ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ

Тақырып 1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері.

Тақырып мақсаты: Нарықты зерттеу және сегменттеудің теориясы және методологиясымен танысу.

Сүрақтар:

1. 
   Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
   
2. 
   Ғылымның әдістемесі.
   
3. 
   Нарықтың жалпы сипаттамасы.
   
4. 
   Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны.
   

Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, зерттеу және сегменттеу-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай зерттеу және сегменттеуны нарықты қатынастарға көшіру міндеті тұр.

Нарықты зерттеу және сегменттеуда әр адам нарық заңдары мен мемлекеттің заңдылық актілеріне негізделе отырып өз еркімен шешімдер қабылдауы керек. Нарықты зерттеу және сегменттеуда адамдардың жемісті қызметінің қажетті шарты болып сол адамдардың нарықтың қызмет ету механизмін және ұйымдастырылуын білу табылады.

Нарықты зерттеу және сегменттеудің мазмұнын ашпай тұрып, зерттеу және сегменттеу дегеніміз не деген мәселеге тоқталған жөн. “Экономия” терминін алғашқы рет ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос-үй, шаруашылық; номос-заң) деген ұғымды білдіреді.

Зерттеу және сегменттеу ғылым ретінде қоғам және ұлттың алдында тұрған маңызды проблемаларға жауап беруі қажет. Зерттеу және сегменттеудің негізгі қызметі адамның өмір сүруі, дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер жасау болып табылады. Адам қоғамының өмір сүру негізі-өндіріс. Зерттеу және сегменттеу екі негізгі аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен шектеулі ресурстар.

Мұқтаждықтар-бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы.

Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын құралдар игіліктер болып табылады. Бір игіліктер шексіз мөлшерде болады, ал екіншісі-шектеулі. Соңғылары зерттеу және сегменттеу игіліктер деп аталады. Өндірістің түпкі мақсаты-тұтыну болып табылады.Қазіргі уақытта зерттеу және сегменттеу әрбір адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін күрделі организм. Материалдық игіліктер циклдық қозғалыста болады. Олар өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс айналымы бойынша жүреді.

Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік. Шектеулі ресурстар жағдайында таңдау мәселесі туындайды. Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін табу керек, ол үшін мына 3 сұраққа жауап беру қажет:

1. 
   Не өндіру керек, яғни қандай өнімдер мен қызмет түрлері және олардың қанша мөлшерде өндірілуі мүмкін?
   
2. 
   Қалай өндіру керек? Пайдалы өнімдер қалай өндіріледі немесе олар қандай материалдық, адам ресурстары арқылы және қандай технологияның көмегімен өндіріледі.
   
3. 
   Кім үшін өндіру керек, яғни өнімдер және қызметтерді кім үшін өндіру қажет, олар қалай бөлінеді және түптің түбінде кімдердің тұтынуына түседі?
   

Осы проблемаларды шешу барысында адамдар табиғатпен белгілі бір байланыста болып, жаратылыс байлықтары мен энергиясына деген қажеттілік туындайды. Табиғаттың бұл ресурстарын адамзат қажетіне пайдалану жоғарыда айтылған проблемаларды ұтымды шешумен тікелей байланысты.

Ғылыми білімнің қай саласы болсын, олар кездейсоқ пайда болмайды. Олардың түбегейлі тарихи тамыры бар. Сондықтан әрбір зерттеуші-ғалымның өзі айналысатын ғылымның тарихын білуі міндетті шарт.

Зерттеу және сегменттеу бес негізгі бөлімнен тұрады: кіріспе, микрозерттеу және сегменттеу, мезозерттеу және сегменттеу, макрозерттеу және сегменттеу, мегозерттеу және сегменттеу. Зерттеу және сегменттеу екіге бөлінеді: оң зерттеу және сегменттеу-дерек негіздегі зерттеу және сегменттеу қылық туралы болжаулар. Нормативті зерттеу және сегменттеу-елдің зерттеу және сегменттеу туралы бағалау пікірі.

