңбектері.

Қазақстанда қазіргі заманғы конституциялық құқық ғылымы тақыр жерде қалыптасып отырған жоқ. Біріншіден, кенестік кезенде ол Қазақстанда шартты түрде кең дамыды. Алайда, Қазақ КСР-ы КСРО-ның құрамында болғандықтан Қазақстанның дербез конституциялық құқық ғылымы болған жоқ. Ол кенестер елі конституциялық құқық ғылымының құрамдас бір бөлігі болады. Екіншіден, дербес, егеменді Қазақстан Респуликаксы құрылғаннан кейін мұнда өзінің конституциялық құқық ғылымы қалыптаса бастады. Қазақстанда аталған ғылымның теориялық бастаулары дербес конституциялық даму мәселерін казірің өзінде зеріттеитін республика ғылымдарының еңбектерінің бірі болып табылады.Әрине,Қазақстан конституцияонал-ғылымдары «кереметтер жасау»туралы ойдан мүлдем

Аулақ. Қазақстан ілемдік өркениет жетістіктеріне, соның ішінде конституциялық құқық саласында да игілікке қол жеткізе бастады.


1.3. Конституциялық-құқықтық нормалар
Оны: 1) басқа кұқықтык нормалармен ұксастығы кандай; 2) құқықтын басқа салаларының құықтық нормаларынан конституциялық құқықтык нормалар қалай ерекшеленеді деген екі бағытта қарастырылған жөн. Конституииялық құқықтық нормаларға құқықтық нормаларға барлық белгілері тән [10 б.47[ . Оларды мемлекеттік органдар кабылдайды. Олар қоғамдық қатынастарды ретке келтіретін құрал болып табылады. Олар баска да заң нормалары сиякты, екі:реттеушілік жене қорғаушылық қызметті атқарады. реттеуші нор­маларға құқықтық қатынас мүшелеріне субъективтік құқық беру жене оларға заңдық міндеттеме жүктеу жолымен тәртіптің белғілі бip нұсқасын белгілейтін конституциялық-құқықтық нормалар жатады. Бұл, әcipесе, Конституцияның азаматтын құқығы мен бостандығы туралы бөлімінде анық көрінеді.Құқық қорғаушы нормаларға субъектілер тәртібін_, олар тәртіпі бұзған жағдайда, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілеу жолы­мен анықтайтын конститупиялык-құқықтық нормалар жатады. Мұндай кстституцияпық-құқықтық нормалар көп емес. Конституциялық құқық қоргау нормалары салыстырмалы түрде көп болмағанымен олардын мәні мейлінше зор, олар конституциялык құрылысты нығайтуда, азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғаушы, саяси тұрақтылығы сактауда үлкен рөл атқарарадыы. Құқық қорғаушы нормаларға президенттжің импичменті ту­ралы, үкіметке, жекелеген мүшелеріне сенім көрсетпеу туралыы конституцпялык ережелер жатады.

Конституциялык қүқықтын нормаларын тусіну үшін конституциялық pеттеушіi нормалары өкілеттік беруші, тыйым салушы, міндеттеуші нормаларға бөлудін айтарлыктай мәні бар.

Өкілеттік беруші конституциялық құқыктық нормалар субъективік құқыкты жағымды мазмұнда белгілейді. басқаша айтканда, субъектіге (мемлекеттік органга, коғамдық бірлестікке, азаматгарға) кандай да бip жағымды әрекет жасауға кұкық

береді. Осындай құқык беруші нормалар көп мөлшерде аматтарға беріледі Бұлар - азаматтардың саяси, экономнкалық, әлеуметтік құқықтары туралы конституциялық нормалар.Құқық, беруші нормаларға. Қазақстан Республикасы Президентінің, Yкіметінің, Конституциялық Кеңесінің конституциялық өкілеттігін анықтайтын нормалар жатады.

Конституциялык заңдарда тыйым салатын нормалар да бар. Олар адамдардын белгілі бip қасиеттегі арекеттерінене ұстанымдылық жауапкершілігін белгілейді. Айталық,Конституцияқ негізді саяси партиялар құруға, заңсыз қарулы курамалар уйымдастыруға тыйым салады. Тыйым салушы конституциялық нормалар мемлекеттік конституциялык негздерін, заңдылық пен құқыктық тәртіпті қорғауды көздейді Бул туралы Конституцияда анық айтылған. 5-баптын 3-тармағында: «Мақсаты немсе ic-әpекеті Республиканың констятуииялық кұрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұксан келтіруге,оның тұтастығын бұзуға,мемлекеттік қаіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік,нәсіліне,ұлтық, діни, тектік - топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құрылуға және олардың қызметіне, сондайақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамдар құруға тыйым салынады» делінген.

Міндеттеуші конституциялық нормалар адамдардың, қоғам­дық бірлестіктердің , мемлекеттік органдардың белгілі бір жағымды әрекеттер жасау жаупкеркіршілігін белгілейді.. Конститу­ция Парламент Палаталары Төрағаларына бірқатар жауапкершілік жүктейді. сондай – ақ азаматтардың да конституциялық жауапкершілігін есте сақтаған жөн.

Конституциялық-құқықтық нормалар, ерекше қоғамдық қатынастарды зерттейді.

1. Конституциялық-құқықы нормалар адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздерін бекітуге қатысты конститутциялық құрылыс негіздерін нығайтумен , мемлекет органдары жүйесін анықтауға байланысты қатынастарды реттеуді көздейді.

2. Конституциялық-құқықтық нормалардың үлкен заңдық күші бар.Басқа құқықтық нормалар Конститутцияға қайшы келмеуі тиіс.Барлық басқа нормативтік актілер Конститутциялық негізінде шығарылады. Конституция қағидаларына кайшы келетін құқықтық актілердін күші жойылуы тиіс.

Конституциялық нормаларды корғау құқы Конституциялық Кеңеске жене Прокуратураға берілген.

3. Материалдық және іс-жүргізушілік конституциялық –құқықтық нормалар ерекшеленеді.Қылмыстық,азаматтық , әкімшілік құқықтан айырмашылығы конституциялық құқықықтың конституциялық нормаларды жүзеге асырудың жалпы бір жақты тәртібін белгілейтін мамандандырылған іс-жүргізуші саласы жоқ. Алайда, бұл констнтуциялық құқықта іс-жургізетін нормалар жок деген сөз емес. Конституциялық құқықтық нормалармен реттелетін қоғамдық қатынастар тобының қай-қайсысының да өзіндік ic-жүргізу нормалары бар. айталық , Парламенттің зандар қабылауының белгілі бір тәртібі , Президент импичментінің Парламентке депутаттар сайлауын өткізу тәртібі және басқалары конституциялық нормалармен белгіленген.

Конституциялық құқық өзіндік мемлекеттік –құқықтық институтка ие. Құқықтық норма — құқықтық әлемнің тілі. Ал құқықтық институт құқықтық жалпылыкты, яғни, өздерінің заңдық мазмұнының жақындығы бойынша топтасқан құқықтық нормалар жмынтығын білдіреді. Құқықтық нормалар конституциялық құқық саласын сырттай емес, Құқықтық институттар арқылы құрады. Конституциялық құқықтың конституииялық институттары конституциалық-құқыктық нормалардың ықпалындағы қоғамдық қатынастардың белгілі бip учаскелерін реттеуді көздейді. Әр құқықтық институт шартты түрде конституциялық саласының дербес құқықтық нормалар тобын білдіреді.Құқықтық институттың шартты түрдегі дербестігі құқықтық реттеудің тұйықталмаган тетігімен,конституциялық құқықтың басқа да құқықтық институттарымен байланыста және тәуелділікте екендігімен көрінеді және олардың бәрі өзара байланыста конституциялық қатынастарды реттеуді қамтамасыз етеді.

Конституцциялық құқықтың құқықтық институттары қоғамдық қатынастардың ірі немесе шағын тобын реттей алады.

Алайда ,бұған қарап , олардың мәнілігін жогары немесе төмен деп бағалауға болмайды. Әр құқықтық институт өз учаскесінде құқықтық қатынастарды тиімді peттeyi тиіс. Бұл үшін құқыкқтық институт реттелетін қатынастардың барлық қырын қамтитын құқықтық нормалар кешенін толық меңгеруі қажет. Әрине, ол бір-ақ рет қайталанатын ic емес. Реттеу пәні — қоғамдық қатынас — жанды, серпінді құбылыс. Осыған орай, оның жағдайын назардан шығармай, тисінше құқықтық институтты жетілдіріп отыру керек.

Әр конституциялық-құқықтық институт тек қоғамдық қатынастардың белгілі бip учаскеін ғана реттемейі. Оның нормаларында арнаулы ұғымдар, терминдер, қагидалар жатыр. Мысалы, азаматтық институтының мазмұны «азамат» «азаматтық», «азаматтық алу» «азаматтықты жогалту», «азаматтықтан шығу», «азаматтын құқы, бостандығы жене жауапкершілігі» тағы бас­қа осындай ұғымдардан көрінеді.

Жалпы айтқанда, конституциялық-құқықтық институттың, кез келген басқа құқықтықтық иниституттың сияқты, өз құрылымы бар. Бұл құрылымды құрайтындар әр қилы зандық мазмұнымен сипатталады. Мұндай әр қилылық қогамдык қатынастардың тиісті бөлігін реттеуді қамтамасыз етеді.Бүкіл әр қилылығына қарамастан құқыктық институттың нормалары ортақ құқыктық принціптермен идеялармен бірлестірілген. Айталық, қабыллау негіздеріне қарамастан азаматтық институты азаматтардың бірлігі мен тендігі принціпімен бірлестіріледі. Құқық институ­ты кей кездері жекелеген нормативтік құқықтық актілерінде бекітіледі. Арнаулы заң қабылданған сол азаматтық институтын-ақ алалық. Бұл азаматтық қатынастарды реттейтін барлық құқықтық нормалар осы заңның ішінде деген сөз емес. Аза­маттық туралы негіз боларлық нормалар өзіндік қырымен Казакстан Республикасының Конституциясында жазылған.
1.4. Конституциялық-құқықтық принциптері
Құқықтық принциптер — тәртіптің нақты ережелерін бойына жинақтамаған, бірақ мемлекеттік, оның органдарының, азаматтардың, олардың бірлестіктерінің, лауазымды адамдардың кызметін ұйымдастырудың белплі бip бағыттарын қарастыратын құқықтық нормативтік идеялар. Конституциялық принціп­тер — Конституцияда бекітілген және конституциялық құрылысты, оның қызметін ұйымдастыру бағытын анықтайтын нормативтік идеяалар.

Сондықтан олардың мемлекет үшін,азаматтар үшін айрықша маңызы зор,Конституциялық принціптер қандай болса, конституциялық құрылыс та сондай немесе керсінше.

Конституциялық принціптер,түптеп келгенде, Конституция қабылданар кезенде қалыптасқан экономикалық, саяси, әлеуметтік, экономикалық факторлармен және мемлекет пен қоғам дамуының стратегиялық идеяларымен қамтамасыз етіледі. Сыртқы факторларлы: әлем таныған халықаралық құқық нормаларында назардан тыс қалдыруға болмайды. Республика Конституциясында Қазақстан халықаралық құқық принціптері мен нормаларын құрметтейтіндігі атап айтылған. Қазақстан Республикасы Конституциясы иормаларын талдау көрсеткендей, конституциялық принціптерді айтылу нысандарына карай екі топ­қа: 1) Конституция айкындалған; 2) айқындалмаған консти-гуциялық қағилаларлы талдау аясына рәсімделген топтарға бөлінеді. Айтылғандара республика кызметіне негіз болатындай прнціптер (1-баптын 2-тармағы), мемлекеттік билікті заң шығару, атқару, және сот тармақтарына бөлу принціпі (77-баптын 3-тармағы) жатады.

Бұл принціптердің Қазақстан Республикасы Конституциясында көрінуінің себебі бар ма? Бұл сұраққа осы принциптердін қолданылу аясы белгілі бip деңгейде түсінік береді. Pecпублика кызметі негіз боларлық принциптер бүкіл мемлекетке, оның бүкіл тетігіне, тұтастай алғанда қоғамға. азаматтардын бірлестіктеріне ыкпал eтyi тиіс. Басқаша айтқанда,аталган барлық субъектігер өз кызметіне нақ осы принциптерді негіз етіп алулары керек.Аталған принциптерді азамат, қоғам және мемлекет үшін өмірлік маңызы бар. Сондықтан олардың конституцияда айқын көрсетілуі рөл мен беделінің көрсетілуіне игі ықпал ете алады.

Конституция Қазақстан Республикасының қызметіне негіз боларлық принциптерді орнықтырады. Приниптерді қарастырмастан бұрын. "республика" ұғымының аталған тіркесте нені білдіретінін анықтап алу керек. Конституияның кіріспесінде айтылғандай, Конституция мемлекеттің де, қоғамның да ең негізгі заңы болып табылады. Көптеген конституциялық нормалараын мазмұны мен мәні де оларлың қоғам өмірінің аса маңызды қырлары мен салаларын реттеуге арналғандығын көрсетеді. Нақ осы себептерге opaй "Қазакстан Республикасы" аталған жағдайда мемлекет,оның органдары сияқты қоғам,оның институттары ұғымында білдіреді.Тейсінше Қазақстан Республикасы қызметіне негіз боларлық принциптер туралы констнтуциялық ереже Қазақстан мемлекетіне, оның органдарына және Қазақстан қоғамына, оның қоғамдық саяси институттарына арналады.

Қоғамдық келісім принципі бірінші орында тұрады. Мұндай принціпті нығайту қажеттігі мынада, әр түрлі объективік және субъективтік факторларға байланысты қоғам әр түрлі қабаттарға, топтарға, таптарға, ұлттарға,тектерге , конфессияларға және басқаларына бөлінеді. Мұндай бөліу әр түрлі әлеуметтік топтардын біріне-бірі сәйкес келмейтін әр-түрлі дүиетанымдары, көзқарастары, идеялары, сенімдері барлығын білдіреді. Мұндай ерешелік көзкарас кайшылығына, текетіреске,өзара күрес себептеріне түрткі болмауы тиіс. Басқа топтың, тектің, ұлттың,діннің,нәсілдің өкілдеріне төзбеушілік тек көзқарас қайшылығына ғана емес,сондай-ақ ушығушылықты текетіресті,ашық қарсы тұрушылыкты тудырады.

Мұндай жағдай ушыққан жақтарға ғана емес,бүкіл қоғам ушін де қауіпті,оның қалыпты жұмысына,әр адамның тыныш өмір сүруіне кенсел келтіреді.

Сондықтан калыпты қоғамдық келісімнің маңызы айрықша. оған қоғамның,оның органдрының перманеттік қызыметі арқылы көз жеткізеді.

Әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік,діни, басқа да ерекшеліктеріне қарамастан баршаның тең құқылыгын нығайтуда,мемлекеттің аталған норма шығармашылық кызметінің маңызы айрықша. Мемлекеттік органдардың құқық қорғаушылық қызметінің де қоғамдық келісімдерді нығайтуға қосар үлесі зор. Мемлекет қоғамдық -саяси бірлестіктерден қоғамдық келісімдерді бұзуға бағытталған әрекеттерге жол бермеуді талап етеді. Қоғамдык-саяси бірлестіктердің жарғылары, ережелері тек өз жақтастарының идеяларын, көзқарастарын насихаттайтындай, бір топтың азаматтарын екінші топтын азаматтарына қарсы қоятындай мазмұнда болмауы тиіс.Жарғыларына мұндай ережелер енгізілген қоғамдық-саяси бірлестіктер тіркелмейді. Егер қогамдық-саяси бірлестіктер өзінің қызмет барысында қоғамдық келісімді бұзуға бағытталған акциалар өткізсе, онда тиісті құқық қорғау органдары арқылы мұндай әрекетердің жолы кесілуі тиіс. «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы»Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 15 қантарда Заңында «діни біргестіктер заң талаптарын және құқық тәртібін сақтауға міндетті.

Мемлекет дін ұстанатын және оны ұстанбайтын азаматтар арасында, сондай-ақ әр түрлі діни бірлестіктер арасында өзара тиімділік пен құрмет қатынастарын орныктыруға жәрдемдеседі»деп жазылған.Мұндай қағидалар «саяси партиялар туралы», «коғамдық бірлестіктер туралы»Заңдарга да енгізіледі.

Қоғамдық келісімді қолдау –мемлекеттің ,оның органдары ғана емес, сондай-ақ қоғамдық саяси институттардың,тұтастай қоғамнын да міндеті.. Бұл opaйда Қазақстан Республи­касында қасында жағдай қанағатганарлықтай. Азаматтардың , оларлың бipлестіктері мен ұйымдарын сан мыңдаған ұсыныс-тілектерін ескере отырып, жалпыұлттық келісім, коғамдық-.саяси тұрақтылықты нығайту мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев "1997 жылды жалпыұлтық келісім және саяси куғын-сургін кұрбандарын еске аду жылы деп жариалау туралы. Жарлық шығарды. Жалпыұлттық келісім жылын өткізіуде саяси партиялар, ұлттық мәдени орталықтар,қоғамдық және діни бірлестіктер белсенді рөл атқарды.Олар қоғамдық келісімді,қоғамдық-саяси тұрақтылықты нығайту бағытында бірлескен акциялар өткізуді көздейтін өзара келісімдерге қол қояды.

Республика қызметіне негіз болатын манызды принциптердін бірі-елде саяси тұрақтылықты орнату. Қоғамдық келісім сияқты,саяси тұрақтылық та мемлекеттің,қоғамныңолардын институттарының үздіксіз,ойластырып жүргізген жұмысының нәтижесінде жүзеге асырылады.Саяси тұрақтылық қоғамда саяси,құқықтық мұраттар және әлуметтік –саяси құндылықтар бірлігі нәтижесінде белгіленеді.Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның барлық мүшелерін біріктіре алатын және саяси тұрақтылық үшін берік негіз қалайтын саяси-құқықтық мұраттарды,әлеуметтік-мәдени құндылықтарды қалыптастырады.Алайда,мұндай факторлар саяси тұрақтылықты жеке өздері қамтамасыз ете алмайды.Саяси даму-идиялық емес,стихиялық процес.Саяси жанжалды тудыратын себептер аз емес.

Саяси жанжалда әлеуметтік факторлар жетекші орын алады.Ол-топтардын,әлеуметтік қабаттардын арасындағы экономикалық мәртебенің алшақтығы.Мұндай текетірестік қалып бастауларын жанжалдасушы тараптардын қажетін,мүддесін қанағаттандыра алатындай экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру жолымен жоюға болады.

Адамдардын әр түрлі әлеуметтік топтарының саяси мұраттарындағы алшақтық-саяси жанжалдын тағы бір бастауларының бірі. Мұндай жанжалжар мемлекеттілікті реформалау,мемлекеттік құрылым жолдары туралы әр түрлі пікірлердін қақтығысуы нәтижесінде туады.Қазақстан Республикасының 1993 жылы Конституциясы назарды мемлекеттіліктін ұлттық сипатына көбірек аударып,саяси жанжалдың тууына жол ашты.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік құрылым саласында және мемлекттілік сипатында мұраттар бірлігін қалыптастыруға қолайлы жағыдай жасады.Сондықтан Контитуция осы процесте саяси жанжалдын тууына тосқауыл қойды. Саяси жанжалды тудыратын себептердін енді бірі-түпкі рухани құндылықтардағы,мәдени дамудын тарихи және көкейкесті мәселелерін бағалаудағы алшақтықтар.Мұның айқын көрінісінің бірі-Республикада тіл мәртебесі мәселесі бойынша ұзаққа созылған айтыс және текетірес.Конституция және тіл туралы жана зан саяси жанжалды тудырған себептерді жойды.Алайда,оны тек тиісті мемлекеттік органдардын білікті ұйымдастырушылық және құқық қолданушылық қызыметі ғана толық жоя алады.Қазақстанда құрылған және тұрақты жұмыс істейтін ұлттық мәдени орталықтар бұл іске игі ықпалын тигізуде.

Қазақстан Республикасының қызметі экономикалық дамуға бағытталуы тиіс.Экономикалық қоғамның гүлденуіндегі шешуші мәніне орай бұл негізгі принцип болып табылады.