Зерттеу және сегменттеу шектеулі ресурстар әлеміндегі өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс процессінде адамдар арасында қалыптасатын объективті зерттеу және сегменттеу қатынастардың жүйесі болып табылады.

Нарықты зерттеу және сегменттеу-өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны.

Нарықты зерттеу және сегменттеуда қолданылатын әдістер жалпы және жеке болып бөлінеді. Жалпы әдістерге - абстракция әдісі, талдау, синтез, индукция, дедукция, жорамал, эксперимент, жүйелі талдау жатады. Жеке әдістер: экстраполяция, зерттеу және сегменттеу-математикалық, графикалық, баланстық, функционалдық. Зерттеу және сегменттеу ғылымдар жалпы, қолданбалы, біріктірілген болып үшке бөлінеді. Нарықты зерттеу және сегменттеу қазіргі зерттеу және сегменттеудің негізгі бөлігі ретінде қарастырылады. Егемендігімізді алып зерттеу және сегменттеудің дамуының жаңа бағытын, яғни нарықты қатынастарды таңдап, біз Қазақстанның қазіргі нарықты зерттеу және сегменттеусын бөлек дербес пән ретінде де қарастырған жөн.

Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын, еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды.

Нарық дегеніміз не? Нарық-бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.

Нарық-бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының саласы.

Нарық-тауарларды сатып алу-сату мен байланысты орын алатын зерттеу және сегменттеу қатынастар жиынтығы.

Нарық-бұл тауарды өткізуге байланысты айырбас саласында қалыптасатын зерттеу және сегменттеу қатынастардың жиынтығы.

Нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен тұтынушылардың арасында болатын зерттеу және сегменттеу байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға болады.
Әдибиеттер:

1. 
   1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
   
2. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
3. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
4. 
   Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
   

Бақылау сүрактар:

1. 
   Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
   
2. 
   Ғылымның әдістемесі.
   
3. 
   Нарықты жалпы сипаттамасы.
   
4. 
   Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны қандай
   

Тақырып 2.
Нарықтың даму тарихы және теориясы.


Пәннің тақырыбы: Пәннің ғылыми негізін және ерекшеліктерін қарастыру


Сүрақтар:

1. 
   Нарықтық қатынастардың даму кезендері.
   
2. 
   Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
   
3. 
   Кәзіргі заманғы нарық теориясы.
   

Нарықты зерттеу және сегменттеу - ертеден келе жатқан шаруашылықты жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: а) нарық элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық айырбас кезеңі нарығы, в) тауар баламасы кезеңінің нарығы, г) тауар емес балама кезеңінің нарығы.

Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда – саттық көріністерге кездейсоқ болды.

Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т₁ - Т₂ көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты бола бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы калыптасады. Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен жоқ, сондықтан “таза” құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.

Үшінші кезеңдегі тауар тепе – теңдігі мына айырбас формуласы бойынша Т₁ - Т_2,, балама Т₂. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түріне тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде “таза” құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре алмайтын “шығындық емес” деп бөлінетін құрамалары байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі қызметін алтын атқара бастайды.

Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы Т₁ тауар емес балама Т₂. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның “таза” иеленушілері – несие ақшалар өзінің “тауарлық” мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшалануы қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.

Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе нарық, монополия нарық, реттемелі нарық деп бөледі. Стихиялы нарық капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік зерттеу және сегменттеу теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723 – 1790 ж.ж.) өзінің “Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу” деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниеттігіндегі даумен аяқталады деп кқрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз ететін “түнгі күзетшінің” рөлін атқаруы қажет.

Монополиялық нарық XIX ғасырдың алғашқы кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол зерттеу және сегменттеудағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми – техникалық прогрестің баялауына бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық қайшылықтарының шиеленесуіне әкеліп соқтырады.

Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттемелі нарық тән болып отыр. Оны тек қана еркін өндірушілер мен тұтынушылар, еркін бәсеке мен бағалар ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге мемлекеттік баға белгілеу, нарық конъюнктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоцияларын, жарнама – ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші рөлін атап көрсету керек.

Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - өндіріс құрал – жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі жерге феодалдық меншік болды ірі- ірі мал иелері жердің де аса ірі меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.

Тереңдей түссек меншіктік бөлінісу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастардың белгілі бір дәрежеде өріс алуына, өркендеуіне жағдай жасады. Шындығында айырбас, сауда қатынастары қазақ даласында ерте кезде пайда болды. Айырбас ісінде негізгі бұйым мал болды. Академик С. Бәйішевтің мәліметтері бойынша Қазақстанда малмен сауда жасау, әсіресе XVI ғасырдан бастап мықтап өріс алған, оның едәуір бөлігі айырбас шетке шығарып өткізу үшін өңдіріліп отырған.

Нарықты қатынастардың қалыптасуына белгілі бір дәрежеде дамыған қолөнер кәсібі де, өнеркәсіп те әсер етті. Қазақтар үй бастырды, жүннен мата тоқыды, теріден былғары иледі, металдан ыдыс – аяқтар жасай білді, киім тікті, киіз басып кілем тоқыды. Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшін, тауар ретінде де шығарылатын болды.

Қазір тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында тарихи әділетсіздікті жою міндеті. Негізгі стратегиялық мақсат – демократияны дамыту, меншікті қатынастарды реформалау, нарықты зерттеу және сегменттеуны өндіру болып табылады.
Әдибиеттер:

1. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
2. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
3. 
   Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
   
4. 
   Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
   

Бақылау сүрактар:

1. 
   Нарық қатынастардың даму кезендері.
   
2. 
   Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
   
3. 
   Кәзіргі заманғы нарық теориясы.
   

Тақырып 3. Зерттеу және сегменттеу жүйелері.
Тақырып мақсаты: Әкімщілдік - әміршілдік және нарықты жүйенің артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыру

Қоғамдық байлықтың сипаттамасы.

Зерттеу және сегменттеу тиімділік және зерттеу және сегменттеу өсім көрсету
Сүрақтар:

1. 
   Әкімшілдік - әміршілдік жүеден нарықты жүйеге бейімделу.
   
2. 
   Өтпелі зерттеу және сегменттеудің негізгі заңдылықтары.
   
3. 
   Қазақстан зерттеу және сегменттеусының әлеуметтік – зерттеу және сегменттеу дамуының стратегиясы
   

Жүйе грек сөзінен аударғанда бөліктерді құрастыру, біріктіру деген мағынаны білдіреді. Жүйе-бір-бірімен байланысқан құбылыстардың, заңдылықтардың объективті бірлігі.

Жүйенің келесі қасиеттері бар:

• 
  ол элементтердің жиынтығы;
  
• 
  оның элементтері арасында байланыс болады;
  
• 
  оған бір ұйымдастыру тән;
  
• 
  оның элементтерінің өзара байланысу нәтижесінде жалпы жүйеге тән қасиеттер пайда болады.
  

Зерттеу және сегменттеу жүйе келесі қызметтерді атқарады:

1. 
   өндіріс процесінде тапшы ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
   
2. 
   техникалық прогрессті қамтамасыз ету.
   

Зерттеу және сегменттеу жүйе-өзарабайланысқан және ретке келтірілген зерттеу және сегменттеу элементтерінің жиынтығы. Зерттеу және сегменттеу күрделі көпдеңгейлі жүйе. Зерттеу және сегменттеудің келесі деңгейлерін көрсетуге болады: элементарлы зерттеу және сегменттеу, кәсіпорын және үй шаруашылығы, нарықтар, ұлттық зерттеу және сегменттеу, дүниежүзілік зерттеу және сегменттеу.

Зерттеу және сегменттеудің негізгі белгілерін анықтау үшін зерттеу және сегменттеу жүйе түсінігі қолданылады.

Зерттеу және сегменттеу жүйе-зерттеу және сегменттеуны ұйымдастыру формасы, шектелген өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын және әдістерін табу негізгі міндеті болып табылатын шаруашылық механизмі.

Зерттеу және сегменттеу жүйенің пайда болуының себебі ресурстардың салыстырмалы шектеулілігінің жалпы заңы болып табылады.

Бұл заңның қызметінің негізінде екі жағдай жатады:

1.Адам қажеттіліктерінің үнемі өсуі.

2.Оларды қанағаттандыру үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметтердің шектеулі болуы.

Зерттеу және сегменттеу жүйе меншік, ақша жүйесі, үкімет органдары, салық, табыс, жоспарлау сияқты зерттеу және сегменттеу институттардың көмегімен қызмет етеді. Сонымен зерттеу және сегменттеу жүйе зерттеу және сегменттеу институттардың кешені ретінде көрінеді. Жүйелерді жіктеу үшін белгілі бір сандық белгілер қажет.

Оларға:

• 
  зерттеу және сегменттеудағы мемлекеттің ролі;
  
• 
  жоспарлаудың даму деңгейі;
  
• 
  нарықты қатынастардың ролі жатады.
  

Зерттеу және сегменттеу төрт зерттеу және сегменттеу жүйеге бөлінеді:

1.Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу

2.Нарықты зерттеу және сегменттеу

3.Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеу

4.Аралас зерттеу және сегменттеу.

Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу тұйықталған, оқшауланған шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды, кім үшін өндіру арқылы анықталады. Зерттеу және сегменттеудің осы түрі бұрынғыға қарағанда Азия, Латын Америка мен Африка елдерінде қазір өте сирек кездеседі.Негізгі белгілері: көп укладты зерттеу және сегменттеу, артта қалған технология, ғасырлар бойы сақталған дәстүрлер.

Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы ресурстарға жеке меншік және тауар өндірушінің еркін бәсеклік механизмімен сипатталады. Тұлға өзінің барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы үшін қолдануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кездегідей, ол көрінбейтін колмен мақсатқа қарай бағытталады. Мұндай зерттеу және сегменттеу ең идеалды зерттеу және сегменттеу ретінде қарастырылады. Оның негізін қалаушы Адам Смит болды. Негізгі белгілері: жеке меншік, таңдау еркіндігі, жеке қызығушылық-қылықтың негізі, бәсекелестік, еркін баға белгілеу, мемлекеттің араласуы шектеулі.

Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің ұраны: «Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен қарау байқалады. Өндірістегі қоғамдық анархия өндірісті қоғамдық-жоспарлы реттеумен алмастырылады». Негізгі белгілері: барлық материалдық ресурстардың қоғамдық меншігі, өнімді тіркелген баға мен сәйкестендірілген жалақы арқылы тік тарату, орталықтандырылған жоспарлау, зерттеу және сегменттеу тәртіп қатаң әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар қолдану арқылы қамтамасыз етіледі, зерттеу және сегменттеудің даму бағасының жалпы көрсеткіштері басым, кәсіпкерлік жоқ, көлеңкелі зерттеу және сегменттеу барлық шаруашылық қызметін қолдайды, саясат зерттеу және сегменттеудан басым.

Әкімшілік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің нарықты зерттеу және сегменттеуға қарағанда артықтығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің құлдырауын болдырмайды.

Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға американ экономисі Пол Самуэльсон былай деген: «Аралас зерттеу және сегменттеу зерттеу және сегменттеу өмірдің нашарлауын жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады», әрі қарай ол «Аралас зерттеу және сегменттеу-бұл нарықпен, команда, дәстүр элементімен болатын зерттеу және сегменттеу»-дейді. Аралас зерттеу және сегменттеу нарықты және жоспарлы жүйеден тұрады. Оның негізгі белгілері: әміршілдік зерттеу және сегменттеу мен нарықты зерттеу және сегменттеудің ұштастырылуы, көптүрлі меншік, күшті кәсіподақ қозғалысы, мемлекеттің реттеу және түзету ролі белсенді.

Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері :

• 
  американ;
  
• 
  жапон;
  
• 
  швед;
  
• 
  неміс;
  
• 
  француз;
  
• 
  қытай;
  
• 
  оңтүстік корея.
  