Осы принципті орнықтыра отырып, конституция,біріншіден мемлекеттін қоғамның экономикасын дамытуда алатын орны мен жауапкершілігін атап көрсетеді.Мемлекет экономикалық процестедін сырттап,қоғамды нарықтық қатынастын бей –берекет толқынында қалдыра алмайды.Мемлекеттің жеке экономикалық қатыныстар саласындағы қатал байыпты да батыл реттеушілік қызыметінсіз,сондай-ақ экономиканың мемлекеттік секторларын жан-жақты реттеп,қатал басқармайынша экономиканы дамыту мүмкін емес.Екіншіден, Конституция экономикалық қатынастарды жолға қойып,экономиканы дамытуда азаматтық қоғамның өзінің де алатын орнын мойындайды.Бұл Конституциялық меншіктін екі нысанын:мемлекеттік және жеке меншікті Қазақстан экономикасының негізі ретінде мойындау туралы қағидасынан туындайды.Экономиканың жеке секторы оның субъектілері арқылы тек жеке мүддені ғана көздеп қоймай,сонымен бірге дамытуға да жауап беруі тиіс.Бұл-игі ниет емес,Контитуциялық талап.Жұмысқа қабілетті әр адам өзінің жеке юасы үшін ғана емес,ел экономикасының дамуы үшін де жауапты екендігін сезінуі қажет.

Конституция Қазақстандық патриотизм принціпін негізгі принціптердін бірі ретінде есептейді.Патриотизм Қазақстан азаматтарының өз отанына деген сүйіспеншілігі мен берілгендігін білдіретін,оның өмірдін барлық салаларында-саяси,экономикалық,мәдени салаларда табысқа жетуіне, оның қуатының,қорганыс қабілетінің артуына,халықаралық аренада беделінің нығайуына ықпал ететін идеясы,сезімі мен әрекеті.Қазақстандық патриотизм-ол Қазақстанда сандаған жылдардан бері тұратын әр ұлттын адамдарданының мүдде бірлігін сезіну,бұл елдін тарихи өткеніне құрметпен қарау,жаңа мемлекет құрып,азаматтық қоғамды қалыптастырудағы белсенді қызымет.Қазақстандық патриотизм ұлттық тарихқа,ұлттық әдет,дәстүрлерге селхоз қарайтын ұлттық тоғышарлықпен келіспейді.

Қазақстандық патриотизм жалған патриотизмге,өз ұлтын бұрмалап көрсетушілікке,оны басқа ұлттарға қарсы қоюшылыққа төзбейді.Өйткені аталган принцип барлық ұлттардын жане әлеуметтік топтардын өкілдерін бірлестіруге қоғамның экономикасына қызмет етеді халықтық дауыс беруге шығарылуы мүмкім мәселелер тізімі келтірілген. Бұл мәселелер Республика Конституциясында, Конституциялық заңдарға,оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізілген заңдарда қабылданған. Референдумға мемлекет өміріндегі шешілуге тиісті басқа да маңызды мәселелер шығарылады. Республикалық Референдум өткізу: 1) референдумға epiкті түрде қатысу жане азаматтардың өз қалауын epкін айту; 2) жабық сайлау кезінде референдумға азаматтардын жалпыға ортақ, тең жане тікелей қатысу құқы; 3) жариялылық принциптеріне негізделеді.

Парламенттін кызметі демократиялық әдістер негізінде жүзеге асырылады. Оның Палаталарының құзыретіне жататын барлық мәселелер, тұтас алғанда, ашық қарау, талқылау, дауыс беру жолымен шешіледі. Конституция мемлекет өміріндегі манызды мәселелерді. шешу басқа жағыдайларда да көздейді. Конституииялық Кенес, Үкімет, орталық атқарушы органдар өз қызметтерінде демократиялық әдістеді кең қолданады.

Билік бөлу принциптерінің маңызды болатын ceбeбi, ол мемлекеттік ұйымдастырылуың, оның тетіктерін белгілейді. Конституцияда бұл принципті тану алдынғы қатарлы демократиялық мемлекеттердің тарихи тәжірибесін ескеруді,құқықтыұқ мемлекет құруға бағыт ұстауды білдіреді.

Билік бөлу принципі конституииялық құрылыс негіздерінің бірі ретінде конституцияның мемлекеттік органдардың жүйесі мен құзыретін олардын өзара өкілеттік шегін бекіткен көптеген қағидаларында көрніс тапты. Казақстан Респубикасының Констуитуциясында республикада мемлекеттік билік біртұтас,оның зан шаруашылық,атқарушылық және сот билігі тармақтарына бөлу және тепе –тендік жүйесін пайдалану арқылы өзара байланыс жасау приципіне сәйкес Конституция мен заңдардың негізгі жүзеге асырылатындығы атап көрсетілген.Бұл биліктің әр тармағымен өз құзыреті бар екендігін және оның шегінен шығуға болмайтындығын білдіреді.Сонымен бірге ол билікті шоғырландыруды,бөлуді,манаполиясыздандыруды да білдіреді.Билікті бөлу,олардын бірде біреуі өзгелерінің өкілеттігін шектемеи,екіншісін өзіне бағындырмай және әр қайсысы өзара түсініктікпен,өзара ынтымақпен қызмет істеуі тиіс болған жағдайда Конституцияға сәйкес оның үш тармағын өзара тенестіруді де білдіреді.Мемлекеттік биліктін жоғарғы сатысында мемлекеттік биліктін жоғарғы сатысында билік бөлу принципін қамтамасыз ету үшін

Қазақстан Республикасының Конституциясы бөлу принципін билік тармақтары арасында ic жүргізуді шектеу принципімен ұштастыруды көздейді . Қазақстан Республикасы Конституцисына тән сипат, онда ic жүрпзудін түпкі билігі Парламенке бекітілген. Басқаша айтқанда, Парламент, оның Палаталары Сенат жене Межіліс — өз кызметін тек Конституцияда көрсетілген өкеттік шеңберінде ғана жүргізеді. Ал үкіметін өкілеттілігіне келсек Конституция бойынша оған олардың кейбіреуі ғана берілген. Оның Президентінің заңдары мен актілері арқылы жүктелген басқа да қызметтерді атқаратындығы көрсетілген. Парламент өкілеттігінің жабық тізімінің конституцялық тұрғыда бекітілуін мен түсіндіруге болады? Біріншіден,ол жоғары өкілетті органың кеңестік конституциялармен жене белгілі бір денгейде Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясымен бекітілген бүкіл билікті илену құқынан бас тартуды білдіреді. Екіншіден,тәуелсіз,егемен Қазақстанның ерекшеліктерін ескере отытып,биліктін бөліну принципін барынша нығайту қажеттігінен туып отыр. Үшіншіден, Парламент әр түрлі саяси күштер,әлеуметтік топтар ықпал ететін жолғарғы өкілетті орган болып табылады. Ал бұл парламент қызыметінің қарама-қарсылық тудыруға мумкіндік жасауға мүмкін. Қазақстан Республикасы Парламенттінің аз жылғы тәжірибесі,оның палаталарының таза заң шығару қызмерімен айналысқандығын көрсетеді.

Депутаттардын сөздерін айқын саясаттандырылған сырын байқалмайды.Олардын кейбір мұндай пікірлерін қолдау таппауда. Бұл жақсы ма, жаман ба, оны уақыт көрсетеді.Кейбіреулер мұндай жағдайда Парламент өкілеттілігінің шектелгендігнен деп түсіндіруге тырысады.Алайда бұл басқа мәселе Қазақстан Республикасы Президенттінің мәртебесі билік бөлу принципіне талдау билік жүйесінде Президенттің жағдайы ерекше деп есептеуге негіз қалайды.Біріншіден, Президент толық күйінде биліктін бірде -бір тармағына қосылуы мүмкін емес; екіншіден,оның биліктін барлық үш тармағының қызметіне бірдей араласуына мүмкіндік беретіндей құқы бар; үшіншіден,оның өкілеттілігі мемлекеттік биліктін барлық тармағының үйлесімді қызыметін және билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ете алады.

Қазақстанның Конституциялық құрылысының қарастыруының қазіргі өзіндік ерекше жағдайында билік бөлу принципін бекітіп, жүзеге асырудын маңызы айрықша. Ол биліктін бір тармағының екінші бір тармағының жоғары тұруын,қоғамда бедел үстемдігін болдымауға арналған. Тепе-тендік жүйесі мүмкін қателіктерден,тіпті билік тармақтары арасындағы қарама-қарсылық барынша арылуды көздейді. Бұл принципті жүзеге асыру үшін мемлекеттін барлық құрылымдарының қызметін тиімді және қолайлы,мемлекеттік басқару тетігі жұмысының тиімділігін күшейту қажет.

Әрине,билік бөлу принципін барлық билік тармақтарының тәжірибесін байыту есебінен жетілдіруге болады.Судьялардың жұмысы принциптерін арнайы атау ол билік тармақтарының бірі болгандығы үшін ғана емес,сондай-ақ құқықтық мемлекеттікте азаматтардың құқын,бостандығын және занды мүдделерін қорғауда айрықша мәнге ие болатындығымен де маңызды.

Конституция нормаларын талдау онда көрсетілген,бірақ принцип ретінде бейнеленбеген құқықтық идеялардын ерекше тобын даралауға негіз жасайды.Сөз жоқ,олардын да манызы зор.Тікелей атап көрсетілмегендіктен оларды екінші кезекте қоюдын жөні бола қояр ма екен.Конституциянын талдау негізінде қалыптасқан осы принциптердін өзі осыған куә емес пе.

Оған Қазақстан Республикасының үстемд ігі принципі жатады.

Қазақстан Республикасының Коституциясында Конституцияның үстемдігі принципі Ресей Федерациясы, занддр туршде кабылдай-тыны жазылган. тур!нде Республикалык референдуммен енгізіп мумкін\ api карай бойынша жалтасып кетед.

Конституциянын тікелей колданылуы онын жогары зандык куші манызды болып болып табылады. Конституциянын тікелей колданылуы онын: I) құқықшығармашылығына; 2) институттык кайта күрылуга; 3) азаматтардың, олардың кұкыктары мен бостандыктарын желей жүзеге асыруына; 4) адамдардын моральдык-кукыктык омір салтыка ыкпал етуш білдіреді.

Конституция ic жүзінде кұкык ұғымын береди. Ол кандай зандардын кабылдануы мумкж екендігін керсетеді. Ол біркатар жоғары мемлекеттік органдардьщ нысандары кврсеттлген нор­ма шыгармашылык еендігін белгілейді. Мемлекегтік органдардын кұрылу тәсілдерін бекіте отырып, Конституция тұракты институттык жанарудык негізін жасайды. Азамаггар Кон­ституцияға сүйеніп, еэдерінің кұкыктары мен бостандыктарын корғай алады. Азаматтардын конституциялык нормалары әр турлі кабылданылып, әртурлі жузеге асырылуы мумкін. Бірінші шарт— ол Конституциядағы сияқты (4-баптың 2-тармағы) тікелей дараланбаған. Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында Конституцияның үcтемдік принципі әр қилы әсер етеді. Ен алдымен ол Қазақстанда конституциялық кұрылысты орнықтырудан, құқықтық мемлекет құруға ұмтылудан көрінеді. Конституцияның үстемдігін тану мемлекеттін Конституцияға, заңга бағыну идеясын білдіреді. Қазақстан Республикасының Конституциясында рес­публика «өзін құқықтық мемлекет ретіне бекітеді» деп жазылған. Мұндай жинақы ұғым Қазақстан Рсспублнкасының aлі де құқықтық мемлекет емес екендігін, соған ұмтылатындығын, солай болуды алдына ида мақсат eтіп қойылғандығын білдіреді. Ал бұған Конституцияның үстемдігі принципінің салтанат құруымен қол жеткізуге болады.

Конституцияның үстемдігі,сондай-ақ оның басқа да принциптерімен, нормаларымен бүкіл мемлекеттік органдардың,қоғамдық бірлестіктердін,лауазымды адамдардын және дауыс бергенде Конститутуцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі.Демек, конституциялық заңдар қабылдау жолымен Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге болмайды. Ендеше, Конституцияға өзгеістер мен толықтырулар енгізетін актіні қалай айтамыз? Президенттін «Қазақстан Республикасының Парламентті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» жарлығы да бүкіг мәселені айқын ашып бермейді. Жарлықтын «Қазақстан Республикасы Парламенттінің актілері» атты 13 –бабында Парламентімен заң актілерін ,оның ішінде Конституциялық актілерді де,заңдар түрінде қабылдайтыны жазылған. Демек, конституциялық заң - ол заңдардың бip түpi. Аталған қағидаларды талдау арқылы өзінің заңдық күші бойынша конституциялық заңның бірінші орында тұруы тиіс деген тұжырым жасауға болады. Конституциялық заң арқылы Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге болмайтындықтан, актінің басқа нысанын табу керек.

Мұндай өзгерістep мен толықтырулар "түзету" қабылдау жолмен енгізу мүмкін.Мұндай нысан республикалық референдум үшінде сай келеді. Конституцияның 91-бабы шамамен төмендегідей мазмұнда өнделгені жөн. «Қазақстан Рес­публикасы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар түзету түрінде Республикалық референдуммен енгізілуі мүмкін», әрі қарай мәтін бойынша жалғасып кетеді.

Конституцияның тікелей қолданылуы оның жоғарғы зандық күші принципінің манызды бөлігі болып табылады.Конституцияның тікелей қолданылуы оның:

1)құқық шығармашылығына;

2)нституттық қайта құрылуға;

3)заматтардың,олардын бірлестіктерінің өз құқықтары мен бостандықтарын тікелей жүзеге асыруына;

4)адамдардын моральдық –құқықтық өмір салтына ықпал етуін білдіреді.

Конституциялық іс жүзінде құқық ұғымын береді. Ол қандай заңдардың қабылдануы мүмкін екендігін көрсетеді. Ол бір қатар жоғары мемлекеттік органдардын нысандары көрсетілген норма шығармашылық өкілеттігін белгілейді. Мемлекеттік органдардын құрылу тәсілдерін бекіте отырып, Конституция тұрақты институттық жанарудын негізін жасайды. Азаматтар Конституцияға сүйеніп,өздерінің құқықтары мен бостандықтарын қорғай алады. Азаматтардын Конституциялық нормалары әр тұрлі қабылдалынып,әт түрлі жүзеге асырылуы мүмкін. Бірінші шарт – ол Конституцияны білу.Бұл орайда жобасы әлі басталған жоқ деуге болады.Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы cәуірдегі Конституцияның кең таныстыру туралы. тұрғандардын құқықтық білімін көтеруге жасалған алғашқы қадам. Конституцияда тура айтылмағанмен, конституциялық заңдылық принципі оның алтын арқылы іспеттес. Конституциялық зандылық іліміне айтарлыктай мән беріліп жүрген жоқ. Конституциялық заңдылық — ол барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың, азаматтардың және олардың бірлестіктерінің Қазақстан аумғында конституииялық нормалар мен кағидаларды мүлтіксіз сақтап, біркелкі қолдану. Конституиия­лық зандылық идеясы Конституцияның барлық тарауларының арқауы деуге болады, ал мемлекетттік органдардын уйымдастыру тәсілдері ,өкілеттіліктері, қоғамық бірлестіктердін қызметін ұйымдастыру туралы, азаматтардың құқықтақтары мен бостандықтары туралы айтылатын жерлерде ол мейлінше айкын көрінеді.

Айталық, Парламент өз өкілеттігі шеңберінде қызмет жүрпзуі тиic. Бұл Үкіметке де қатысты. Мұндай принцип тек Конститу­ция нормаларын сақтау талабынан ғана көрініп қоймайды. Конституиия конституциялық заңдылықтын жүзеге асырылуын камтамасыз ететін кұралдар мен органдарды да қарастырады. Мысалы, Президент өзінің тиым салу құқығын пайдалану, Конституцияға қайшы келетін заңды Парламенке кері қайтара алады.

Парламент қабылдайтын Заңдардың Қазақстан Конституциясына сәйкестігін Президент қол қойганға дейін Конституциялық Кенес қарайды. Бұл арада проблема бар сияқты. Не Конституцияда, не Президенттің Конституцпялық Кенес туралы конституииялық заң куші бар Жарлығында Конституциялық Кеңес Парламент қабылдайтын барлық заңтарды қарауы тиіс пе деген сұраққа жауап берілмеген.

Егер Конституцияны 72-бабының 1-тармағынын 2)-тармақшасын ежіктей талдасақ. Парламент кабылдайтын барлық заңдар алдын ала Конституциялық Кекесте қаралуы тиіс. Алайда, бұл проблемаға шынайы көзқарас тұрғысынан келген жөн. Біріншіден, 72-баптың 2)-тармағының 2-тармақшасын сөзбе –сөз қабылдасақ, онда консти­туциялық норманын бұзылғанын байқаймыз. Конституиялық Кеңестік қарауынан өткізбей-ақ Парламент бірнеше заң кабылдады ,оған Президент қол койды. Екіншіден, құрамында жеті мүшесі бар Конституциялық Кенес заңның қай-қайсысының болсын Конституцияға сәйкестігін қарай алмайды. Үшіншіден,Сенат қабылдаған жоба заңға айналады және он күннен кешіктірілімей Президенттің қол қоюына ұсынылуы тиіс. Пре­зидент Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес күнінің ішінде кол қояды. Демек, Президенттің заңды қарауына, шын мәнінде, он бес-ақ күн берілген. Заңнын констнтуииялығы туралы мәселені қарау үшін Конституциялық Кеңеске бір айға дейінгі мерзім белгіленеді. Айтылғандардан, Парламент қабылдайтын барлық заңдарды Президент қол қойғанға дейін қарауға Кон-стнтуииялық Кеңестін күші жетпейді. Демек, Президент қол койғанға дейін Конституциялық Keңестің заңдардың Консти­туцияға сәикестігін дау туған жағдайда ғана қарайтындығын пысықтаған дұрыс.

Бұл арада тағы бip мәселе туындайды. Егер Парламент Президенттің тыйым салуына төтеп берсе, Президент жеті күнің ішінде заңға қол коюы тиіс. Ал егер Парламент Конституцияға қайшы заң қабылдаған болып шықса Президент не істей алады? Президенттің Констигуциялық заң күші бар Пре­зидент туралы Жарлығында оның өкілеттігінің толық тізімі берілгсн. Онда заңның Конституиняға сәйкессізігі туралы мәселе жөнінде Конституциялық Кеңеске жүгінуіне Президенттің құқы жоқ. Президент Консгитуцияға сәйкес келмейтін залңға қол коюы тиіс. Бұл ақылға сыймайтын жәйт. Президент туралы Жарлыққа, егер Президент Парламент екінші peт қабылдаған заңда Конституцияға сәикес келмейтін қағидалар бар деп есептесе, оның Конституцнялық Кеңеске жүгінуі құқы туралы толықтыру енгізу керек.

Одан әpi, Конституциялық Кеңес Конституцияны қорғайды, бекітілгенше халықаралық келісім-шарттарды, сондай-ақ соттардың нормативтік актілерлін Конституцияға қайшылығы жөніндегі жүгіпулерін қарайды. Сонғы жағдайда әнгіме азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауы туралы болып отыр.

Айқындалмағандар қатарына демократиялық централизм принципі де жатады. Әнгіме – атқарушы биліктін иерархнялық құрылуы мен қызметі жөнінде. Айталық, жергілікі атқарушы органдар Республиканың атқарушы органдарының біртұтас жүйесіне кіреді,атқарушы биліктің жалпымемлекеттің саясатты тиісті аумақтарды даму мүддесі мен тұтыну қажетіне сай жүргізуін қамтамасыз етеді.

Цетрализм Президенттін облыстардың, қалалардың әкімдерін тағайындауларынан көрінеді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабында келтірілген субъектілердің өтініші конституциялық іс жүргізу қозғауға себеп болып табылады.

Өтініш екі тілде (қазақ және орыс) және Конституциялық заңның 22-бабының талаптарына сәйкес ресімделуге тиіс.
Конституциялық іс жүргізу сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 35 және 36-баптарымен көзделген жағдайларда қозғалуы мүмкін.

Келіп түскен өтініштер белгіленген тәртіппен Конституциялық Кеңестің аппаратында тіркеледі.

Конституцияның, Конституциялық заңның және Регламенттің талаптарын бұза отырып келіп түскен өтініштерді Конституциялық Кеңес аппаратының басшысы кері қайтарады.

Мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың Конституциялық Кеңеске қарасты мәселелер бойынша өтініштері Конституциялық Кеңестің Төрағасына беріліп, олардың арғы қозғалысын Төраға белгілейді. Төраға Кеңес мүшелерінің біріне келіп түскен өтініш бойынша ұсыныс дайындауды тапсырады.

Конституциялық Кеңестің Төрағасы түскен өтінішті Кеңестің қарауына енгізеді, оның отырысы, демалыс және мереке күндерін қоспағанда, өтініш түскен күннен бастап үш күн ішінде өткізіледі. Конституциялық Кеңес, өтінішті зерделеп және Кеңес мүшесінің ұсынысын тыңдап, іс жүргізуге қабылдайды немесе қабылдаудан бас тартып, «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Жарлықтың 25-бабында көзделген негіздер бойынша оны кері қайтарады.

Конституциялық Кеңестің Төрағасы өз өкімімен Конституциялық Кеңестің отырысына материал дайындауды жүзеге асыру үшін Конституциялық Кеңестің мүшесін белгілейді. Кеңестің мүшесін баяндамашы етіп тағайындау туралы Төрағаның өкімі, Кеңестің мүшесі өтінішті алған күні шығарылады. Келіп түскен өтініштің ерекше күрделілігіне не оның аса маңыздылығына, жедел түрде дайындалуы керектігіне қарай, материалдарды дайындау Конституциялық Кеңестің бірнеше мүшесіне тапсырылуы мүмкін. Өзара байланысты бірнеше өтініш келіп түскен жағдайда Конституциялық Кеңес оларды бір конституциялық іс жүргізуге біріктіру туралы шешім қабылдай алады. Өзара байланысты бірнеше өтінішті іс жүргізуге қабылдау туралы мәселені шешер кезде, олардың бірі Конституциялық Кеңеске, ал басқалары - өзге мемлекеттік органдарға ведомстволық қарасты болса, Конституциялық Кеңестің өкілеттігіне жататын өтініштер ғана қаралады.

Конституциялық Кеңестің мүшесі, Төраға белгілеген мерзім ішінде, іс жүргізуге қабылданған өтініш бойынша материалдарды Констптуциялық Кеңестің отырысында қарау үшін дайындауға міндетті, бұл үшін ол:

1. Конституциялық іс жүргізуге қатысушыларды белгілейді, оларға «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Жарлықтың 21-бабында көзделген құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді.

2. Тиісті органдарға немесе лауазымды адамдарға, Конституциялық Кеңестің Төрағасы немесе Конституциялық Кеңестің мүшесі қол қойған, сұрау салу арқылы өтініштің мәніне қатысты қажетті құжаттар мен басқа да ақпаратты талап етіп алады.

3. Қажет болған жағдайда тиісті лауазымды адамдардан түсініктеме алады, мамандарды, сарапшыларды тартып, зерттеу, сараптау жүргізуді тапсырады.

4. Кеңес аппараты бөлімдерінің басшылары мен қызметкерлеріне қажетті анықтама-ақпараттық материалдар және қорытынды беруді тапсырады.

5. Отырыс басталардан кем дегенде екі күн бұрын материалдардың көшірмесі Конституциялық Кеңестің мүшелеріне берілуін қамтамасыз етеді. Конституциялық Кеңес шешімінің жобасын әзірлейді. Шешімнің жобасы бойынша өздерінің ескертулерін Кеңес мүшелері баяндамашыға жазбаша түрде береді. [7 б. 13[

Конституциялық Кеңес іс жүргізуге қабылданған өтінішті қарап, өтініш түскен күннен бастап бір айдың ішінде ол бойынша қорытынды шешім шығарады. Егер мәселені кейінге қалдыруға болмайтын болса, Қазақстан Республикасы Президентінің талабы бойынша бұл мерзім он күнге дейін қысқартылады.

Материалдарды дайындайтын Кеңес мүшесі, материалдарды дайындау және оларды Конституциялық Кеңестің отырысында қарау барысында, тиісті ғылыми мекемелерге немесе нақты мамандарға тапсырма бере отырып, ұйғарым шығару арқылы сараптау жұмысын тағайындайды, бұл ұйғарымда сарапшыларға қойылатын сұрақтар тұжырымдалып, сараптау жұмысының қорытындысын тапсыру мерзімі белгіленеді. Ұйғарыммен бірге сарапшылардың қолына сараптама жүргізу үшін қажетті барлық құжаттар беріледі. Қарауға берілетін материалдарды дайындау кезінде Конституциялық Кеңестің мүшесі консультация беру үшін мамандар шақыруға хақылы. Маманның қорытындысы жеке құжат түрінде баяндалып, оған ол қол қояды.

Конституциялық іс жүргізу, «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Жарлықтың 30-бабында көзделген негіздер болған жағдайда, қорытынды шешім шығарылғанға дейін оның кез келген сатысында тоқтатылуға тиіс.

Конституциялық Кеңестің берілген өтініш бойынша конституциялық іс жүргізуді тоқтату туралы шешімі, дәл осы негіздер бойынша Конституциялық Кеңеске қайтара жүгінуге мүмкіндік бермейді.

Конституциялық Кеңестің отырыстары осы мақсатта арнайы бөлінген, «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Жарлықтың 44-бабы 2-тармағына сәйкес рәсімделген бөлмеде өткізіледі.
Конституциялық Кеңес құрамының, конституциялық іс жүргізуге қатысушылардың және шақырылған адамдардың орналасу тәртібін Конституциялық Кеңестің Төрағасы белгілейді.

Қарауға берілетін материалдар дайындалып болғаннан кейін, Конституциялық Кеңестің Төрағасы, ал Төраға болмаған жағдайда - оның міндетін атқарушы Кеңес мүшесі өз өкімімен Конституциялық Кеңес отырысының өткізілу күнін белгілейді.

Конституциялық Кеңес жабық отырыс өткізу туралы шешім қабылдағаннан басқа жағдайларда, өтініш материалдары ашық отырыста қаралады. Кеңес Төрағасының шешімі бойынша, Конституциялық Кеңестің отырысына бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері шақырылуы мүмкін.

Конституциялық Кеңестің отырысы мына жағдайларда кейінге қалдырылады:

1. Өтінішті қарау үшін қажетті кворум болмағанда.

2. Конституциялық іс жүргізуге қатысушылардың бірі, Кеңес келуі қажет деп тапқан сарапшылар, мамандар келмегенде.

3. Егер өтінішті қарау үшін айтарлықтай маңызға ие болса, талап етілген материалдар берілмегенде.

4. Конституциялық іс жүргізуге қатысушылардың бірінің немесе оның өкілінің, тараптардың бірі берген материалдарды қосымша зерделеу үшін берген өтініші бойынша.

5. Өтінішті белгіленген уақытта қарауға кедергі болатын өзге де жағдайлар туындаған жағдайда [7 б.14 ].

Егер, Конституциялық Кеңес қарап жатқан мәселеге тікелей жеке немесе жанама түрде мүдделі болуына байланысты, әділеттілігіне күмән келтірілуі мүмкін болса, онда Конституциялық Кеңестің Төрағасы немесе мүшесі бұл мәселені қараудан бас тартуға міндетті, оны Конституциялық Кеңес қанағаттандыруға тиіс.

Кеңес отырысында Конституциялық Кеңестің Төрағасы немесе мүшесі бұл мәселені қараудан бас тартатындығын мәлімдеген жағдайда, оған анықтау мақсатында сұрақтар қойылады. Бас тарту, ол жөнінде мәлімдеме жасаған адамның қатысуынсыз, кеңесу бөлмесінде қаралады. Бас тарту жөніндегі мәлімдемені қанағаттандыру немесе қабылдамау туралы шешім, жан-жақты талқылаудан соң Конституциялық Кеңес мүшелері жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады. Бас тарту қанағаттандырылған жағдайда, қажетті кворум болса, өтінішті қарау одан әрі жалғастырылады.

Конституциялық Кеңестің отырыстары хаттамаға, қажет жағдайларда стенограммаға түсіріледі және ілеспе аудармамен қамтамасыз етіледі. Егер отырыста стенограммаға түсіру жүргізілген болса, онда Кеңес отырысының хаттамасы стенограмманың мәтіні негізінде жасалады. Егер отырыс кезінде дыбыс, бейне жазылып, суретке түсірілген болса, онда фонограмма, бейнетаспа, кинотаспа Кеңес отырысының хаттамасына қосып қойылады да, ол жөнінде хаттамада тиісті белгі соғылады. Отырыстың хаттамасын Конституциялық Кеңес аппараты жүргізеді. Хаттаманы жүргізетін адам, болған отырыстан кейін 7 күн ішінде хаттаманы осы іс жүргізу бойынша баяндамашыға береді. Кеңес мүшесі - баяндамашы хаттамаға бұрыштама қойып, оның шынайылылығына жеке жауап береді. Конституциялық Кеңес отырысының хаттамаларына Конституциялық Кеңестің Төрағасы немесе ол болмаған жағдайда, Төрағаның міндетін атқарушы Кеңес мүшесі қол қояды.

Кеңес отырысының хаттамалары мен қаулыларына өтініштердің бір күнтізбелік жыл шеңберіндегі реттік нөмірлері беріледі. Кеңес отырысының хаттамалары тиісті конституциялық іс жүргізу материалдарына қосып қойылады.

Отырыс залына келген адамдар мен бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері, Конституциялық Кеңеске, конституциялық іс жүргізуге қатысушыларға, олардың өкілдеріне және бір-біріне қатысты өздерін әдепті ұстауға, отырыс кезінде залда әрі-бері жүрмеуге, Кеңестің және отырысқа қатысушылардың, сарапшылардың. мамандардың атына сөз қыстырмауға, өтіп жатқан отырысты құптайтынын немесе құптамайтынын кез келген бір нысанда білдіру арқылы, қалыпты отырыс барысына қандай да болсын араласуға жол бермеуге міндетті. Қатысушылар Кеңес отырысының өткізілу тәртібін бұзған жағдайда, төрағалық етуші тәртіп бұзған адамға ескерту жасайды, ал екінші қайтара тәртіп бұзылған жағдайда ол адамға Конституциялық Кеңестің отырыс залынан шығып кету ұсынылады.

Конституциялық Кеңес өтініштерді өзінің отырысында Конституциялық Кеңес Төрағасының, ал ол болмаған жағдайда - Конституциялық Кеңес мүшелерінің ішінен Төраға тағайындаған бірінің төрағалық етуімен қарайды.

Отырысты өткізу үшін белгіленген уақытта отырыс залына Конституциялық Кеңестің мүшелері кіріп, өздерінің орындарына отырады. Төрағалық етуші Конституциялық Кеңестің отырысын өткізу үшін адам санының жеткілікті екендігіне, хаттамаға түсіру қамтамасыз етілгендігіне көз жеткізіп, отырысты ашық деп жариялайды. Содан кейін Төрағалық етуші қаралатын мәселелерді оқып шығып, отырысқа қатысуға шақырылғандардың, мамандардың, сарапшылардың бар-жоқтығы, егер жоқ болса, келмеу себебі туралы хабарлау үшін Конституциялық Кеңестің мүшесіне - баяндамашыға сөз береді.

Төрағалық етуші конституциялық іс жүргізуге қатысушыларға құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді, отырысқа қатысушылардың өтініштері бар-жоғын сұрап алып, оларды Конституциялық Кеңестің шешуіне қояды.

Өтініш субъектілері, сондай-ақ актілері мен әрекеттерінің конституциялылығы тексеріліп жатқан мемлекеттік органдардың өкілдері және лауазымды адамдар, өз еркімен не, қажет болған жағдайда, Конституциялық Кеңестің талабы бойынша, Конституциялық Кеңестің іс жүргізуге қабылданған өтініш қаралатын отырысына қатысуына болады. Қажет болған жағдайда конституциялық іс жүргізуге қатысушылардың, сарапшылардың, мамандар мен өзге де шақырылған адамдардың түсініктемелері мен сөздері тыңдалады.

Төрағалық етуші мәселені қарау басталғанға дейін оның мән-жайы бойынша өтініш субъектілерінен, олардың өкілдерінен, сарапшылардан, отырыстың басқа да қатысушыларынан, оларда қосымша материалдар талап ету және өтінішті қарауға жаңадан сарапшылар, мамандар жіберу туралы өтініш-тілектері бар-жоғын сұрайды. Мұндай өтініштер жазбаша түрде түскен жағдайда олар Кеңестің отырысында оқылып, қаралатын істің материалдарына қосып қойылады, ауызша өтініш Кеңес отырысының хаттамасына енгізіледі.

Солардың өтініші бойынша конституциялық іс қозғалған конституциялық іс жүргізуге қатысушылар, Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімі қабылданатын отырысы басталғанға дейін өтініштің негізін өзгертуге, оның көлемін ұлғайтуға немесе азайтуға, өтініштен бас тартуға хақылы. Конституциялық іс жүргізуге тартылған қатысушылар, өз актілерінің немесе әрекеттерінің конституциялылығы туралы дау-таласқа байланысты, өтініште мәлімделген талаптарды толығымен немесе ішінара мойындауға, не болмаса оған қарсылық білдіруге хақылы.

Өкілдің өкілеттігі заңға сәйкес рәсімделіп берілген сенімхатпен, немесе тиісті ұйымның осы өтініш бойынша өкілдікті жүзеге асыруға тапсырма бергендігін растайтын өзге бір құжатпен білдірілуге тиіс.

Әрбір мәселені қарау Конституциялық Кеңестің мүшесі - баяндамашының сөйлейтін сөзімен басталады, ол мәселенің мән-жайын, оны қараудың негізі мен себебін, қолда бар материалдардың мазмұнын баяндап береді. Конституциялық Кеңестің мүшелері оған нақтылау үшін сұрақтар беруге хақылы[7 б 56].

Конституциялық іс жүргізуге қатысушылар және олардың өкілдері қаралып жатқан мәселенің мән-жайына байланысты өз қалауы бойынша Конституциялық Кеңестің отырысында сөз сөйлей алады. Бұл орайда, өзінің лауазымы бойынша конституциялық іс жүргізуге қатысушылардың мүддесін жақтайтын адамдар, сондай-ақ, егер мұндай құқық сенімхатта көрсетілген болса, Конституциялық Кеңестің отырысында сенімхат бойынша сөз сөйлейтін өкілдер, қаралып жатқан мәселе бойынша өз ұстанымын Кеңес отырысының барысында мәселені қарау нәтижесіне қарай түзетуге хақылы.
Кеңес мүшелері конституциялық іс жүргізуге қатысушыларға нақтылау үшін сұрақтар қоюға хақылы. Солардың өтініші бойынша конституциялық іс жүргізу қозғалған қатысушылар, және солардың актілері бойынша іс жүргізу қозғалған қатысушылар, бір-біріне сұрақ қоюы мүмкін.

Егер Конституциялық Кеңес, кеңесу бөлмесінде өтініштің дүрыс шешілуі үшін айтарлықтай маңызы бар жаңа мән-жайларды анықтау немесе жаңа құжаттар мен материалдарды зерделеу қажет деп тапса, материалдар қарауды қайтадан бастауы мүмкін.

Конституциялық Кеңестің отырысында тек өтініште мәлімделген мәселелер ғана қаралады. Рәсімдік, ұйымдастыру-басқарушылық сипаттағы мәселелерді, материал дайындау барысында Кеңестің отырысына материал дайындаушы Конституциялық Кеңестің мүшесі, ал қажет болған жағдайда - Кеңестің Төрағасы немесе оның міндетін атқарушы Кеңес мүшесі қарайды.

Конституциялық Кеңес шешімді алқалы түрде өз мүшелері жалпы санының көпшілік даусымен, ашық дауыс беру арқылы, ал Конституциялық Кеңестің ең болмағанда бір мүшесі талап ететін болса - жабық дауыс беру арқылы қабылдайды.

Конституциялық Кеңес мүшелерінің кеңесуі және қаралып жатқан мәселе бойынша дауыс беруі төрағалық етушінің басшылығымен кеңесу бөлмесінде өткізіледі.

Конституциялық Кеңестің отырысы жүріп жатқан кезде, оның отырысына қатысушы мүшелердің ешқайсысы қалыс қалуға немесе дауыс беруге қатыспауға хақылы емес. Шешім қабылдар кезде Конституциялық Кеңес мүшелерінің даусы тепе-тең екіге бөлінген жағдайда, Конституциялық Кеңес Төрағасының даусы шешуші дауыс болып табылады, ол өз дауысын барлық жағдайда ең соңында береді. Конституциялық Кеңес Төрағасының өкілеттік беруі бойынша, Конституциялық Кеңестің тиісті мүшесі оның орнын басқан кезде бұл ережені қолданбайды. Бұл жағдайда Конституциялық Кеңес Төрағасының немесе бастапқы дауыс беруге қатыспаған мүшесінің қатысуымен дауыс беру қайта өткізіледі. Конституциялық Кеңес қабылдаған шешімдерге алдын-ала, Төраға қол қойғанға дейін, дауыс беруге қатысқан Конституциялық Кеңестің мүшелері, соның ішінде қабылданған шешіммен келіспеген мүшелері де қолдарын қояды.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімімен келіспеген Конституциялық Кеңестің мүшесі өз пікірін жазбаша түрде білдіруге хақылы, ол пікір осы өтінішті қарауға қатысты материалдарға қосып қойылады.

Жасырын дауыс беру және оның нәтижесін анықтау үшін Конституциялық Кеңес өз құрамынан есептеу комиссиясын сайлайды. Жасырын дауыс беруге арналған бюллетеньдерді есептеу комиссиясы өзі белгілеген нысанда әзірлейді.

Жасырын дауыс берудің нәтижелері туралы есептеу комиссиясы хаттама жасап, оған комиссия мүшелері қол қояды және Кеңес оны Конституциялық Кеңестің материалдарын қарауға қатысып отырған мүшелер санының көпшілік даусымен бекітеді.

Қаралып отырған мәселенің мән-жайы бойынша Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің қорытынды шешімі қаулы түрінде қабылданады.

Конституциялық Кеңестің қаулысын төрағалық етуші Конституциялық Кеңес мүшелерінің және Кеңес отырысына қатысушылардың алдында жариялайды.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімінің мазмұны «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Жарлықтың 37-бабының талаптарына сәйкес болуға тиіс.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешім қабылдауы заңды және жеке тұлғалар үшін, Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 1 және 2-тармақтарымен, «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Жарлықтың 39-бабымен көзделген заңды салдарға әкеп соқтырады.

Қорытынды шешімде оның ресми бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануға жататындығы көзделуі мүмкін.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімі оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды.
Басқа шешімдердің күшіне ену тәртібін Конституциялық Кеңес нақты өтініш бойынша қабылдаған құжатта белгілейді.

Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық Кеңестің қаулысына толығымен немесе бір бөлігіне келіп түскен қарсылығы, конституциялық іс жүргізуге қатысушыларсыз, қарсылық келіп түскен сәттен бастап бес күннен кешіктірілмей Конституциялық Кеңестің жабық отырысында қаралады.

Егер Конституциялық Кеңес мүшелері жалпы санының кемінде үштен екісі қаулыны жақтап дауыс берсе, онда қаулы расталды деп есептеледі. Сол өтініш бойынша шешімге Президент қарсылығы білдірілген өтінішті қарауға қатыспаған Кеңес мүшелері де дауыс беруге қатысуға хақылы, бұл орайда, өтініш материалдарымен танысып шығу үшін оларға екі күн берілуге тиіс.
Республика Президентінің қарсылығы Конституциялық Кеңес мүшелері жалпы санының үштен екісінің даусымен еңсерілмеген жағдайда, Конституциялық Кеңестің қаулысы қабылданбады деп есептеледі және конституциялық іс жүргізу тоқтатылады [7 б.12 ].

Конституциялық заңның 35-бабымен көзделген жағдайларда Кеңес Төрағасы Кеңес мүшесіне осы мәселе бойынша үш күн ішінде ұсыныс дайындауды тапсырып, ол ұсыныс Конституциялық Кеңестің отырысында қаралады.

Қосымша шешім қабылдау қажет болған жағдайда Кеңес Төрағасы Конституциялық Кеңестің отырысына материалдар дайындалуын іске асыру үшін өз өкімімен Конституциялық Кеңестің мүшесін және Конституциялық Кеңестің аталған шешімді қабылдау жөніндегі отырысы өткізілетін күнді белгілейді.

Қосымша шешім осы Регламенттің 21-тармағына сәйкес мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өтініші келіп түскен күннен бастап, ал Конституциялық заңның 35-бабы 1-тармағының 2) тармақшасы тәртібімен Конституциялық Кеңестің өз бастамасымен қосымша шешім қабылданатын жағдайда, іс жүргізу қозғалған күннен бастап бір ай ішінде қабылданады.
Конституциялық Кеңестің қосымша шешім қабылдау жөніндегі отырысы осы Регламенттің 2-бөлімінде белгіленген тәртіппен өткізіледі.

Қорытынды шешім қайта қаралған жағдайда Конституциялық Кеңестің Төрағасы Конституциялық Кеңестің отырысына материалдар дайындалуын іске асыру үшін өз өкімімен Конституциялық Кеңестің мүшесін, сондай-ақ осы мәселе бойынша жаңа отырыстың өткізілетін күнін белгілейді, оны өткізу тәртібі осы Регламенттің 2-бөлімінде айқындалады.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдері (қаулылары) қабылданғаннан кейін екі күн ішінде Конституцияның 72-бабымен көзделген субъектілерге немесе олардың өкілдеріне, сондай-ақ барлық жағдайларда Қазақстан Республикасының Президентіне, Парламенті Палаталарына, Жоғарғы Сотына, Бас прокурорына, Әділет министріне жіберіледі.
Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдері республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде жарияланады.
Басқа шешімдер қабылданғаннан кейін бес күннен кешіктірілмей тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға жіберіледі және қажет болған жағдайда қазақ және орыс тілдерінде ресми басылымдарда жарияланады. Конституциялық Кеңестің қосымша шешімдері Конституциялық Кеңес белгілеген тәртіппен жан-жаққа жіберіліп, жарияланады.

Конституциялық Кеңес өзі қабылдаған шешімдердің орындалу тәртібін белгілейді. Шешімді орындау мақсатында қабылданған шаралар туралы тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар Конституциялық Кеңес белгілеген мерзімде Конституциялық Кеңеске хабарлайды. Конституциялық Кеңестің шешімдеріндегі заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды уәкілетті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар міндетті түрде қарап шығып, қабылданған шешім туралы Конституциялық Кеңеске міндетті түрде хабарлауға тиіс.

Конституциялық Кеңес қабылдаған шешімнің орындалуын бақылау Кеңес отырысына материалдар дайындауды іске асырған Кеңес мүшесіне, сондай-ақ Конституциялық Кеңестің аппаратына жүктеледі.
Конституциялық Кеңестің аппараты Конституциялық Кеңестің Төрағасына Кеңес шешімдерінің орындалуы туралы жартыжылдық және жылдық есеп береді.

Конституциялық Кеңестің отырысында:

1) Қазақстан Республикасының Президентіне елдегі конституциялық

заңдылықтың жай-күйі туралы мәлімет беру;

2) Конституциялық Кеңестің жыл сайынғы жолдауын талқылау және бекіту;

3) «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы»

Жарлықтың 14, 15-баптарына сәйкес, Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелерінің өкілеттігін тоқтата тұру және тоқтату;

4) Конституциялық Кеңестің Регламентін бекіту мәселелері қаралады.
Кеңестің отырысында оның Төрағасының бастамасы бойынша Конституциялық Кеңестің өзге де ұйымдық және қызметтік мәселелері қаралуы мүмкін.

Конституциялық Кеңес Төрағасының, мүшесінің өкілеттігін тоқтата тұру туралы мәселені тиісінше Қазақстан Республикасының Президенті (Төрағаға қатысты) және Конституциялық Кеңестің Төрағасы (Конституциялық Кеңестің мүшесіне қатысты) қозғайды, бұл туралы оларға жедел түрде хабарланып, осындай мәселенің қойылуына «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Жарлықтың 14-баптарымен көзделген негіздер байқалған күннен бастап бір айдан кешіктірілмей, бұл мәселе Конституциялық Кеңестің қарауына енгізіледі.

Конституциялық Кеңес Төрағасының, мүшесінің өкілеттігін тоқтата тұру туралы мәселе, өзіне қатысты мәселе қаралып жатқан адамның қатысуымен, Кеңес мүшелері жалпы санының кемінде үштен екісі қатысқан құрамда қаралады. Ол адам дәлелсіз себептермен отырысқа келмей қалған жағдайда, мәселе оның қатысуынсыз қаралады. Мәселені қарау кезінде Конституциялық Кеңес қажетті құжаттарды тексеріп, аталған мәселелерді қарауға негіз болған жағдайлар туралы куәлерді тыңдайды.

Конституциялық Кеңес Төрағасының, мүшелерінің өкілеттігін тоқтата тұру туралы шешім Конституциялық Кеңес мүшелері жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады.

Кеңес Төрағасы мен мүшелерінің өкілеттігін тоқтату Конституциялық заңның 15-бабына сәйкес іске асырылады.

Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы Конституциялық Кеңестің жыл сайынғы жолдауының жобасын Конституциялық Кеңестің мүшелері мен аппараттың тиісті бөлімдері дайындайды [18 б. 56].

Конституциялық Кеңес жолдауының жобасын дайындау үшін Кеңес Төрағасының өкімімен жұмыс тобы құрылуы мүмкін.
Жолдаудың жобасын дайындау барысында Конституциялық Кеңес тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардан қажетті құжаттарды және өзге де ақпаратты талап етіп алуға хақылы.

Конституциялық Кеңестің жолдауы Кеңестің отырысында бекітіліп, оған Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелері қол қояды және Қазақстан Республикасының Парламентіне жіберіледі.

Конституциялық Кеңес Төрағасының шешімімен жолдаудың мәтіні өзге де мемлекеттік органдарға жіберілуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының Президенті елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы ақпарат талап еткен жағдайда Кеңес Төрағасы өз өкімімен Конституциялық Кеңес мүшесіне материалдар дайындауды тапсырады. Ақпарат жіберілерден бұрын Конституциялық Кеңестің отырысында талқыланып бекітіледі.

Регламент Конституциялық Кеңес мүшелері жалпы санының көпшілік даусымен ашық дауыс беру арқылы қабылданады. Регламентке өзгерістер мен толықтырулар жоғарыда аталған тәртіппен енгізіледі.

Аппарат өзінің міндеттері мен функционалдық уәзипаларына сәйкес өз жұмысында Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігімен, Парламент Сенатының және Мәжілісінің Аппараттарымен, Премьер-Министр Кеңсесімен, Жоғарғы Соттың Аппаратымен, Бас прокуратураның Аппаратымен, Жоғарғы Сот жанындағы Сот әкімгершілігі жөніндегі комитетпен, жергілікті соттармен және өзге де мемлекеттік органдармен қарым-қатынас жасайды.

Аппараттың құрылымы мен штат санын Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен штат саны шегінде Конституциялық Кеңестің Төрағасы (бұдан әрі – Төраға) бекітеді.

Аппараттың негізгі міндеттері құқықтық, консультативтік, ақпараттық-анықтамалық және ұйымдастырушылық жұмыстарды атқару, сондай-ақ Конституциялық Кеңестің қызметін қамтамасыз ету жөніндегі өзге де қосалқы міндеттерді шешу болып табылады.

Аппарат өзіне жүктелген міндеттерді орындау үшін мыналарды іске асырады:

1) Төраға, Төрағаның орнын басушы адам және Аппарат басшысы қабылдаған шешімдердің орындалуын қамтамасыз ету;

2) конституциялық іс жүргізу нысаны болып отырған немесе болуы мүмкін нормативтік-құқықтық актілерге, халықаралық шарттарға тиісті қорытынды дайындай отырып, құқықтық талдау жасау;

3) Конституциялық Кеңестің отырыстарына материалдар дайындау, материалдарды, мәжіліс баяндамаларын ресімдеу және жан-жаққа жөнелту;

4) кадр жұмысы;

5) Аппарат қызметкерлерін оқытуды ұйымдастыру;

6) Төрағаның өкімі мен бұйрығының жобасын дайындау;

7) ақпараттық-талдау жұмысын қамтамасыз ету және ақпараттық-анықтама материалдар шығару, ғылыми зерттеулер жүргізу және конституциялық бақылауды жетілдіру жолдарын болжау;

8) Конституциялық Кеңесті құжаттандыру және оның құжаттарын басқару;

9) бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-әрекет етуді қамтамасыз ету, сондай-ақ Конституциялық Кеңестің web-сайтын ақпараттық қамтамасыз ету;

10) Конституциялық Кеңестің құрамын және Кеңес Аппаратының қызметкерлерін қаржылық, шаруашылық, материалдық-техникалық және әлеуметтік-тұрмыстық жағынан қамтамасыз етуді ұйымдастыру;

11) өзге мемлекеттердің конституциялық бақылау органдарымен және халықаралық ұйымдармен байланысты қамтамасыз ету;

12) заңнаманы сақтау, жүйелеу және кодификациялау;

13) мемлекеттік құпиялардың сақталуын және ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;

14) мемлекеттік органдармен, азаматтармен және мекемелермен қызметтік хат-хабар алысу;

15) өз өкілеттігі шегінде мемлекеттік органдарға, мекемелерге сұрау салу және заңнамамен белгіленген тәртіппен қажетті ақпарат пен материалдар алу;

16) заңнамаға сәйкес мемлекеттік органдарда бар қолжетімді ақпараттық деректер базасымен жұмыс істеу;

17) заңнамамен, Төрағаның өкімдерімен, бұйрықтарымен және осы Ережемен жүктелген өзге функциялар.

Конституциялық Кеңес аппаратының мынадай құрылымдық бөлімшелері бар:

1) құқықтық сараптау бөлімі;

2) талдау бөлімі

3) ұйымдастыру және кадр жұмысы бөлімі;

4) қаржы бөлімі.

Аппаратта мынадай лауазымдар тізбесі белгіленеді:

1) Аппараттың басшысы;

2) бөлім меңгерушісі;

3) бөлім меңгерушісінің орынбасары;

4) Төрағаның кеңесшісі, көмекшісі;

5) сектор меңгерушісі;

6) бөлімнің бас консультанты;

7) бөлімнің бас сарапшысы;

8) бөлімнің референті.

Аппаратты мемлекеттік саяси қызметші болып табылатын, Төраға қызметке тағайындап, қызметінен босататын Аппараттың Басшысы басқарады. Аппараттың Басшысы болмаған жағдайда, оның міндетін ұйымдастыру және кадр жұмысы бөлімінің меңгерушісі немесе Төрағамен келісе отырып, Аппарат басшысы айқындайтын өзге тұлға атқарады.

Аппараттың Басшысы:

1) Аппараттың жұмысын ұйымдастырады, Аппаратқа жүктелген міндеттердің орындалуына жеке басымен жауап береді;

2) Конституциялық Кеңестің Аппараты туралы ережені Төрағаның бекітуіне ұсынады, Аппараттың құрылымы мен штат саны туралы ұсыныс енгізеді;

3) Төрағаға Аппараттың мемлекеттік әкімшілік қызметшілерін қызметке тағайындау және қызметінен босату туралы ұсыныс енгізеді;

4) Бөлім туралы ережені, Бөлімнің жұмыс жоспарларын, Төрағаның кеңесшісі мен көмекшісінен тыс, Аппарат қызметкерлерінің функционалдық міндеттерін (лауазымдық нұсқаулықтарын) бекітеді;

5) Төрағаның бұйрықтарының, өкімдерінің, жедел мәжілістерде қабылданған шешімдерінің орындалуына бақылау жасайды;

6) Төрағаға Аппараттың мемлекеттік әкімшілік қызметшілерін көтермелеу және оларға тәртіптік жаза қолдану туралы ұсыныс енгізеді;

7) мемлекеттік органдармен, азаматтармен және мекемелермен қарым-қатынас жасағанда Аппараттың мүддесін білдіреді;

8) өз өкілеттігі шегінде азаматтар мен заңды тұлғалардың өтініштеріне жауап қайтарады

9) Аппаратқа жүктелген міндеттердің тиімді түрде орындалуын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік органдардан қажетті ақпарат пен материалдарды сұратып алдырады;

10) заңнамада Төраға тарапынан өзіне жүктелген өзге өкілеттіктерді іске асырады.

Құқықтық сараптау бөлімі:

1) конституциялық іс жүргізу нысаны болып отырған немесе болуы мүмкін нормативтік-құқықтық актілерге, халықаралық шарттарға құқықтық талдау жасайды;

2) Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері мен халықаралық шарттарына Негізгі Заңға сәйкестігі тұрғысында құқықтық сараптама жасайды, оның қорытындысы бойынша Төрағаның тапсырмасымен немесе бөлімнің бастамасымен іштей қолдану үшін ақпарат тәртібімен қорытынды дайындайды;

3) соттарда және өзге де мемлекеттік органдарда Конституциялық Кеңестің мүддесін білдіреді;

4) Төрағаның атына ақпараттық анықтама дайындай отырып, Конституциялық Кеңес қаулыларының орындалуын тоқсан сайын бақылап отырады;

5) бөлімнің қорытындысын дайындай отырып, келіп түскен нормативтік құқықтық актілердің жобаларына құқықтық талдау жасайды;

6) Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасынан, Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтан және өзге де мемлекеттік органдарынан ақпараттық материалдар сұратып алу негізінде Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жарты жылдық шолу жасайды және соның қорытындысы бойынша талдамалық анықтама дайындайды;

7) ай сайын Төрағаны Парламенттегі заң шығармашылығы процесі туралы жазбаша түрде хабардар етеді;

8) Конституциялық Кеңестің Төрағасын, мүшелерін және Аппараттың басшысын өз қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті ақпараттық, анықтамалық және өзге де материалдармен қамтамасыз етеді;

9) Конституциялық Кеңес жасасатын азаматтық-құқықтық шарттардың жобасын заңнамаға сәйкестігі тұрғысында тексереді;

10) “Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Жаршысының” мерзімді басылымдарын жариялауға дайындайды;

11) мерзімді баспасөзге жазылу, ғылыми, анықтамалық және өзге де әдебиеттер сатып алу арқылы Конституциялық Кеңестің ақпараттық қорын толықтыруды ұйымдастырады, Конституциялық Кеңестің мүшелері мен Аппарат қызметкерлеріне кітапхана қызметі көрсетілуін ұйымдастырады;

12) Конституциялық Кеңес Төрағасының, өтінішті қарау жөніндегі баяндамашылар – Кеңес мүшелерінің және Аппарат басшысының тапсырмасы бойынша талдау материалдарын дайындайды;

13) Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік органдарымен, шет елдердің конституциялық бақылау органдарымен және халықаралық ұйымдармен байланысты іске асырады;

14) Төраға мен Аппарат басшысының құқықтық сипаттағы өзге де тапсырмаларын орындайды.

Талдау бөлімі

1) Конституцияның әлеуетін жүзеге асырудың жай-күйі мен болашағына, Қазақстан Республикасында және шет елдерде конституциялық заңдылықтың сақталуы мен қамтамасыз етілуіне ғылыми зерттеулер мен талдау жүргізеді;

2) шет елдердің конституциялық бақылау органдарының тәжірибесін зерделеу негізінде, тиісті талдау материалдарын дайындауды іске асырады;

3) конституциялық бақылауды іске асыру механизмдерін одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;

4) Конституциялық Кеңес Төрағасының, өтінішті қарау жөніндегі баяндамашылар – Кеңес мүшелерінің және Аппарат басшысының тапсырмасы бойынша талдау материалдарын дайындайды;

5) Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік органдарымен, шет елдердің конституциялық бақылау органдарымен және халықаралық ұйымдармен байланысты іске асырады;

6) Конституциялық Кеңес мүшелерінің құзыретіне жататын құжаттардың жобасын дайындайды және хат-хабар алысады;

7) Конституциялық Кеңес мүшелерінің қызметін қосалқы көмек көрсету, консультативтік және ұйымдық-техникалық жағынан қамтамасыз етеді;

8) Төраға мен Аппарат басшысының өзге де тапсырмаларын орындайды.

Ұйымдастыру және кадр жұмысы бөлімі:

1) Конституциялық Кеңестің шет елдердің конституциялық бақылау органдарымен және халықаралық ұйымдармен өзара іс-әрекетін ұйымдастырады;

2) бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-әрекетті ұйымдастырады, Конституциялық Кеңестің қызметі, қабылдаған шешімдері туралы баспасөз релиздерін шығарады, баспасөз конференцияларын, Конституциялық Кеңестің Төрағасы және мүшелерімен интервьюлер, сондай-ақ олар дайындаған материалдардың жариялануын ұйымдастырады;

3) Конституциялық Кеңестің отырыстарын және өзге де іс-шараларын ұйымдастырушылық-техникалық жағынан қамтамасыз етеді, Конституциялық Кеңестің отырыстарын хаттамаға түсіруді, қабылданған шешімдерді көбейтіп, жан-жаққа жіберуді қамтамасыз етеді;

4) компьютерлік және ұйымдастыру техникасын орнатуды және оған сервистік қызмет көрсетуді, Конституциялық Кеңестің ресми web-сайтын сүйемелдеуді қамтамасыз етеді;

5) Конституциялық Кеңес Төрағасының, мүшелерінің және Аппарат қызметкерлерінің шетел іссапарларына шығу құжаттары ресімделуін ұйымдастырады;

6) Конституциялық Кеңесті құжаттандыру және құжаттарын басқару мәселелерін іске асырады;

7) құжаттардың мәтіндерін басқа тілдерге аударуды қамтамасыз етеді;

8) Төраға қабылханасының жұмысын қамтамасыз ету және қызмет көрсету жөніндегі ұйымдастырушылық-техникалық міндеттерді атқарады;

9) мемлекеттік сатып алу мәселелерімен айналысады;

10) қолданылып жүрген заңнамаға сәйкес кадр жұмысын жүргізеді;

11) құпия іс жүргізумен айналысады;

12) орталықтандырылған электронды құжат айналымын жүргізуді іске асырады;

13) мұрағат жұмысын ұйымдастырады;

14) үй-жайды, жиһазды және ұйымдастыру-тұрмыстық техникасын ағымдағы жөндеуден өткізуді қамтамасыз етеді ;

15) Конституциялық Кеңестің тауар-материалдық құндылықтарының сатып алынуын, есепке алынуын және сақталуын қамтамасыз етеді;

16) шаруашылық қызметін іске асырады;

17) Төраға мен Аппарат басшысының өзге де тапсырмаларын орындайды.

Қаржы бөлімі:

1) Конституциялық Кеңестің міндеттемелері мен төлемдері бойынша қаржыландыру жоспарын жасайды;

2) Қаржы министрлігіне бухгалтерлік есеп, сондай-ақ Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігіне келесі жылға бюджеттік өтінім береді;

3) бюджеттік қаржыны міндеттемелер мен төлемдер бойынша бекітілген қаржыландыру жоспары бойынша ашылған лимиттерге сәйкес және олардың мақсатына қарай ұтымды және тиімді жұмсайды;

4) Конституциялық Кеңестің құрамы мен аппарат қызметкерлеріне жалақыны және заңнамада белгіленген өзге де төлемдерді есептеп, төлеп отырады;

5) Төрағаның қарауына қаржы мәселелері жөнінде ұсыныстар енгізеді;

6) Аппараттың құрылымы мен штат саны жөніндегі құжаттардың жобасын әзірлеуге қатысады;

7) Кеңестің қызметі үшін қажетті, Қазақстан Республикасының заңнамасымен осы салада белгіленген өзге де қаржылық өкілеттікті іске асырады;

8) Төраға мен Аппарат басшысының өзге де тапсырмаларын орындайды.
Аппарат қызметкерлерінің функционалдық міндеттері мен құқықтары

Бөлім меңгерушісі:

1) бөлімнің жұмысын ұйымдастырады, басқарады және бақылайды, қызметкерлердің мемлекеттік және еңбек тәртібін сақтауын қамтамасыз етеді, сондай-ақ бөлімге жүктелген міндеттердің орындалуына жеке басымен жауап береді;

2) Конституциялық Кеңес Төрағасының, Аппараттың басшысы мен мүшелерінің – қаралып жатқан өтініштер бойынша баяндамашылардың тапсырмаларын орындайды;

3) лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптарын әзірлеуге қатысады;

4) өз құзыреті шегінде қызмет бабындағы құжаттарға бұрыштама соғады немесе қол қояды;

5) бөлім қызметкерлерінің біліктілігін арттыру жұмысына қатысады

6) бөлімнің құзырына жататын мәселелер бойынша қажетіне қарай жедел кеңестер өткізеді;

7) Аппараттың басшысына белгіленген тәртіппен мемлекеттік органдардан, ұйымдардан және лауазымды адамдардан жұмысқа қажетті ақпарат сұратып алу туралы ұсыныс енгізеді;

8) Аппараттың басшысына бөлімнің жұмыс жоспарының жобасын бекіту үшін береді;

9) Төраға мен Аппарат басшысының өзге де тапсырмаларын орындайды.