1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
Бақылау сүрактары:

1. 
   Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу
   
2. 
   Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы
   
3. 
   Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің
   
4. 
   Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға
   
5. 
   Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері
   

Тақырып 4. Меншік-зерттеу және сегменттеу жүйесінің негізі.

Тақырыптың мақсаты: Меншіктің әр формаларының артықшылықтары мен кемшіліктерін табу
Сүрақтар:

1. 
   Меншіктің мәні, нысандары және зерттеу және сегменттеу жүйенің типтері.
   
2. 
   Меншік – зерттеу және сегменттеу категория.
   
3. 
   Меншіктің турлері және олардың зерттеу және сегменттеу қызметтері.
   
4. 
   Зерттеу және сегменттеу жүйелер және олардың модельдері. Қазақстан Республикасында жеке менщіктің қалыптасу мәселелері.
   
5. 
   Зерттеу және сегменттеу мүдделер мен қажеттіліктер және олардың түрлері.
   

Меншік - меншік объектілерінің, қатыстылығы жөніндегі адамдар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастар. Меншік нысаны меншік объектілерінің кімге тиесілі екендігін көрсетеді. Меншіктің заңдық мазмұны меншік иелерінің қоғамдық өндірісте әр түрлі еңбек өнімдерін иелену құқықтары арқылы анықталады.

Меншік қүқығы - белгілі бір тұлғаларға материалдық және материалдық емес игіліктердің тиістілігін бекітетін және осы құқықтарды қорғайтын заң нормаларының жиынтығы. Не, қалай және кім үшін өндіру - зерттеу және сегменттеудің іргелі сұрақтарын шешу шаруашылық жүргізіп жатқан субъектілердің өндіріс құралдарына меншік құқығына тәуелді.

Қазіргі қазақстандық заңнамаға сәйкес меншік иесі (өз қалауы бойынша) меншік объектісін иеленеді, пайдаланады және билік етеді. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде келесі категорияларға түсінік беріледі:

Иелену - мүлікті іс жүзінде иелену мүмкіндігінің заң жүзінде қамтамасыз етілуі.

Пайдалану - мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.

Билік ету - мүліктің тағдырын айқындаудың заңмен қамтамасыз етілуі.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі меншіктің жеке, мемлекеттік және аралас нысандарының қүқықтық ауқымын анықтайды. Әлемдік тәжірибеде және батыс ғылымында мемлекеттік болып табылмайтын барлық меншік "жеке" деп танылады. "Жеке" жеке-дара және топтық (аралас меншік) бола алады.


Меншік


Жеке меншік

Мемлекеттік

(республикалық, коммуналдық)




Жеке

Топталған (шаруашылық серіктестік пен қоғамдар, өндірістік кооперативтер)




Жеке меншіктің өз еңбегі негізінде

Жеке меншіктің жалға беру негізінде

Ұжымдық меншік (жеке меншіктің өз еңбегі негізінде)

Нарықты зерттеу және сегменттеудің қалыптасуы меншік қатынастарын өзгертудің заңды қажеттілігін туындатты. Бұл мемлекетсіздендіру және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.

Мемлекетсіздендіру-мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей шаруашылық жүргізуші субъектілерге шаруашылық жүргізу және сәйкес өкілеттіктерді беру арқылы түрлендіру.

Жекешелендіру-заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттен мемлекеттік меншік объектілерін, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың өзгертілуі арқылы құрылған акционерлік қоғамдардың акциялар үлесін алуы.

Жекешелендіру тәсілдері




Аукцион немесе конкурс бойынша сату, сатып алу

Кәсіпорын капиталындағы үлестерді (акцияларды) сату

Жалға берілген көсіпорынның мүлкін сатып алу




Конкурс (коммерциялық) - максималды баға ұсынылғанда, сатып алушы қойылған шартты орындауға келіскен жағдайда мемлекеттік меншік объектілерін сату

Конкурс (нвестициялық) - коммерциялық конкурсқа ұқсас, бірақ жеңіс критерийлері жекешелендіру объектісінің инвестиция мерзімі мен мөлшері болып табылады

Аукцион - ашық сауда тәсілі арқылы кәсіпорынды сату, бұл жағдайда сатын алушыға максималды баға ұсынудан басқа талап қойылмайды

2 сурет.
Жекешелендіру түрлері:

1. Шағын - жүмысшылар саны 200 адамға дейінгі объектілерді жекешелендіру.