Бөлім меңгерушіcінің орынбасары:

1) бөлім меңгерушісі болмаған кезде немесе өзінің лауазымдық міндеттерін атқара алмайтын кездерде оның орнын басады;

2) бөлімнің жұмыс жоспарының жобасын бөлім меңгерушісіне ұсынады;

3) лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптарын әзірлеуге қатысады;

4) өз құзыреті шегінде қаралып жатқан мәселелерді талқылауға және олар бойынша шешім қабылдауға қатысады;

5) өз құзыреті шегінде қызметтік құжаттарға бұрыштама соғады немесе қол қояды;

6) бөлім меңгерушісінен қызметкерлерге келіп түскен құжаттардың және өзге де тапсырмалардың орындалуын қамтамасыз етеді.

7) Конституциялық Кеңес Төрағасының, Аппарат басшысының және бөлім меңгерушісінің өзге де тапсырмаларын орындайды.

Төрағаның көмекшісі:

1) Конституциялық Кеңес Төрағасының қызметін хаттамалық-ұйымдастырушылық жағынан қамтамасыз етеді;

2) Кеңес Төрағасының өзінің өкілдік міндеттерін іске асыруын қамтамасыз етеді;

3) Төрағаның өзге де тапсырмаларын орындайды.

Төрағаның кеңесшісі:

1) Төрағаны өзінің функциясын атқаруы үшін қажетті ақпараттық, анықтамалық және өзге де материалдармен қамтамасыз етуді ұйымдастырады;

2) Конституциялық Кеңес Төрағасының мақалалары мен сөйлеген сөздерін жариялау үшін бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерімен байланысты жүзеге асырады;

3) Төрағаның өзге де тапсырмаларын орындайды.

Аппарат қызметкері:

1) өзіне жүктелген функционалдық міндеттерді уақытылы және сапалы орындайды;

2) өз құзыретінің шегінде қаралып отырған мәселелерді талқылауға және олар бойынша шешім қабылдауға қатысады;

3) қызметтік міндеттерін тиімді атқару үшін кәсіби деңгейін және біліктілігін арттырады.

4) заңнамада белгіленген мемлекеттік тәртіпті, еңбек тәртібін және қызмет этикасы нормаларын сақтайды;

5) өздеріне жүктелген міндеттерді атқармағаны немесе тиісті түрде орындамағаны, өкілеттігін асыра пайдаланғаны, мемлекеттік және еңбек тәртібін бұзғаны, сондай-ақ, мемлекеттік қызметте болуға байланысты заңдармен белгіленген шектеулерді сақтамағаны үшін тәртіптік жауаптылыққа тартылады;
Тарау – 2. Казақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құқықтық мәртебесі

2.1. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құрылымы мен мәртебесі
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында Конституциялык Кеңеске арналған бөлім бар. Осы мемлекеттік органның қандай мақсатта кұрылатындығы Конституцияда көрсетілмеген. Алайда, Конституциялық Кеңестің Конституцияда белгіленген өкілеттігінен Конституциялық Кеңестің негізгі көздейтіні Конституцияны қорғау екендігі көрінеді.

Қазақстан Реслубликасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күшi бар Жарлығы осы органның нені көздейтінін айқынын да дәл бейнелеген. Онда Конституциялық Кеңестің мемлекетік орган peтiнде Республика Конституциясының Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында үстемдік етуін қамтамасыз ететіндігі айтылған. Қазақ КСР-ның бірде-бір Конституциясында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 1993 жене 1995 жылдардағы Конституцияларында мұндай ереже болған жоқ.-"Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі туралы" Ереже бipiншi рет Президенттің жоғарыда көрсетілген Жарлығында баянды етілді. Осы ережеде ең алдымен Қазақстанда конституциялық кұрылыстың белгіленгені, құқықтық мемлекет кұрғысы келетіндігі, мемлекеттің Конститутцияға бағынуға тиістігі идеясы көрініс тапқан. Mіhе осыған сүйене отырып, Конституциялық Кеңес Конститутцияның үстемдігі амтамасыз етуі тиіс. Бұл Конститутциялық Кеңестің өз қызметінде;

олардың бұлжымастығын, яғни, нормативтік құқықтық актілерді қабылдау, ұйымдастыру акцияларын жүзеге асыру(сайлау және т.б.) кезінде жоғары мемлекеттік органдардың конституциялық нормаларды мүлтіксіз орындауын қамтамасыз еtеtih конституциялық нормаларды;

мемлекеттік белгілі біp жағдайын айқындайтын, мысалы мемлекеттің біртұтас нысанын, саяси тұрақтылықты орнықты-pатын, т.б. конституциялық кағидапарды;

констнтуциляық идеяларды, принциптерді, мысалы әлеу-меттік мемлекет, қазақстандық патриотизм, т.б. идеяларды басшылыққа алуы тиіс.

Көрсетілген мән-жайларға opaй Конституциялық Кеңес актілердің конституциялық заңдылықтарын тексерумен ғана шектелмейді.

Конституциялық Кеңес кызметінің негізгі Қазақстан Республикасының Конституциясы және Президенттің «Конституциялық Кеңес туралы» Жарлығы болып табылады..

Осы екі акт Конституциялық. Кеңестің өкілеттілігін, кұрамын, қалыптасу тәртібін, мүшелеріне қойылатын талапты, Конституциялық Кеңес мүшелерінің мәртебесін, конституциялық ic жүргізуді айкындайды. Өз кызмеінің аталған актілермен реттелмеген, ұйымдастырылуы мен тәртібі бойынша Конституциялық Кеңес Регламент қабылдайды. Конституциялыкқ Кеңес, оның iшiнде Төраға бар, жеті адамнан тұрады. Осыған қоса республиканың бұрынғы Президенті өмір бойынша Конституциялық Кеңестің мүшесi болып табылады.Конституциялық Кеңестің Төрағасын қызметке Президент тағайындап, Президент кызметтен босатады. Конституциялық Кеңестің мүшесін - Президент, екі мүшесін – Сенаттың Төрағасы, екі мүшесін Мәжілістің Төрағасы қызметке тағайндап, қызметтен босатады. Конституциялық Кеңес мүшесінің өкілеттігі — 6 жыл.

Конституциялық Кеңес мушелерінің жартысы үш жыл сайын жаңартылыл отырады. Конституциялық Кеңес мүшелеріне мынадай талаптар койылады:

олар Қазақстан Реслубликасының аэаматтары болуы тиіс;

жасы отыздан төмен болмауы керек;

Қазақстан аумағында тұруы тиіc;

жоғары заң білімі болуы тиіc;

заң маманлығы бойынша кем дегенде бес жыл жұмыс

тәжірибесі болуы керек.

Конституциялық Кеңестің Tөрағасы мен мүшелері Парла­мент Палаталарының бірлескен отырысында тағайындалғаннан кейін Республика Президенті алдында ант береді. Ант мәтіні; «Өзіме жүктелген Қазақсан Республиксы Конституциялық Кеңестің Төрағасы (мүшесі) міндетін адал атқаруға, әділ болуға және басқа ешкімге, еш нерсеге емес, Қазақстан Республикасының Конституциясына ғана бағынуға салтанатты түрде ант етемін».

Конституциядық Кеңестің Төрағасы мен мүшелері мемлекеттің лауазымды тұлғалары болып табылады. Олардың мәртебеci Конституцияға, Президенттің "Конституциялық Кеңес туралы" Жарлығына қоса, алғашқы екеуінде реттелмеген бөліктер мемлекеттік қызмет туралы нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.

Конституциялық Кеңестің белгілі бip шектеулуікке байланысты мүшелі Депутаттық мандатына орай, оның оқытушылық, ғылыми және өзге шығармашылық кызметтен басқа, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына, басшы органдардың немесе коммерциялық уйымдардың қадағалау кеңестерінің кұрамына кіруіне жол берілмейді. Конституциялық Кеңес туралы Жарлықта жоғарыда аталған тыйымдарды орындамау мүшелікті тоқтатуға әкеліп соқтыратыны туралы жазылған.

Конституциялық Кеңес мүшелері мәртебесінің ерекшелігі мынадай сәттерінде көрінеді.

Өз міндеттерін орындау кезінде олар тәуелсіз және тек Конституцияға және Президенттің Конституииялық Кеңесі туралы Жарлығына ғана бағынады. Басқа актілердің ол үшінайтарлықтай міндеттілік күші болмайды.

Олардың қызметіне қайсыбір араласушылық, сондай-ақ қысым көрсету немесе өзгедей бip қандай да болсын нысанда әрекет жасау заң бойынша жауаптылыққа тартылады.

Конституция Конституциялық Кеңестің немесе оның мүшелерінің қандаи да бip органның алдында есеп беретіндігін көздемейді.Конституциялық Кеңестің Парламентке елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдауды оның eceбi болып табылмайлы. Конституциялық Кеңес Төрағасы және оның мүшелері конституциялық ic жургізу жөніндегі қызметі ушін ешкімге есеп бермейді. Президенттің Конституциялық Кеңес туралы Жарлығында олардың өкілеттілігін жүзеге асыру жөніндегі есебін талап етуге ешкімнің құқығы жоқтығы тура жазылған.

Қаралған мәселе бойынша шешім шығарғанша Консти­туциялық Кеңес Төрағасынан немесе оның мүшелерінен ешкімнің ешнәрсе сұрауына құқығы жоқ. Конституииялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелері шешім шығарылғанша оған қатысты мәселелер бойынша пікір білдіруге немесе акыл-кеңес беруге құқылы емес.

Конституциялық Кеңес мүшелері өкілеттік мерзімі біткенше ауыстырылмайды. Олардың өкілеттегі Президенттің Конституциялық Кеңес туралы Жарлығымен көзделгеннен өзге жағдай-да ғана тоқтатылуы немесе тоқтатыла туруы мүмкін.

Конституциялық Кеңес мүшелерінің сотта немесе өзгеде құқыққа мұрагерлік органдарда корғаушылықты немесе өкілдікті жүзеге асыруына, қандай да болсын адамның құқықтары мен міндеттерінен босануына қорғаншылық көрсетуіне руқсат етілмейді. Әрине, олар басқа да азаматтар сияқты, мысалы, өз балалары, т.б. ушін заңды өкіл бола алады,

Конституциялық Кеңес Төрағасы мен мүшелері иммунитетін пайдаланады. Олар өз өкілеттігінің мерзімі ішінде түрмеге қамалмайды, күштеп әкелінбейді, сот тәртібімен әкімшілік жазалау шаралары қолданылмайды, қылмыс немесе ауыр қылмыс үстінде ұсталғаннан өзге жағдайларда қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. Конституциялық Кеңес Төрағасы мен мүшелеріне қатысты қылмыстық істі тек алдын ала аныктау және тергеу жүргізуші республикалық мемлекеттік органның басшысы ғана қозғай алады. Мәселе мемлекеттік органның лауазымы жоғары адамы туралы болғандықтан Бас Прокурор icтi тергеу барысында заңдылықтың сақталуын қадағалауды жузеге асырады. Қылмыстың жасалғаны туралы дәлелдемелер болган жағдайда Бас Прокурор Конституциялық Keңестің Төрағасын немесе мүшелерін қылмыстық жауаптылыққа тартуға келісім беру туралы Парламентке ұсыныс енгізеді. Конституциялық Кеңестің Төрағасына және оның мүшелеріне қатысты қылмыстық icтi тек Жоғаргы Сот жүргізеді.

Конституциялық Кеңес Төрағасы мен мүшелері мәртебесінің тағы бip epeкшелігі мынада: ол тәртіптілік жауаптылыққа жатқызылмайды. Оның үстіне Конституциялық Кеңес мүшелерін оның отырыстарынан аластауға ешкімнің құқығы жоқ. Кон-ституциялық Кеңес мүшесшін өкілеттігі ол туралы Жарлыққа сәйкес тоқтатыла тұрған жағдайда, Төрағаның оны отырысқа қатыстырмауға құқығы бар.

Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелері Конституциялық Кеңесте мәселелер қарау және ол бойынша шешімдер қабылдау кезінде тең құқылы жағдайда болады. Осы жалпы ережешнің, Төраға даусының шешуші дауыс болатын бip ғана қатаң тәртібі бар.

Заң Конституциялық Кеңес Төрағасы мен мүшелері өкілеттігін тоқтата тұру жағдайы мен тоқтату жағдайын ажыратады.

Өкілетті тоқтата тұру жағдайын негізінен екі топқа бөлуге болады.

Бірінші топқа мынадай:

Конституциялық Кеңестің отырыстарына кем дегенде үш рет қатарынан дәлелсіз себеппен қатыспау;

денсаулыгына байланысты өз міндетін атқаруға ұзақ уақыт бойы кабілетсіз болу;

соттың заңдық күшіне енген шешімі бойынша хабарсыз жоқ болып кетуі танылған жағдайлары жатады. Мұндай жағдайларда Конституциялык Кеңестің өзі осы мүшені тағайындаған субъектіге ұсыныспен шығады.

Өкілеттігі тоқтатыла тұратын екінші топқа заңмен белгіленген тәртіп бойынша:

тұтқындауға;

әкімшілік жауаптылыққа тартуға;

қылмыстық жауаптылыққа тартуға;

сотта медициналық сипатта күштеу шараларын қолдану туралы өтініш туcipyгe;

сотта Конституциялық Кеңес Төрағасының немесе мүшелерінің қабілетсіз немесе қабілетінің шектеулі екендігін тану туралы өтініш түсіруге келісім берілген жағдайлар жатады.

Конституциялық Кеңес Төрағасының немесе оның мүшелерінің өкілеттігін тоқтата тұру туралы шешім өкілеттікті тоқ­тата тұру ушін негіз белгілі болған кезден әpi кеткенде бip айдың ішінде қабылданады. Аталған адамдардың өкілеттігі оны тоқтата тұруға қызмет еткен негіздер дәлелденгенше тоқтатыла тұрады. Егер аталған негіздер дәлелденсе, ол олардың өкілеттігінің тоқтатылуына әкеліп соқтырады.

Конституциялық Кеңес Төрагасының немесе оның мүшелерінің өкілеттігі мынадай, егер:

орнынан түсу туралы өтініш қабылданса;

Жоғарғы Соттың ол туралы айыптау үкімі заңды күшіне енсе;

ол қайтыс болған жағдайда;

атқаруға тыйым салынған қызметті атқаруын тоқтатпаса;

антын бұзса, Конституцияның, Президентінің Конституция­лық Кеңес туралы Жарлығы талаптарын орындамаған, оның жоғары мәртебесімен сыйыспайтын өрескел теpic қылық жасаған; заң талабын бұза отырып тағайындалған;

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңеінің билігінде екі:

1) алдын ала;

2) келесідегі; конституциялық бақылау нысаны бap.

Алғашқы нысан конституциялық нормативтік құқықтық кесімнің оған Президент қол қойғанға дейін тексеруді көздейді.

Екіншісі ендігі әрекет ететін нормативтік кесімнің конституциялығын, сондай-ақ сайлау мен референдумдардың конституциялығын тексеруді білдіреді. Алдын ала конституциялық бақылау конституциялық емес заң қабылдаудың жолын кесуге мүмкіндік береді және сонысы арқылы заңнаманың тұрақтығына жәрдемдеседі деп дұрыс айтылады. Конституциялық бақылаудың осы нысанының кемістігі Парламенттің заң шығарушылық жұмысына килігу мүмкіндігі болып мойындалды. Келесі конституциялық бақылаудың жақсы бip қасиеті Конституциялық Кеңестің Парламенттің заң шығарушылық жұмысына килікпей-ақ, заңды соттардың және басқару органдарының қолдану практикасын есепке ала отырып, оның конституциялығын тексеруге мүмкінкіндігі бары болып табылады. Ал оның азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау ушін маңызы зор [29 б.21].

Алдын ала конституциялық бақылау абстрактті ұғым болып табылады, себебі заңның конституциялығы қандай да бip нақты icкe қатыссыз қарастырылады. Келесі конституциялық ба­қылау нақты болып табылады. Екі жағдайда да конституция­лық бақылауға ынта болу құқығының субъектілері мемлекеттік органдар, депутаттар, мемлекеттік лауазымды тулғалар болып табылады.

Конституциялық бақылаудың превентивтік, сондай-ақ келесі нысанында да қақтығыс жағдай туындауы мүмкін

Конституциялық Кеңес азаматтардың құқықтары мен бос­тандықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады. Конституция­лық Кеңестің Республика Президентінің, Парламент депутаттарын сайлауды жургізу мен республикалық референдум жургізудің дурыстығы туралы дауларды қарастыру бойынша өкілеттіктері азаматтардың саяси құқықтарын қорғауға бағытталған. Басқа өкілеттіктерінде Конституциялық Кенестің аза­маттардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтыны тура­лы идеялар тікелей немесе жанама орын алады. Конституциялық Кеңес қорғайтын осы шеңберге Конституция көздеген құқықтар мен бостандықтар кіре ме, әлде заңдар азаматтарға берген барлық құқықтар мен бостандықтар кіре ме деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа тек бip жауап бар. Алғашқы төрт өкілеттік конституциялық құқықтарытары мен бостандықтарды қорғауды көздейді ол жайында Конституцияның өзінде айтылады.

Конституциялық Кеңестің сайлауды немесе референдумы өткізудің дұрыстығы туралы дауларды қарастырғанын сайлау процесін бақылау деп санауға бола ма? Ол ондай болып табылмайды.Ол заңдық хұкім өкілеттіктерін атқарады, өйткені сайлау npoцесі субъектілерінің шағымдары жөніндегі дауларды шешеді. Әдебиетте конституциялық әділ сот органы сяйлау жөніндегі шешкен кезде. сөз ең алдымен субъективтік құқықтық емес, обьективтік сайлау құқығын қорғау туралы болатыны аталады.-

Іс жүзінде өткізілген Парламентке сайлаудың жарамсыздығы туралы дауды қарастыру кезінде сөз тек сайлау заңнамасын бұзу туралы ғана емес, сонымен қатар Парламенттің заңды құрамын қамтамасыз ету қажетті, Президенттің легитимділігі қамтамасыз ету қажеттігi туралы жүреді. Ал заңды қабылдау жөнінде референдум өткізген кезде Конституциялық Кеңес халықтың шын еркін анықтауды қамтамасыз ету туралы мәселені шешеді. Әрине, талқылау кезінде Конституциялық Кеңес азаматтардың субъективтік құқықтарын да тікелей, сондай-ақ жанама түрде қорғайды.

Конституциялық Кеңестің қарауына жатқызылған мәселелердің сипатына орай, осы органның кұзыреті өкілеттіктердің төрт тобынан турады.

Даулы мәселелерді шешу жөніндегі өкілеттіктер бірінші топқа жатады. Конституциялық Кеңес:

1) Республика Президенті сайлауын;

2) Парламент депутаттары сайлауын;

3) республикалық референдум өткізудің дұрыстығы туралы даулы мәселелерді шешеді

Қазақстан Республикасы Конституциясында даулы мәселені шешу жөнінде өтінішпен Конституция лық Кеңеске жүгінуге құқылы субьектілер көрсетілген. Олардың қатарына Қазақстан Реслубликасының Президенті, Сенаттың Төрағасы,Мәжілістің Төрағасы, Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенда бестен бір бөлігі Премьер-Мннистр жатады. Конституциялық Кеңес атаман шараларды өткізу кезінде Конституцияның, сайлау жөніндегі және өзге де заңдардың бұзылған, бұзылмағандығы туралы мәселені қарайды. Егер жиналған материалдар заңның бұзылғандығына көз жеткізсе,онда Конституциялык Кеңес сайлауды және референдумды заңсыз деп таниды.

Конституциялық Кеңес өкілеттігінің екінші тобына:

I) Президент қол қойғанға дейінгі заңдарды

2)Конституцияға сәйкестігін Парламент бекіткенге дейінгі халықаралық шарттарды қарауға қатысты өкілеттіктер жатады.

Конституциялық Кеңес өкілеттігінің үшінші тобына:

1) Кон­ституция нормаларын ресми түсіндіруге;

2) Республика Пре­зидентін қызметіненмерзімнен бұрын босату туралы Парла­мент шешімі шыққанға дейін Презилентті қызметінен кeтipy туралы түпкілікті шешім - белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтау туралы қорытынды беруге қатысты өкілеттіктер жатады.

Конституциялық Кеңес өкілеттігінің төртінші тобына:

егер сот қолданылуға жататын нормативтік-құқықтық акт
адамдар мен азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп шешсе, актінің Конституцияға сейкес келмейтіндігін тану туралы сот жүгінісін қарауға; конституциялық ic жургізу тәжірибесін қорыту нетижесі бойынша конституциялық заңдылықтың республикалық жай-күйі туралы Президент жолдауының жіберілуіне байланысты өкілеттіктер жатады.

Бірінші мәселе бойынша Конституциялық Кеңестің шешімі шығарылады. Ал жолдау конституциялық заңдылықты нығайту жөніндегі нұсқау мазмұндау болуы мүмкін. Аталған өкілеттік конституциялық өкілеттік деп есептеледі.

Өз өкілеттігін орындау үшін Конституциялық Кеңес барлық мемлекеттік органдардан, ұйымдардан қажетті құжаттарды материалдарды өзге де ақпараттарды сұратып алдыруға құқылы. Ол мамандары сараптамалық және ғылыми консультативтік жұмыстарға тарта алады. Бұл өкілеттіктер конституциялық өкілеттіктер қатарына жатпайды.

Конституциялық Кеңестің Төрағасы ерекше, жеке өкілеттіктерді иеленеді. Ол:

1) Конституциялық Кеңес ic жургізуге қабылданған мәселелерді қарауға даярлықты басқарды;

2) Конституциялық Кеңестің отырыстарын шақырады,оған төрағалық етеді;

3) Конституциялық Кеңестің мушелерінің міндеттерін бөледі, олардың жұмысын уйымдастырады;

4) Республика Президентінің талап етумен оған елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы акпараттар береді;

5) Конституциялық Кеңестің шешімдері мен хаттамларына қол қояды. Президенттің "Конституциялық Кеңес туралы Жарлығына және оның Регламентіне сәйкес Конституциялық КеңесТөрағасы басқа да өкілеттерді жүзеге асырады.

Конституциялық Кеңестік құзыретін, оның төрағасының өкілеттігін қарастыра отырып айтарлықтай бip маңызды жәйтке назар аударалық. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне Конституцияның үстемдігін, оның дұрыс түсініліп, оның нормаларының қатаң орындалуын қамтамасыз ету міндеті жүктелген. Демек, Конституциялық Кеңес мемлекет саясатының жинақталған және заңдық тұрғыдан орнықтырылған көрінісі болып табылатын саяси коньюнктураға орай өзгермейтін заңдық материалдармен жұмыс істейді, Конституциялық Кеңес тек Конституцияны және оған сәйкес келетін эаң актілерін ғана басшылыққа алуы және ешқандай құйтырқы саясаттың былығына берілмеуі тиіс. Осыған байланысты Қазақ-стан Республикасы Президентінің "Конституциялық Кеңес туралы" Жарлығында. ол "тек Республика Конституциясына бағынуы және саяси және өзге себептерге сүйенбеуі тиіс" деп тура жазылған. Конституциялық Кеңес — жоғары мемлекеттік орган. Алайда бұл оның басқа органдардың қызмет саласына араласа алатындығын еуі мен зерделеуіне жағатын болса, ұстамдылыкқ жасауы қажеттігін атап керсетеді. Өзге органдар деп, атап айтқанда айтылып отыр. Конституцияны басшылыққа ала отырып. Прокуратура Конституция қайшы келетін заңдар мен басқа дақұқықтық актілерге наразылық білдіредi (83-бап). Бұл арада Конституциялық Кеңес пен Прокуратураның өкілеттіліктері тұтасып кеткендей болады. Дегенмен, олардың арасында қайшылық жоқ деп ойлаймыз. Конституциялық Кеңес мәселеі Конституцияда көзделген субъекотердің бастамасы бойынша және заңның конституциялығына Президент қол қойғанға дейін қарайды. Прокуратура қабылданғаннан кейін (қолланылып журген) заңның конституциялығын өзі карайды. Сондықтан, Конституциялық Кеңестің Прокуратура өкілеттігіне араласуына негіз жоқ. Конституциялық Кеңес туралы" Жарлықтың 17-бабының 4-тармағының 2)тармақшасына сәйкес, Конституцияның 53-бабы 1-тармағы 11)тармақшасына сәйкес Конституциялық: жүргізу практикасын қорыту нәтижелері бойынша жыл сайынгы Парламентке Республикадагы конституциялық заңдылықтық жайы туралы жолдау жібереді.

Бұл жерде ҚР Конституциясында Парламенттің 'Республиканың Конституциялық кеңсесінің Республикадағы конституциялық. заңдылықтың жай-куйі туралы жыл сайынғы жолдауын тыңдау" (53-бап, 11-тармақша) өкілеттігі көзделетідігіне на-зар аудару керек. Бұл орайды Конституцияда Конституциялық Keңecтің жолдауы конституцнялық, өндіріс практикасын жалпылау нәтижелерімен шектелетіні ескертілмеген. Конституция­лық Кеңес өзінің Президентке жолдауында да сондай-ақ конституциялық Кеңес практикасын жалпылау нәтижелерімен шектеліп қана қоймайды. Ол басқа да ақлараттық материалдарды пайдаланады. Мысалы, жолдауда азаматтардаң конституци­ялық нормаларды бұзу туралы қанша, қандай сипаттағы арыздар келіп түскені, Бас Прокуратураның қанша Конституция нормалары мен заңдарды бұзушылықтарды анықтағаны және жойғаны, анықтау және алдын ала тергеу органдары конститу­циялық қағидаларды қандай бұзушылықтарға жол беретіні көрсетіледі.

Сондай-ақ құқық бұзушылықтар конституциялық заңдылық ахуалының басты көрсеткіштернің бipi болып табылатынына орай, елдегі қылмыстылық жайының сипаттамасы беріледі.

Конституциялық Кенестіңн Парламентке жолдауын оның депутаттары талқылама назарға алады.

Жалпы айтқанда, әлбетте. жодаудың кұрамындағы деректсрді Парламент заң шығарушыдық процесінде пайдалана алады.
2.2. Конституциялық іс жүргізу
Конституциялық Кеңес сот органы емес. Ол Конституция­ның үстемдігін coт әдістерімен қамтамасыз етпейтін мемлекеттік орган болып табылады. Конституциялык Кеңес өз жүмысын конституциялық ic жүргізу жолымен жүзеге асырады Бірақ сот iciн жүргізу емес, Конституциялық Кеңестің мемлекеттік органдар жүйесіндегі өзіндік ерекшелігін бейнелейтін өзіндік қыры бар мемлекеттік ic жүргізу. Конституциялық Кеңес мемлекеттік механизмнің бір бөлігі бола тұрып, мемлекеттік биліктің біpде-бip тармағына жатпайды. Ол тіптi билік тармақтарының бipде-бipiнe жуыспайды. осыныңң бәpi Конституциялық ic жургізудің өзіндік қырын көрсетеді. Өтініші бойынша конституциялық ic қозғайтын субъектілер ауқымы шектеулі. Ол субъектілер конституциялық ic жургізуге қатысушылар болып есептеледі.Оған Президент, Сенат Төрағасы, Мәжіліс Төрағасы, Парламет депутаттарының жалпы санының кем дегенде бестен бipi, Премьер-Министр. Республика соттары, мемлекетттік органдар және актілерінің конституциялығы тексерілетін лауазымды адамдар жатады. Конституциялық ic жүргізуге қаты­сушылар ic жүргізудің тепе-теңдік құқығын пайдаланады. Олар ic материалдарымен танысуға. дәлелдемелер беруге, оларды зерттеуге катысуға. өтініштің дұрыстығын немесе терістігін дәлелдеуге, Конституциялық Кеңескс ауызша немесе жазбаша түсініктеме беругс құқылы.

Конституциялық ic жүргізуге қатысушыларға міндетте жүктеледі. Олар өз құқықтарын абыройлы пайдалануы тиіс. Оларлың Конституциялық Кеңеске Tepic мәліметтерді хабарлауы немесе талап етілген құжаттарды және басқа ақпараттарды бермегені Конституциялық Kenecтi курметтемеушілік ретінде бағаланып, заң бойынша жауаптылыққа тартылады Конституциялық ic жүргізуге қатысушылар Конституцияға кұрметпен қарауы tиіc. білдірмейді. Заң Конституциялық Кеңестің бұл мәселелер соттың және басқа мемлекеттік органдардың белгіл Конституциялық Кеңес ic жүргізуге қабылданған өтінішті қарайды және өтініш тускеннен кейінгі бip айдың ішінде ол бойынша қорытынды шешім қабылдайды.

Конституциялық ic жүргізу қорытынды шешім қабылдағанға дейін мынадай:

1) егер өтініш жасаған субъект өз етініншінен бас тартқан;

2) конституциялығы дауға түскен акт Kepi қайтарылған немесс заңдық күшін жоғалтқан;

3) егер мәлімделген өтініш Конституциялық Кеңестің қарауына жатқызылмаған жағдайда тоқтатылуға жатады.

Конституциялық Кеңес шешімдерінің түрлері. Оның отырысында қабылданған кез келген акт Конституциялық Кеңеспен шешімі болып табылалы.

Конституциялық Кенестің шешімі eкі түрге бөлінеді:

конституциялық өкілетті жузеге асыру негізінде қабылданатын қорытынды шешім;

өзге өкілеттіктермен (конституциялық емес денгейдегі) жүзе­ге асырылатын шешімдер.

Қорытынды шешім әртүрлі нысанда болады. Бірінші нысан — нормативтік және нормаmuвmiк емес сипаттағы қаулы. Нормативтік сипаттағы қаулы Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген құқығының құрамдас бөлігі болып табылады. Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларының республиканың нормативтік құқықтық актілер иерархиясында кандай орын алатынын Конституция немесе басқа нормативтік құқықтық актілер атап көрсетілмейді.

Осыған байланысты нормативтік қаулының сипатын бағалауда меселе туындайды. Конституциялық Кеңестің Конституция нормаларын түсіндіру турапы шешімі нормативтік қаулы ма немесе қорытынды ма? Біздің пікірімізше , Конституциялық Keңecтің Конституция нормаларын түсіндіру туралы шешімі нормативтік қаулы бо­лып табылады. Бұл мұндай шешімнің Конституция нормаларының кушіндей күші бар екендігін, конституциялық нормалармен бip қатарда тұратынын білдіреді.

Егер Конституциялық Кеңес басқа сипаттағы нормативтік қаулы қабылдайтын болса, онда оның маңызы заңға сейкес нормативтік актінің маңызын-дай болады. Конституциялық Кеңестің конституциялық неме­се жай заңдылық нормативтік құқықтық актілер қабылдауға Конституцияның құқықтық мүмкіндік бермегендігі осындай тұжырымдық негізі болып табылады.

Қорытынды шешімнің тағы бip нысаны - Конституциялық Кеңестің нормативтік сипатта болмайтын қорытындысы. Конституциялық Кеңес конституциялық өкілеттіктің барлық мәселелері Президент, Парламент депутаттары сайлауларының, республикалық референлумның дұрыстығы, Конституциялық заңдылық. халықаралық шарттарының Конституцияға сәйкестігі, Президентті орнынан кетіру туралы шешім бойынша қорытынды қабылдайды.

Конституциялық Кеңесінің қорытынды шешімнің маңызды нысаны елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі турады Парламентке жолдауы болып табылады. Жолдауда талдау, сондай-ақ конституциялық заңдылықты нығайту жөнінде ұсыныс болуы мүмкін.

Конституциялық Keңec шешімді алғаш түрле шығарады. Отырысқа қатысқан мүшелердіғ6ipae-бipде-бірінің дауыс бермеуге немесе қалыс калуға құқығы жоқ. шешім көпшілік дауыспен қабылданады.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімді қабылдауының белгілі бip құқықтық салдары болуы мумкін.

Егер заңдар Конституцияға сәйкес келмейді деп танылса, оған Президент қол коймайды, Егер Конститупиялық Кеңес заң Конституцияға сәйкес келеді деп шешсе. Президент заңға қолқояды.

Егер халықаралық шарт Конституцияға сәйкес келмейді деп тапса, онда Парламент оны бекітпейді. Конституциялық Кеңес оң бағаланса Парламент шартты бекіте;ді.

Егер Конституциялық Кеңес заң, өзге де нормативтік актілер адамдар мен азаматтардың Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұксан келтіреді, сондықтан ол Конституцияға сәй келмеиді деп шешсе, онда мұндай заңдар мен нормативтік актілер заңдық күшін жоғалтады және қолдануға жатпайды. Егер соттар және өзге құқық қорғау органдары осындай заңлардың негізінде шешім қабылдаса, онда ол шешімдер орындауға жатпаайды.

Конституциялық Кеңестің Президент сайлауы Конституцияға сәйкес келмейді деуге құқығы бар. Мұндай кезде Орталық сайлау комиссиясы өз шешімі мен тиісті сайлау учаскелерімен сайлауды заңсыз деп таниды. Егер Президент сайлауы заңсыз деп таниды.

Егер Конституцияға cәйкec келеді деп тапса, онда сайланған Президент тіркеледі.

Егер Сенат және Мәжіліс депутаттарының сайлауын Конституциялык Кеңес Конституцияға сәйкес келмейді деп тапса, онда ОСК-ның шешімімен тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктер мен сайлау округтеріндегі сайлаулар заңсыз болып танылады. Парламентің Сенаты мен Мәжілісі депутаттарының сайлауы Конституцияға сейкес келсе сайланған депутаттар тіркеледі.

Республикалық референдум нәтижелері Конституиияға сәйкес келмейді деп танылуы мүмкін. Мұндай кезде OCК тиісті учаскелердегі сайлауды заңсыз деп шешеді.

Егер Конституциялық Кеңес Парламет Преэидентті қызметінен босату немесе оны кызметінен кетіруipy туралы мәселені қараған кезде шешім қабылдардың алдында консти­туциялық pәсімдерді бұзса, онда ол Президентті мезгілінен бұрын қызметінен босату немесе қызметінен кетіру туралы мәселені қарауды тақтатуға әкеліп соқтырады. Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтау туралы қорытындысы мезгілінен бұрын қызметінен босату не­месе қызметінен кетіру туралы мәселені қарауды жалғастыруға жол ашалы.

Конституциялық Кеңестің қателеспейтіндігі ғана емес, сонымен бipгe оның айқын нысандамалы шешім шығаратынына да кепілдік жоқ. Осыны ескере отырып, Конституциялық Кеңестің Регламент) конституциялық icтi жүргізуге қатысушыларға, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға Конституциялық Кеңестің шешімін тусіндіру туралы,оның шеншімінде жіберілген дәлсіздіктер мен редакциялык сипаттағы кемшіліктерді түзету туралы өтініш тусірулеріне құқық берген.

Егер Конституциялық Кеңес, дәлелдерін ceнімді деп тапса, онда қосымша шешім қабылдайды. Қосымша шешім Конституциялық Кеңес жеке бастамасымен де қабылдай алады .Косымша шешімді мазмұнына, мәні мен мақсаты жағынан Конституциялық Кеңестің алғашқы шешіміне ic жүзінде қайшы келмеуі тиіс.Консгатуциялық Кеңес өз бастмасымем аз шешімін қайта қарай алады. Регламент Конституциялық Кеңес өз шешімін өзбастамасымен қайта қарауының екі негізін қарастырған. Ол мынадай жағдайда 1)егер соның негізінде шешім қабылданған Конституция нормасы өзгерсе; 2) егер Конституциялық Кеңес шешім қабылдаған кезде болған мән-жайды қарауға елеулі жаңа өтініштер түссе қайта қарайды. Қайта қараған жағдайда алғашқы шешім кері қайтарылып алынады.

Өткен 2008 жыл Қазақстанның конституциялық дамуы, саяси жүйені жетілдіру және елдегі қоғамдық тұрақтылықты нығайту үшін айтулы жыл болды. Жүргізілген конституциялық реформалар нәтижесінде саяси партиялардың ролі арттырылды, Парламенттің өкілеттігі кеңейтілді, жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуына жол ашылды, мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғам институттарының байланысы күшейді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың соттық және өзге де механизмдерін жетілдіруге жағдай жасалды. Бұл орайда, Республика Президенті тарапынан қазіргі кезеңде қойылып отырған басты міндет – конституциялық новеллаларды құқықтық заңдастыру және елдің бүкіл заңнамалық базасын жаңартылған Негізгі Заңға сәйкестендіру болып табылады.

Осы мақсатта Конституциялық Кеңес өз бастамасымен конституциялық іс жүргізу қозғады және 2007 жылғы 8 қарашадағы № 9 нормативтік қаулымен, Негізгі Заңның бұрын қолданылып келген нормаларына негізделген өзінің бірқатар қорытынды шешімдерін қайта қарады. Конституциялық Кеңестің күші жойылған қаулыларында Президент сайланатын мерзімді өзгертуге, Парламенттің өкілеттігіне, оның депутаттарының саны мен оларды сайлау тәртібіне, кейбір мемлекеттік органдарды құру рәсіміне, сот қызметіне және құқық қорғау жүйесіне, жергілікті мемлекеттік басқаруға және өзін-өзі басқаруға, сондай-ақ тұтқындауды және қамауда ұстауды санкциялауға қатысты құқықтық позициялар болатын.

2008 жылғы 7 ақпандағы № 1 нормативтік қаулымен Конституциялық Кеңес, Қазақстандағы аралық соттардың қызметі және олардың шешімдерін орындау тәртібінің мәселелері жөніндегі 2002 жылғы 15 ақпандағы № 1 қаулыны, сондай-ақ осы қаулының негізінде қабылданған 2002 жылғы 12 сәуірдегі № 1/2 қосымша қаулыны қайта қарап, толық көлемінде күштерін жойды. Бұл аралық соттар мен халықаралық коммерциялық төреліктің қызметін реттейтін ұлттық заңнаманы жетілдіруге, шаруашылық дауларын соттан алдын реттеу мүмкіншіліктерін кеңейтуге және баламалы сот төрелігі институттары негізінде кәсіби судьялардың жұмысбастылық проблемасын шешуге мүмкіндік береді.

Жүргізілген жұмыс нәтижесінде Конституциялық Кеңес барлығы болып 13 нормативтік қаулыны өз бастамасымен қайта қарап, толық көлемінде, 5 қаулының – ішінара күшін жойды. Бұл ретте, конституциялық жаңалықтарға сәйкес келмейтін жекелеген ережелерін алып тастағанда Конституция нормаларын түсіндірудің ішкі қисыны мен өзара байланысы, мазмұндылығы мен мағынасы жоғалмаған қаулылар ішінара қайта қаралып, күші жойылды. Шығарылған шешімдерді орындаудың тәртібін айқындай отырып Конституциялық Кеңес, қаулыларды қайта қарау конституциялық емес деп танылған заңдарға Республика Президенті қол қоюы немесе оларға заңдық күш қайтарылуы мүмкін екендігіне әкеп соқтырмайды. Мұндай заңдар Конституцияда және заңнамалық актілерде көзделген рәсімдердің бәрін сақтай отырып қана қайта қабылдануы мүмкін, деп атап көрсетті.

Конституциялық Кеңестің қайта қаралған қаулыларының бәрі осыдан бұрын Негізгі Заңның күші жойылған немесе өзгертілген нормалары негізінде қабылданған болатын. Бұл қаулыларда болған құқықтық позициялар қоғамдық және мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне және қоғамдық бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға салынатын тыйымды алып тастауды, Парламенттің өкілеттігін, оның депутаттарының құқықтық мәртебесін, Үкіметті және өзге де мемлекеттік органдарды құру тәртібін өзгертуді көздейтін конституциялық новеллаларға сәйкес келмейтін. Конституциялық Кеңестің өз актілерін қайта қарауға бағытталған шешімдері мемлекеттік институттардың мән-мағынасын, мемлекеттік билік пен мемлекет функцияларының мақсатын, сондай-ақ оның азаматтық қоғаммен өзара іс-әрекеттесуі принциптерін тұжырымдамалы түрде жаңаша байыптауға жол ашады, олар, қажет болғанда, конституциялық реформа нәтижелерін ескере отырып қайтадан түсіндірілуі мүмкін [45 б.28 ].