2.Жаппай(купондық) -жұмысшылар саны 200 адамнан асатын орта кәсіпорындарды жекешелендіру.

3.Жеке жоба бойынша -ірі (5000 адамнан астам) және стратегиялық маңызды мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіру.

Жекшелендіру кезеңдері:

1 кезең-1991-1992 жылдар. Негізгі мақсаты-мемлекеттік меншікті басқа нысандарға айналдыру, азаматтардың мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктерін сатып алу.

2 кезең-1993-1995 жылдар. Негізгі мақсаты-нарықты зерттеу және сегменттеуға көшуге жағдай жасау.

3 кезең-1996-1998 жж. Негізгі мақсаты-жекешелендіру үрдісін аяқтап зерттеу және сегменттеуда жеке сектордың басымдылығына жету.
Әдибиеттер:

1. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
2. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
3. 
   Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
   
4. 
   Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
   

Бақылау сүрактары:

1. 
   Зерттеу және сегменттеу жүйелер және олардың модельдері. Қазақстан Республикасында жеке менщіктің қалыптасу мәселелері.
   
2. 
   Қазақстан Республикасындағы аралас меншіктер.
   
3. 
   Қазақстан Республикасындағы меншікті мемлекетсіздендіру және жекешелендіру проблемаралы.
   

Тақырып 5. Нарықты зерттеу және сегменттеудің жалпы сипаттамасы.
Тақырып мақсаты: Нарықты зерттеу және сегменттеудің түсінігін, құрылымын білу Нарық моделдерін білу. Әр мемлекет бойынша сипаттау.
Сүрақтар:

1. 
   Нарық – зерттеу және сегменттеу категория ретінде.
   
2. 
   Нарық құрылымы.
   
3. 
   Түтыну тауарлар нарығы.
   
4. 
   Өндіріс факторлар нарығы.
   
5. 
   Қаржы, қызметтер, инновация, рухани өнім нарығы.
   

Зерттеу және сегменттеу байланыстар өнімнің өндірушіден тұтынушыға қозғалуын қамтамасыз етеді. Бір жағынан өндірушілер арасында көпжақты айырбас, екінші жағынан тұтынушылар арасында пайда болады. Мындай процесстер тауарлы қатынастарға ауысады, ал тауарлы-ақша қатынастар жағдайындағы айырбас процестер нарықты қатынастардың формасына ие болады. Нарықты қатынастардың мәнін қарастырғанда кез-келген зерттеу және сегменттеу әдебиетте олардың әртүрлі анықтамалары беріледі. Нарық-адамдар бір-бірін сатушы сатып алушы ретінде іздейтін- табатын орын. Нарық екі жақты мағынаға ие: 1.нарық айырбас, айналыс сферасында іске асырылады.

2.нарық-өндіріс, бөліс, айырбас, тұтыныс процестерін қамтитын адамдар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастарының жүйесі.

Нарықты жүйе жеке меншіктің үстемдігі, қоғамдық еңбек бөлінісі, ақша арқылы жүзеге асырылатын айырбас қатынасының кеңінен дамуымен сипатталады. Бұл жүйе зерттеу және сегменттеудің орындылық қағидасына, яғни минималды шығындар арқылы максималды нәтижеге жетуге ұмтылысқа негізделеді.

Нарықты зерттеу және сегменттеу - өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны. Осыған сүйенсек, нарық - бұл нарықты зерттеу және сегменттеудің іске асырылу механизмі, бұл "не, қалай, кім үшін өндіру керек?" мәселелері баға, сұраныс пен ұсыныстың көмегімен шешілетін өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастар жүйесі. Сатуға арналған өнімдерді өндіру орын алған жердің бәрінде нарық пайда болады.Нарықты зерттеу және сегменттеудің қызмет етуі белгілі оның элементтерінің болуын қажет етеді. Бұл элементтер жиынтығы нарықты жүйені құрайды.