2007 жылғы 29 мамырда Қазақстан Республикасы Парламенті Палаталарының бірлескен отырысында «Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің бұдан бұрынғы жолдауы оқылған күннен бері Конституциялық Кеңес Республика Парламенті депутаттарының және соттарының өтініштері бойынша басқа да, солардың ішінде, «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2007 жылғы 21 мамырдағы № 254-III Қазақстан Республикасының Заңы қабылдануына байланысты, нормативтік қаулылар қабылдады

Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізілуі, Парламент пен оның Палаталарының жаңа өкілеттіктеріне, оларды құру тәртібіне, сондай-ақ жаңа конституциялық талаптарды ескере отырып басқа да бірқатар мәселелерге қатысты конституциялық нормалардың қолданысқа енгізілу тәртібін айқындайтын Конституция ережелерін түсіндіру мақсатында үшінші сайланған Парламент Мәжілісі бір топ депутаттарының Конституциялық Кеңеске жүгінуіне негіз болды.

«Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2007 жылғы 21 мамырдағы № 254-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы» 2007 жылғы 18 маусымдағы № 7 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес, Парламенттің және оның Палаталарының жаңа конституциялық өкілеттіктері үшінші сайланған Парламент Мәжілісінің өкілеттік мерзімі аяқталған сәттен бастап қолданысқа енгізіледі, Парламенттің немесе Парламент Мәжілісінің конституциялық өкілеттік мерзімі аяқталған кезде де, Республика Президенті оны таратып жіберген жағдайда өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылған кезде де осылай істеу мүмкін болады, деп атап көрсетті.

Жер Кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын Парламентте қарау барысында депутаттарда жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп алып қою тәртібіне қатысты сұрақтар туындап, соған байланысты бір топ Парламент депутаттары Негізгі Заңның тиісті нормаларын түсіндіруді сұрап Конституциялық Кеңеске жүгінді.

Осы өтініш бойынша қабылданған «Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын және 39-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы» 2007 жылғы 28 мамырдағы № 5 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес, мүліктің мемлекет меншігіне өтуі қажет болған кезде немесе мемлекеттің функцияларынан туындайтын және қоғамдық-маңызды мақсаттарды көздейтін мемлекеттік мүдделерді қанағаттандыру үшін ғана мемлекет мұқтажы үшін күштеп алып қою орын алуы мүмкін деп түсіндірді. Бұл ретте Конституциялық Кеңес, мүлікті күштеп алып қою жағдайларының ерекшелігі, осындай мұқтаждықты қанағаттандырудың өзге тәсілі болмауын көздейді, деп атап көрсетті. Мемлекет мұқтажын қанағаттандырудың баламалы тәсілі, соның ішінде, құрылыс объектілерін орналастырудың басқа варианттары болған кезде заң мүлікті күштеп алып қою мүмкіндігіне жол бермеуге тиіс. Құрылысы көзделіп отырған объектінің елді мекеннің бас жоспарына енгізілу фактісінің өзі, Конституциялық Кеңестің пікірінше, осыдан келіп туындайтын құқықтық салдармен қоса алғанда, автоматты түрде ерекше жағдай деп таныла алмайды. Конституциялық Кеңестің қаулысынан келіп шығатынындай, елді мекендердің бас жоспарларын орындау, мемлекет мұқтажына орай қажеттігі туындаған объектілер құрылғанда, объектілерді орналастырудың басқа, мүлікті күштеп алып қоюмен байланысты емес варианттары болмағанда және олардың құрылысы тізбесі заңмен белгіленетін ерекшелік белгісіне сай келетін жағдайда ғана мемлекеттің жер учаскесін және өзге де жылжымайтын мүлікті күштеп алып қоюы үшін негіз бола алады.

Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының ұсынысы бойынша Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелердегі адамдар тобының осы мекемелердің қалыпты қызмет тәртібін тұрақсыздандыру не мекемелер қызметкерлерінің заңды қызметіне кедергі жасау мақсатында дене мүшелерін зақымдағаны үшін қылмыстық жауаптылығы көзделген 361-бабының бірінші және төртінші бөліктерінің конституциялылығын тексерді.

2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес, дене мүшелерін зақымдау пікір (қарсылық) білдірудің нысаны болып табылуы және бас бостандығынан айрылған адамдардың өз құқықтарын қорғауының тәсілі ретінде қарастырылуы мүмкін деп атап көрсетті. Мұндай жағдайларда дене мүшелерін зақымдағаны үшін жауаптылыққа тартуды Негізгі Заңның 20-бабымен кепілдік берілген сөз еркіндігінің құрамдас бөлігі болып табылатын пікірін еркін білдіру құқығын шектеу деп бағалаған жөн. Сондай-ақ, бас бостандығынан айыруға сотталғандарды және қамаудағы өзге де адамдарды ұстау жағдайлары адамдық қадір-қасиет қорлануын болдырмайтын заңнама талаптарына әр кезде де сәйкес келе бермейтінін, ал қамаудағы адамның өзіне өзі зиян келтіріп, өзге адамдарға қатысты күш қолданбайтынын не өзге де заңсыз әрекеттер жасамайтынын ескере отырып, Конституциялық Кеңес оны қарсылық білдірудің соңғы нысаны ретінде қоғамнан оқшауланған адамдардың өз қадір-қасиетін қорғауының тәсілі болуы мүмкін деген ұйғарымға келді.

Осыған байланысты, дене мүшелерін зақымдауға қылмыстық сипат беру арқылы, бас бостандығынан айрылғандардың өз құқықтары мен бостандықтарына деген құқығын қорғау мүмкіншілігін шектеуге, мейлі заңмен болсын, Негізгі Заңның 39-бабы 1-тармағының талаптары бұлжытпай сақталғанда жол беріледі. Бұл, заң шығарушы қылмыстық жауаптылық белгілеген кезде, конституциялық құқықтар мен бостандықтардың мәнін бұрмаламай және конституциялық анықталған мақсаттарға сәйкес келмейтін шектеулер енгізбей, адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің жол берілетін конституциялық шегін негіз етіп алуға тиіс екенін білдіреді.

Өтініш нысанына қатысты қолданыста Конституциялық Кеңес, Конституцияның 39-бабы 1-тармағының ережелері, егер мұндай шектеу заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болса және әділдік талаптарына жауап берсе, тепе-тең, мөлшерлес және конституциялық маңызы бар құндылықтарды қорғау үшін демократиялық мемлекетте қажет болып табылса, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге себеп бола алатынын білдіреді, деп түсіндірді. Бұл ретте, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заң мейлінше анық тұжырымдалып, оны көп мағынада түсіндіру мүмкіншілігіне жол бермей отырып, құқық бұзушылық белгілерін де, қорғау мақсатында өзі қабылданған конституциялық мақсаттарды да дәл көрсетуге тиіс.Соның нәтижесінде, Конституциялық Кеңес, қаралып отырған қылмыстық заңның нормалары оның мазмұнын орынсыз кең пайымдауға, демек негізсіз қылмыстық қудалауға жол беретінін, адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын заңмен шектеудің өлшемдеріне, сондай-ақ Негізгі Заңның 39-бабының 1-тармағында баяндалған конституциялық мақсаттарға жауап бермейтінін өзінің қорытынды шешімінде атап көрсетіп, Қылмыстық Кодекстің 361-бабының бірінші және төртінші бөліктерін конституциялық емес деп таныды.

Қостанай қаласының № 2 сотының өтініші бойынша Конституциялық Кеңес «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңының бірқатар нормаларын Конституцияға сәйкестігі тұрғысында тексерді. 2008 жылғы 23 сәуірдегі № 4 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес, жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеудің міндетті сипаты, құжаттарды тіркеуге берудің заңмен белгіленген мерзімін бұзу айыпты тұлғалардың жауаптылығы (әкімшілік жауаптылығы) нысанындағы құқықтық салдарға әкеп соқтыруы мүмкін екендігін, бірақ құжаттар қабылдаудан және құқықты тіркеудің өзінен бас тарту үшін негіз болуға тиіс еместігін білдіреді, деп түсіндірді. Конституциялық Кеңестің құқықтық көзқарасынан келіп шығатыны, мемлекеттік тіркеуге құжаттарды беру мерзімін өткізіп алу азаматтардың және заңды тұлғалардың мүліктік құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыруына кедергі келтірмеуге тиіс, өйткені, соның негізінде мемлекеттік тіркеуге құжаттарды қабылдаудан бас тарту салдарынан әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына (Негізгі Заңның 13-бабының 1-тармағы), Қазақстан азаматтарының заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алуына құқықтары, меншікке заңмен кепілдік берілуі (Конституцияның 26-бабының 1 және 2-тармақтары) шектеледі, сондай-ақ салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі міндетін атқаруына кедергі жасалады (Конституцияның 35-бабы). Бұл орайда, Негізгі Заңның 39-бабының 3-тармағына сай Конституцияның 13-бабында, 26-бабының 2-тармағында көзделген құқықтар мен бостандықтар ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс.

Осы баяндалғанды атай отырып, Конституциялық Кеңес, жылжымайтын мүлікті және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеуге құжаттарды қабылдаудан бас тартуға негіз ретінде осындай құжаттарды берудің Заңның 9-бабының 1-тармағында белгіленген мерзімін өткізіп алуды көздейтін «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Заңның 25-бабы 1-тармағы 6) тармақшасының нормасы Негізгі Заңның бірқатар нормаларына сәйкес емес деген ұйғарымға келіп, оны конституциялық емес деп таныды. Сонымен бір мезгілде Республика Үкіметіне, Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулысында баяндалған құқықтық позицияларға сәйкестендіру мақсатында қолданыстағы заңнамалық актілерге өзгерістер енгізуге бастама жасау туралы мәселені қарау ұсынылды.

Тиісті мемлекеттік органдардың Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларын уақтылы орындауы және жыл сайынғы жолдауларын жүзеге асыруы елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйін бағалаудың маңызды элементі және оны қамтамасыз етудің міндетті шарты болып табылады.

Конституциялық Кеңестің 2007 жылғы 28 мамырдағы № 5 нормативтік қаулысында тұжырымдалған құқықтық көзқарастарды ескере отырып, Парламент 2007 жылғы 6 шілдедегі № 279-ІІІ Қазақстан Республикасының Заңымен Қазақстан Республикасының Жер Кодексіне ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін жер учаскелерін мәжбүрлеп алып қоюдың тәртібін нақтылап, егжейлейтін өзгерістер мен толықтырулар енгізді.

Конституциялық Кеңестің әркімнің білікті заң көмегін алу, соның ішінде тегін алу құқығына берілетін конституциялық кепілдіктерді күшейту, сондай-ақ адвокаттардың құқыққорғаушылық функцияларын арттыру туралы бұдан бұрынғы Жолдауда баяндалған ұсыныстары, Үкіметтің ақпараты бойынша, ол тарапынан Парламент қарауына енгізілген «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне білікті заң көмегін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңның жобасында ескерілген. Одан тыс, Конституциялық Кеңестің жәбірленушілердің мүліктік құқықтары тиімді түрде жеткілікті қорғалмайды деген көзқарасы ескеріле отырып, аталған заң жобасына, сотталушының аса ауыр қылмыс жасау арқылы келтірген зиянның орнын толтыруға жететіндей мүлігі болмаған жағдайда, жәбірленушіге мемлекет есебінен ақшалай өтемақы алу құқығы берілетіндігі туралы норма енгізілді.

Қазіргі уақытта Үкімет қылмыстық іс жүргізуге қатысушыларға қылмыстық қудалау органдарының қылмыстық іс қозғау туралы қаулыларына сотқа шағымдану құқығын беру (Конституциялық Кеңестің 2007 жылғы 24 қаңтардағы № 1 нормативтік қаулысын орындау мақсатында), сондай-ақ айыпталушыға (сотталушыға) алдын ала тергеудің аяқталғаны туралы хабарланған кезде ғана емес, қылмыстық іс бойынша сотта іс жүргізу кезінде басты сот талқылауы тағайындалған кезеңге дейін де өз ісін соттың алқабилердің қатысуымен қарауы туралы өтініш жасауға мүмкіндік беру бөлігінде (Конституциялық Кеңестің 2007 жылғы 18 сәуірдегі № 4 нормативтік қаулысын орындау мақсатында) Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобаларын әзірлеуде.

Конституциялық Кеңестің бұдан бұрынғы бірқатар жолдауларындағы ұсыныстарды жүзеге асыру мақсатында Үкімет, Конституцияны бұза отырып қазіргі уақытта қызметі заңға тәуелді актілермен реттелетін медициналық айықтырғыштарға, кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарына, қабылдау-бөлу орындарына және кейбір өзге де мекемелерге орналастырылған азаматтарды ұстау тәртібін регламенттеуге бағытталған заң жобасын әзірлеуде.

Республика Үкіметінің ақпараты бойынша, Арал өңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы заңнаманы үйлесімге келтіру қажет делінген бөлігінде Конституциялық Кеңестің 2005 жылғы 29 сәуірдегі № 3 қаулысын орындау мақсатында ол тарапынан шаралар қабылдануда.

Сондай-ақ Үкіметтің 2008 жылғы 16 сәуірдегі № 355 қаулысымен Қолданыстағы құқық жүйесін Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларына сәйкестендіру жөніндегі іс-шаралардың кешенді жоспары бекітіліп, онда, атап айтқанда, Әділет министрлігіне нормативтік құқықтық актілер жобаларын және заңжобалық жұмыстар жоспарларын дайындаған кезде мемлекеттік органдардың Конституциялық Кеңестің шешімдерін ескеруі міндетті екендігі туралы ережені бекітетін үкімет қаулысының жобасын дайындау тапсырылды.

Конституциялық Кеңес, өзінің қорытынды шешімдері мен жыл сайынғы жолдауларында айтылатын ұсыныстарын орындау тиімділігі артуына осы мәселенің Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің Хатшылығында және Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Құқықтық саясат жөніндегі кеңесте қаралуы септігін тигізгенін атап көрсетеді.

Дегенмен, Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары мен жолдауларындағы заңнама арқылы шара қолдануды қажет ететін кейбір ұсыныстары жүзеге асырылмай отыр.

Осы уақытқа дейін Қазақстан Республикасының кейбір халықаралық шарттарын, соның ішінде «Байқоңыр» ғарыш айлағын жалға берудің нормативтік құқықтық базасын құрайтын келісімдерді Негізгі Заңға сәйкестендіру процесі аяқталған жоқ, бұл жөнінде Конституциялық Кеңес жолдауларында бірнеше рет көрсетілген болатын. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің ақпаратынан келіп шығатынындай, Қазақстан және Ресей Федерациясы Үкіметтері арасында 2006 жылғы 3 қазанда Құқық қорғау органдарының «Байқоңыр» кешені аумағында құқық тәртібін қамтамасыз етуде өз ара іс-әрекеттесуі туралы Келісімге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Хаттамаға, ал 2008 жылғы 20 ақпанда – «Байқоңыр» кешенін жалға беру туралы Шартқа өзгерістер енгізу туралы Хаттамаға қол қойылды. Алайда, «Байқоңыр» кешені аумағында Қазақстан азаматтарының конституциялық құқықтарына кепілдік берілуіне қатысты қол жеткізілген уағдаластық әлі күнге дейін екіжақты міндетті ратификациялау рәсімінен өткен жоқ. Ал Конституцияның 4-бабының 1-тармағынан және 74-бабының 2-тармағынан, сондай-ақ «Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының 7) тармақшасын ресми түсіндіру туралы» Конституциялық Кеңестің 2006 жылғы 18 мамырдағы № 2 қаулысынан келіп шығатыны, Қазақстан Республикасының халықаралық шарты немесе оның жекелеген ережелері Конституцияға қайшы деп танылған жағдайда, мұндай шарт немесе оның тиісті ережелері орындалуға жатпайды.

Конституциялық Кеңестің «Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының 2-тармағын және 61-бабы 3-тармағының 1) және 2) тармақшаларын ресми түсіндіру туралы» 1999 жылғы 3 қарашадағы № 19/2 нормативтік қаулысында баянды етілген, мемлекеттік және жеке нысандағы меншікті қорғау және қалпына келтіру үшін мемлекеттің тең мүмкіндік жасауы қажеттігі туралы құқықтық позициясы жүзеге асырылған жоқ. Атап айтқанда, мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін оларды ұстауға арнап бекітілген смета шегінде шектейтін «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» 1995 жылғы 19 маусымдағы № 2535 Қазақстан Республикасының Заңы және өзге де кейбір нормативтік құқықтық актілер («Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылу ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 20 наурыздағы № 225 қаулысы) осы құқықтық позицияға сәйкестендірілмеген.

Нормативтік құқықтық актілердің қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің сәйкестігін қамтамасыз ету үшін тиімді шаралар қабылданбаған, ал бұл, конституциялық бақылау практикасы көрсеткеніндей, құқық қолдану практикасында кейде олардың нормаларын түрлі мағынада түсіндіруге алып келеді. Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 29 қазандағы № 20/2 және 2007 жылғы 14 ақпандағы № 2 нормативтік қаулыларынан, нормативтік құқықтық актілердің қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің толығымен сәйкес болуы қажет екендігі келіп шығады, ал бұл шартты сақтамау конституциялық заңдылықты өрескел бұзу деп танылып, Конституциялық Кеңес атап көрсеткеніндей, нормативтік құқықтық актінің конституциялық емес деп танылуына негіз болып табылады. Бұл орайда Республика Президентінің жанындағы Құқықтық саясат жөніндегі кеңестің 2007 жылғы 30 наурыздағы Хаттамалық шешімімен Әділет министрлігіне Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық атқару және Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстерге Конституцияға сәйкестігі және қазақ, орыс тілдеріндегі мәтіндерінің өзара сәйкестігі тұрғысында мониторинг жүргізу мақсатында жұмыс тобын құру тапсырылған болатын, алайда бұл шешімнің орындалғаны туралы ақпарат әлі күнге жоқ.

Жаңартылған Негізгі Заңның әлеуетін толық жүзеге асыру, ондағы көзделген құқықтық институттарды уақтылы құру және ұлттық заңнаманы дамыту елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі мен өткізілген конституциялық реформаның тиімділігін білдіретін маңызды көрсеткіштер болып табылады.

Негізгі Заңның жергілікті өзін-өзі басқаруды құру және іске асырудың принциптерін, әкімдерді тағайындау тәртібін және мәслихаттардың өкілеттігін белгілейтін нормалары қағидалы өзгерістерге ұшырауына байланысты, осы саладағы конституциялық жаңалықтарды жүзеге асыруға бағытталған заңнамалық актілердің тұтас бір дестесін қабылдау қажет.

Саяси партиялардың конституциялық деңгейде ролі артуын және оларды мемлекеттің қаржыландыруына салынатын тыйым алынып тасталуын ескере отырып, саяси партиялар туралы, қоғамдық бірлестіктер туралы заңдар және мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдардың өзара іс-әрекеті мәселелерін реттейтін өзге де заңнамалық актілер тексерілуге тиіс.

Негізгі Заңның өмір сүру құқығына кепілдік беретін 15-бабының жаңа редакциясы өлім жазасын іс жүзінде жояды, өйткені, оның нормаларына сәйкес, жазаның бұл түрі соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін және адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін ғана заңмен көзделуі мүмкін. Бұл деген сөз, Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөлімінде террористік қылмыстардың тізбесі белгіленуге тиіс, ал оның Ерекше бөлімінің ең ауыр жаза көзделетін және жаңа конституциялық талаптарға жауап бермейтін баптарының санкцияларынан өлім жазасы алынып тасталуға тиіс. Тиісті заңды қабылдай отырып, Парламент оның нормаларын Мемлекет басшысының 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Жарлығымен бекітілген және осы жазаның қолданылу аясын бара-бара тарылтуға бет түзейтін Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасының ережелеріне сәйкестендіруге тиіс. Алайда, Конституциялық Кеңес, Негізгі Заңның 15-бабы өзгертілгеніне бір жылдан астам уақыт өтсе де, бұл конституциялық норманы жүзеге асыруға бағытталған тиісті заң жобасы ел Парламентіне енгізілмегенін атап өтеді.

Тұтқындауды соттың санкциялауы туралы норманың Негізгі Заңға енгізілуі және анықтау мен алдын-ала тергеуді сот пен прокуратурадан бөлетін конституциялық тыйымның алынып тасталуы, қолданыстағы заңнамаға тиісті өзгерістер енгізілуін қажетсініп ғана қоймай, сотқа дейін іс жүргізудегі сот бақылауын кезең-кезеңімен кеңейтудің болашағы туралы мәселені талқылай бастауға мүмкіндік береді.

Конституциялық Кеңес сондай-ақ, Республиканың Бас Прокурорына Конституцияға қайшы заңдарға наразылық білдіру құқығын беретін конституциялық норманың (Негізгі Заңның 83-бабының 1-тармағы) осы уақытқа дейін жүзеге асырылмай отырғанын атап көрсетеді. Іс жүзінде ол бұл құқықты пайдалана алмайды, себебі заңнамада осы өкілеттікті жүзеге асырудың құқықтық механизмі көзделмеген.

Одан әрі саяси жаңғырту бағдарламасында сот төрелігі жүйесінің тәуелсіздігін нығайтуға және тиімділігін арттыруға бағытталған, конституциялық-құқықтық дамудың жаңа кезеңіне бара-бар және халықаралық стандарттарға жауап беретін сот реформасына маңызды орын берілуге тиіс. Бұл орайда Конституциялық Кеңес, Негізгі Заңның 80-бабының соттарды қаржыландыру және судьяларды тұрғын үймен қамтамасыз ету «сот төрелігін толық әрі тәуелсіз жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуге тиіс» деген конституциялық талабы іс жүзінде жеткіліксіз орындалатынын, ал бұл судьяларды жергілікті атқарушы билік органдарына жиі тәуелді етіп қоятынын және сыбайлас жемқорлыққа бастайтынын қайталап атап көрсетеді.

Сот ісін жүргізуде тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы принциптерін күшейткен, сол арқылы азаматтардың өз құқықтарын сот арқылы қорғауының құқықтық мүмкіншіліктерін кеңейткен жөн. Әділ де тиімді сот төрелігінің негізін құрай отырып, бұл принциптер іс бойынша объективті шындықты анықтау үшін оңтайлы жағдай жасайды. Бұл алқабилер қатысуымен өтетін сот енгізілуіне орай айрықша маңызға ие болады. Конституциялық Кеңестің есептеуінше, сот актілерінің және прокуратура іске асыратын қылмыстық қудалаудың заңдылығын прокурорлық қадағалау функцияларының ара-жігін заңда нақтырақ ажырату қажет [16 б.67]

Елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі көбінесе қолданыстағы заңдардың сапасы мен ұлттық нормативтік-құқықтық базаның тұрақтылығына байланысты болып келеді. Конституциялық бақылау материалдары, кейбір заңдардың тиісті түрде тұжырымдамалық дайындықсыз қабылданатынын, бір-біріне қайшы келіп жататынын, ал оларға негізсіз жиі енгізілетін түзетулер қолданыстағы заңнама мен құқық қолдану практикасының тұрақсыздығын туындататынын айғақтайды. Қазақстан Республикасының Жер Кодексіне өткен жылдың өзінде Парламент 10 рет өзгерістер мен толықтырулар енгізді, соның 7 – шілде айында. Үкімет бастамашылық жасаған жекелеген заң жобаларын қарай отырып, депутаттар олардың тұжырымдамалары шегінен шығып ғана қоймай, құқықтық нормалармен толықтырып та отырған. Бұл нормалар, Конституциялық Кеңестің есептеуінше, Конституцияда және өзге де заңнамалық актілерде көзделген барлық рәсімдерді сақтай отырып (негіздеме жасау, қаржы-экономикалық есептеу және ғылыми сараптама жүргізу, заңдық және әлеуметтік салдарына болжам жасау және т.б.) енгізілетін өз алдына бөлек заң жобасының нысаны болуға тиіс еді. Одан тыс, заң жобаларын әзірлеу және заңдарды қабылдау кезінде Парламенттің Конституцияның 54-бабы 1-тармағында және 61-бабы 3-тармағында белгіленген заң шығару өкілеттігінің шегі сақталғаны жөн. Соған орай Конституциялық Кеңес, Республика Үкіметінің, Парламентінің және заң шығару процесінің өзге де қатысушыларының өзара іс-әрекет жасау рәсімдерін жетілдіру, заң шығармашылығы қызметінің нәтижелерін және қолданыстағы заңнаманың тиімділігін ұдайы құқықтық тұрғыдан бақылаудың жүйесін қалыптастыру жөнінде заңнамалық шаралар қабылдау қажет деп пайымдайды.

Конституциялық бақылау практикасы көрсеткеніндей, қолданыстағы заңнамада жекелеген құқық бұзушылықтар үшін жауаптылық белгілейтін, редакциялары жетілдірілмеген нормалар әлі күнге дейін бар, ал бұл құқық қолдануда қиыншылық туғызады. Атап өтілгеніндей, 2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес: «... адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл және әкеп соқтыратын салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалып және заң ережелерін өзінше пайымдау мүмкіндігін жоққа шығара отырып, заңдылы мінез-құлықты заңсыздығынан мейлінше айқындықпен ажыратуға мүмкіндік беретін түсінікті өлшемдерге негізделуге тиіс», – деп түсіндірді.

Конституциялық Кеңестің осы құқықтық көзқарасы, құқық бұзушылық құрамдарының белгілерін айқындайтын нормалардың кемшіліктерін тауып, жою мақсатында заң алдындағы жауаптылық шараларын көздейтін заңнамалық актілерге тексеру жүргізу үшін негіз болып табылады.

Негізгі Заңның үстемдігін қамтамасыз етуге қатыса отырып, Конституциялық Кеңес өзінің нормативтік қаулылары арқылы қолданыстағы құқық нормаларын жасайды, сондай-ақ мемлекеттік билік тармақтарының конституциялық негізде өзара келісіп іс-әрекет етуіне, конституциялық заңдылықты нығайтуға, адамның және азаматтың Конституциямен кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтары қорғалуына септігін тигізеді. Алайда, «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының, Конституциялық Кеңес мүшелерінің қызметіне қандай болса да араласуға, сондай-ақ оларға қандай түрде болса да қысым жасауға немесе басқадай ықпал етуге жол берілмейді және бұл заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады, деп белгілейтін нормасы (11-баптың 1-тармағы) осы уақытқа дейін заңнамада іске асырылмады. Конституциялық Кеңес, мұндай жауапкершілікті сотты құрметтемегені үшін белгіленген жауапкершілікпен ұқсастыра отырып енгізген жөн деп пайымдайды, ал бұл Мемлекет басшысының Конституциялық Кеңестің беделін көтеру және оның Негізгі Заңды қорғаудағы мүмкіншіліктерін күшейту қажет екендігі туралы тапсырмаларына сәйкес келеді («Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясының VІІ-съезінде сөйлеген сөзі)

Елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйін бағалай отырып, Конституциялық Кеңес, Республиканың құқықтық жүйесі тұтас алғанда Конституция негізінде және халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған принциптері мен нормаларына сәйкес сәттілікпен дамып, жетіліп келе жатқанын атап көрсетеді.

Сонымен, конституцияның 53-бабының 6) тармақшасына сәйкес Республика Парламентіне конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы осы Жолдауды жібере отырып, Конституциялық Кеңес, заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді орган, сондай-ақ Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар заңнама саласы мен оны қолдану практикасындағы аталған проблемаларды шешу үшін өз құзыреті шегінде қажетті шаралар қабылдайды деп сенім білдіреді. Бұл елімізде конституциялық заңдылық режимінің нығаюына және конституционализм принциптерінің орнығуына септігін тигізеді.
Қорытынды
Халық өзі дауыс беріп қабылдаған заңын әрдайым әділ деп есептейді. Заңға құрмет болмайынша, оны қастерлеу ішкі қажеттілікке айналмайынша, заңның құдіреті шамалы болады. Конституция мәртебелі болуы үшін, оның принциптері, қағидалары қоғам, мемлекет, халық өкіметінің туы, қазығы, мәні болуға тиіс.

Заң жақсы жұмыс істеуі үшін, оны бұлжытпай орындау азаматтардың күнделікті дағдысына, үйреншікті әдетіне айналуға тиіс. Әртүрлі амал-айламен заңды айналып өтуге тырысушылық өркениетті елдің мәдениетіне жатпайды.

Бізде қылмыс, ұрлық-қарлық, жемқорлық көп. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң бекерден-бекерге шығып отырған жоқ. Бұл қылмыстың дәрежесі қоғамға, мемлекетімізге, едәуір қауіп төндіріп, алға басуымызғ бөгет бола бастады.

Заңды қабылдағаннан соң оны мүлтіксіз орындау қажет. Қалың көпшіліктің заңды жаппай мойындауын, іштей түйсініп сезінуін, өз өмірінің басты ережесіне айналдыруын қамтамасыз ету оңай шаруа емес.

Заң беделге, мансапқа, лауазымға, ақшаға, байлыққа сатылмай, тек ақиқатқа бас иеді. Біз де келешекте осыған жетуіміз керек.

Біздің Негізгі Заң дүние жүзіндегі ең жас Конституциялардың бірі. Нағыз сәби шағы. Оған өзгерістер енгізуге кейде ұсыныстар болады. Бұлай өзгерістер енгізе беру Конституцияның беделін көтермейді. Уақыты келгенде, пісуі жеткенде ғана өзгерістер енгізген жөн.

Конституциялық Кеңес азаматтардың құқықтары мен бос­тандықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады. Конституция­лық Кеңестің Республика Президентінің, Парламент депутаттарын сайлауды жургізу мен республикалық референдум жургізудің дурыстығы туралы дауларды қарастыру бойынша өкілеттіктері азаматтардың саяси құқықтарын қорғауға бағытталған. Басқа өкілеттіктерінде Конституциялық Кенестің аза­маттардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтыны тура­лы идеялар тікелей немесе жанама орын алады. Конституциялық Кеңес қорғайтын осы шеңберге Конституция көздеген құқықтар мен бостандықтар кіре ме, әлде заңдар азаматтарға берген барлық құқықтар мен бостандықтар кіре ме деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа тек бip жауап бар. Алғашқы төрт өкілеттік конституциялық құқықтарытары мен бостандықтарды қорғауды көздейді ол жайында Конституцияның өзінде айтылады.

Конституциялық Кеңестің сайлауды немесе референдумы өткізудің дұрыстығы туралы дауларды қарастырғанын сайлау процесін бақылау деп санауға бола ма? Ол ондай болып табылмайды.Ол заңдық хұкім өкілеттіктерін атқарады, өйткені сайлау npoцесі субъектілерінің шағымдары жөніндегі дауларды шешеді. Әдебиетте конституциялық әділ сот органы сяйлау жөніндегі шешкен кезде. сөз ең алдымен субъективтік құқықтық емес, обьективтік сайлау құқығын қорғау туралы болатыны аталады.-

Билік бөлу принципі конституииялық құрылыс негіздерінің бірі ретінде конституцияның мемлекеттік органдардың жүйесі мен құзыретін олардын өзара өкілеттік шегін бекіткен көптеген қағидаларында көрніс тапты. Казақстан Респубикасының Констуитуциясында республикада мемлекеттік билік біртұтас,оның зан шаруашылық,атқарушылық және сот билігі тармақтарына бөлу және тепе –тендік жүйесін пайдалану арқылы өзара байланыс жасау приципіне сәйкес Конституция мен заңдардың негізгі жүзеге асырылатындығы атап көрсетілген.Бұл биліктің әр тармағымен өз құзыреті бар екендігін және оның шегінен шығуға болмайтындығын білдіреді.Сонымен бірге ол билікті шоғырландыруды,бөлуді,манаполиясыздандыруды да білдіреді.Билікті бөлу,олардын бірде біреуі өзгелерінің өкілеттігін шектемеи,екіншісін өзіне бағындырмай және әр қайсысы өзара түсініктікпен,өзара ынтымақпен қызмет істеуі тиіс болған жағдайда Конституцияға сәйкес оның үш тармағын өзара тенестіруді де білдіреді.Мемлекеттік биліктін жоғарғы сатысында мемлекеттік биліктін жоғарғы сатысында билік бөлу принципін қамтамасыз ету үшін

Қазақстан Республикасының Конституциясы бөлу принципін билік тармақтары арасында ic жүргізуді шектеу принципімен ұштастыруды көздейді . Қазақстан Республикасы Конституцисына тән сипат, онда ic жүрпзудін түпкі билігі Парламенке бекітілген. Басқаша айтқанда, Парламент, оның Палаталары Сенат жене Межіліс — өз кызметін тек Конституцияда көрсетілген өкеттік шеңберінде ғана жүргізеді. Ал үкіметін өкілеттілігіне келсек Конституция бойынша оған олардың кейбіреуі ғана берілген. Оның Президентінің заңдары мен актілері арқылы жүктелген басқа да қызметтерді атқаратындығы көрсетілген. Парламент өкілеттігінің жабық тізімінің конституцялық тұрғыда бекітілуін мен түсіндіруге болады? Біріншіден,ол жоғары өкілетті органың кеңестік конституциялармен жене белгілі бір денгейде Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясымен бекітілген бүкіл билікті илену құқынан бас тартуды білдіреді. Екіншіден,тәуелсіз,егемен Қазақстанның ерекшеліктерін ескере отытып,биліктін бөліну принципін барынша нығайту қажеттігінен туып отыр. Үшіншіден, Парламент әр түрлі саяси күштер,әлеуметтік топтар ықпал ететін жолғарғы өкілетті орган болып табылады.

Іс жүзінде өткізілген Парламентке сайлаудың жарамсыздығы туралы дауды қарастыру кезінде сөз тек сайлау заңнамасын бұзу туралы ғана емес, сонымен қатар Парламенттің заңды құрамын қамтамасыз ету қажетті, Президенттің легитимділігі қамтамасыз ету қажеттігi туралы жүреді. Ал заңды қабылдау жөнінде референдум өткізген кезде Конституциялық Кеңес халықтың шын еркін анықтауды қамтамасыз ету туралы мәселені шешеді. Әрине, талқылау кезінде Конституциялық Кеңес азаматтардың субъективтік құқықтарын да тікелей, сондай-ақ жанама түрде қорғайды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж. 30 тамыз Қазақстан Республикасы Конституциясына толықтыру мен өзгерiстер енгiзу туралы ҚР заңы. 2007ж.
   
2. 
   ҚР-сы Президентiнiң 1996 жылғы 24 қаңтардағы “Қазақстан Республикасының мемлекеттiк рәмiздерi туралы” Конституциялық заң күшi бар Жарлығы.
   
3. 
   Амандықова С.К. Қ Р- ның Конституциялық құқығы. Астана 2007ж.
   
4. 
   Сапарғалиев Ғ. Қ Р-ның Конституциялық құқығы Алматы 2008 ж.
   
5. 
   Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Конституциясы; Кеше, бүгiн Қазақстан заңдары-2007 №1
   
6. 
   Әбдiлдин С Қазақстан Парламентi; одақтан мемлекетiкке. – Алматы, 2004 ж.
   
7. 
   ҚР-сы Президентiнiң 1995 жылғы 28 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңес туралы” Конституицялық заң күшi бар Жарлығы.
   
8. 
   ҚР-ның 2000 жылғы 25 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасынынң сот жүйесi және судьяларының мәртебесi туралы” Конституциялық заң.
   
9. 
   Зиманов С.З. Конституция и парламент РК Алматы – 2006 г.
   
10. 
    Котов А.К. Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ. (вопросы конституционного права) Алматы: 1996 г.
    
11. 
    Конституция Республики Казахстан. Альбом схема, (Составители Мамонов В.В., Табаков С.К.,) Алматы 2006 г.
    
12. 
    Кубеев Е.К. Конституционный строй РК: (духовное и социальные основы) Караганда 1998 г
    
13. 
    Максименко Н.В. Методические рекомендации к изучению Конституции РК: учебное методическое пособие Алматы 2005 г.
    
14. 
    Марача В.Г., Матюхин А.А., Гражданское общество и государство в Казахстане: Основные понятия и особенности становления. Алматы 20004г.
    
15. 
    Малиновский А. Глава государства Республики Казахстан. Алматы 2000 г.
    
16. 
    «Парламент законодательная власть Казахстана» (отв. Ред. А.А.Таранов) Алматы–2006 г.
    
17. 
    «Права человека» Учебное пособие. – Алматы: Данекер, 2005 г.
    
18. 
    Сагиндикова А.Н. «Конституционное право РК» Алматы: Білім, 2006 г.
    
19. 
    Сапаргалиев Г. «Становление конституционного строя РК» Алматы, 2008 г.
    
20. 
    Турлаев А.В. «Гарантии прав личности в РК.» / «Теория и практика формирования правового государства в РК». Сборник научных трудов–Караганда: изд-во КарГУ, 2006 г.
    
21. 
    Турлаев А.В. «Понятие и генезис прав личности: понятие, структура» // Вестник.Карагандинского университета. 2006 г №2.
    
22. 
    Черняков А.А. «Конституционное право РК: проблемы теории и практики» Алматы: Әділет- Экспресс. 2003 г
    
23. 
    Черняков А.А. Нормативтік құқықтық актілердің иерархиясы: жүйелі құқықтық анализ., Фемида № 3–2004 .
    
24. 
    Амандыкова С.К. Конституционное право РК. – Караганда, Болашақ-Баспа, 2005 г.
    
25. 
    Черняков А.А. Конституционное право РК. Алматы: Әділет Пресс. 2004 г.
    
26. 
    ҚР Парламентiнiң Регламентi.
    
27. 
    ҚР Парламентi сенатының Регламентi.
    
28. 
    ҚР Парламентi Мәжiлiсiнiң Регламентi.
    
29. 
    Абдрасулов Е. Некоторые аспекты толкования Конституции и закона: История и современность Евразииское сообщество – 2000г.\
    
30. 
    Козлова Е.И. Кутафин О.Е. Конституционное право России. М. Юрист, 2008 . С.448-454
    
31. 
    Гуценко К.Ф. Ковалев М.А. Правоохранительные органы. М. Издательство БЕК, 2005. С. 158-170.
    
32. 
    Гуценко К.Ф. Ковалев М.А. Правоохранительные органы. Тексты законов и иных правовых актов. М. Издательство БЕК, 2005. С. 115-116.
    
33. 
    Барри Д. Конституционный Суд глазами американского юриста// Государство и право. 2004. N 10. С.76
    
34. 
    Овсепян Ж.И. Судебный конституционный контроль в Российской Федерации// Государство и право. 2008. N 1. С.41-42.
    
35. 
    Шульженко Ю.Л. Закон о Конституционном Суде Российской Федерации 1994г.// Государство и право. 2006. N 7. С.5-10
    
36. 
    Кряжков В.А. Ю.Л. Шульженко Конституционный контроль в России// Государство и право. 2006. N 10. С.157.
    
37. 
    Кудрявцев Ю.В. Конституционный суд России: опыт и проблемы// Государство и право. 2004. N 1. С.133.
    
38. 
    Ершов В.В. Конституционные проблемы судоустройства и судопроизводства// Государство и право. 2007. N 12. С.46.
    
39. 
    Гаджиев Г.А. Кряжков В.А. Конституционная юстиция в Российской Федерации//Государство и право. 2007. N 7. С.3.
    
40. 
    Эбзеев Б.С. Конституционный Суд Российской Федерации - судебный орган конституционного контроля// Вестник Конституционного Суда. 2008. N2,3. С.84.
    
41. 
    Ершов В.В. Суд в системе органов государственной власти// Государство и право. 2008. N 8. С.31-35.
    
42. 
    Дубов И.А. Законодательная инициатива: проблемы и пути совершенствования// Государство и право. 2004. N10. С.26.
    
43. 
    Кряжков В.А. Органы конституционного контроля субъектов Российской Федерации: проблемы организации и деятельности //Государство и право. 2003. N 9. С.126.
    
44. 
    Ертісбаев Е. Егемендік – ел игілігі. Егемен Казахстан, 2000 ж.
    
45. 
    Кемалов М. Заң – құқықтық қайнар көзі. Қазақстан заңдары. – 2000. - №8.
    
46. 
    Конституционное право России (конспект лекций в схемах). – М.: «Издательство ПРИОР», 2001.
    
47. 
    Чиркин В.Е. Конституционное право России.М., 2003.