• 
  өнірушілер мен тұтынушылар;
  
• 
  жеке меншік немесе аралас меншік;
  
• 
  баға белгілеу;
  
• 
  сұраныс пен ұсыныс;
  
• 
  бәсеке;
  
• 
  шектелген мемлекеттік араласу.
  

Нарықты шаруашылықтың субъектілері:

1. Үй шаруашылықтары - адамзат капиталының өндірісін, қайта өндірісін қамтамасыз ететін, қандай да бір фактордың меншік иесі болып табылатын, өз мұқтаждықтарын максималды қамтамасыз етуге талаптанатын, шешімді жеке-дара қабылдайтын құрамында бір немесе бірнеше тұлғалар бар зерттеу және сегменттеу бірлік, яғни мұның бәрі түтынушылар.

2. Фирма (кәсіпорын) - өнімдерді сату мақсатында дайындау үшін өндіріс факторларын қолданатын, пайданы максималдандыруға талпынатын, шешімді жеке-дара қабылдайтын зерттеу және сегменттеу бірлік.

3. Мемлекет - бұл үкіметтік және мемлекеттік мекемелер.
Нарықты шаруашылықтың бұл субъектілері әрқашан сатушы және сатып алушы рольдерін атқарады. Олай болса, нарық мүмкін болатын барлық арымдардың ортасында болады: ақшалай - сатып алушылардан сатушыларға сатып алынған тауарлар үшін төлем түрінде; материалдық ағымдар - сатушылардан сатып алушыларға ресурстар, өнімдер, қызметтер, тауарлар түрінде. Мұндай жағдай кері байланыс жүйесін құрады, мұның өзі кез-келген зерттеу және сегменттеудің тұрақтылығы мен тиімділігінің шарты және ең бастысы нарьқтың негізгі функциясы болып табылады.

Нарықтың күрделі зерттеу және сегменттеу жүйе ретінде өзіндік құрылымы бар. Нарықтарды ажырату критерийлері көп және олардың бәрі нарықты қатынастардың әр түрлі қырларын сипаттайтындықтан маңызды болып табылады.

Сонымен қатар, әр зерттеу және сегменттеу жүйенің түпкі мақсаты түрлі зерттеу және сегменттеу мақсаттағы тауар өндіру арқылы іске асырылатын тұтыну болғандықтан, негізгі критерийі нарықтың нарықты қатынастар объектілерінің зерттеу және сегменттеу мақсатына қарай жіктелуі болып табылады.

Атақты Л. Эрхардтың айтуы бойынша, "нарықты зерттеу және сегменттеудан жоспарлы зерттеу және сегменттеуға өту оңай, керісінше, жоспарлы зерттеу және сегменттеуны еркін нарықты шаруашылықпен ауыстыру асқан қиыншылық тудырады".

Нарықтың атқаратын қызметтері:

• 
  реттеуші;
  
• 
  ақпараттық;
  
• 
  санациялық;
  
• 
  делдалдық;
  
• 
  баға белгілеу.
  

Нарық күрделі құрылымнан тұрады. Зерттеу және сегменттеу құрылым келесімен анықталады:

• 
  меншік формасы;
  
• 
  тауарөндірушілер құрылымы;
  
• 
  сауда түрлері;
  
• 
  жекешелендіру және мемлекетсіздендіру деңгейімен.
  

Құрылымы бойынша нарықты келесі критерий бойынша бөлуге болады:

1.Нарықты қатынас объектілерінің зерттеу және сегменттеу мүдделері бойынша:

• 
  тауар мен қызмет нарығы;
  
• 
  өндіріс факторлар нарығы;
  
• 
  қаржы нарығы;
  
• 
  ақпарат нарығы.
  

2.Географиялық орналасуы бойынша:

• 
  жергілікті;
  
• 
  аумақтық;
  
• 
  ұлттық;
  
• 
  әлемдік.
  

3.Бәсекенің шектелу деңгейі бойынша:

• 
  жетілдірілген бәсеке нарығы;
  
• 
  монополистік бәсеке нарығы;
  
• 
  олигополия нарығы;
  
• 
  монополия нарығы.
  

4.Нарық қатынас субъектілерінің түрлері бойынша:

• 
  көтерме сауда нарығы;
  
• 
  бөлшек сауда нарығы;
  
• 
  ауылшаруашылық өнімді мемлекеттік сатып алу нарығы.
  

5.Заң нормаларына сәйкестігі бойынша:

• 
  ресми нарығы;
  
• 
  қара базар нарығы.
  

Нарықты инфрақұрылым-институттар (ұйымдар, фирмалар, мекемелер) жиынтығынан тұрады, оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырады және қызмет көрсетеді. Нарықты инфрақұрылымның элементіне-тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер және т.б. жатады. Нарықты зерттеу және сегменттеудің бой көтеруі нарықты инфрақұрылым негізгі элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты зерттеу және сегменттеу нарықты қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:

• 
  топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
  
• 
  бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
  
• 
  өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық көтерме сауда кәсіпорындары;
  
• 
  акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
  
• 
  коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе акционерлік негізде құрылуы керек;
  
• 
  коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік бөлімдер;
  
• 
  жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
  
• 
  сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық қызметтер жатады.
  

Әдибиеттер:

1. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
2. 
   2 Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
3. 
   Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
   
4. 
   Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
   

Бақылау сүрактары:

1. 
   Нарық моделдерін білу.
   
2. 
   Әр мемлекет бойынша сипаттау
   

Тақырып 6. Сұраныс пен ұсыныстың нарықты тетігі.

Тақырып мақсаты:

Сұраныс пен ұсыныс – нарықты зерттеу және сегменттеудің мәселелерін шешетін категорияларымен таныстыру

Сүрақтар:

1. 
   Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
   
2. 
   Сұраныс заңы.
   
3. 
   Сұраныс қисығы.
   
4. 
   Сұранысты анықтайтын факторлар.
   
5. 
   Ұсыныс кисығы.
   
6. 
   Ұсынысты анықтайтын факторлар.
   
7. 
   Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
   
8. 
   Нарықты тепе-тендік.
   

Нарықты зерттеу және сегменттеу сұраныс пен ұсыныстың бітпейтін өзара әрекеттестігімен сипатталады. Сұраныс дегеніміз - адамдардың тауар сатып алуға талабы мен қабілеттілігі. Баға мен бағадан тыс факторлар сұранысқа ықпал тигізеді. Сұраныс заңы - сұраныс көлемінің бағаға кері төуелділігі деп білеміз: тауардың бағасы неғұрлым төмен болса, тауар сұранысы соғұрлым жоғарылайды. Сұраныстың қисық сызығы - сұраныс заңының графикалық бейнеленуі. Сұраныстың бағаға кері тәуелділігі мына себептерге байланысты: 1) баға төмендегенде сатып алушылар саны көбейеді; 2) түтынушының сатып алу қабілеті өседі; 3) арзандаған тауардың қосымша бірліктерін сатып алу тиімді болады. Баға әсері сұраныс шамасын өзгертеді де, сұраныстың қисық сызығы бойынша (D) көрінеді. Бағадан тыс факторлар сұраныстың өзін өзгертеді және сұраныс қисығын оң жаққа (өскен жағдайда) және сол жаққа (төмендегенде) ысырады.

Ұсыныс дегеніміз - сатушылардың рынокқа тауарларды сату үшін ұсынудағы талабы мен қабілеттілігі. Ұсынысқа баға және бағадан тыс факторлар әсер етеді. Ұсыныс заңы -ұсыныс шамасының баға деңгейіне тікелей тәуелділігі: баға жоғарылаған сайын, рыноктағы ұсыныс шамасы ұлғаяды. Ұсыныстың қисық сызығы - ұсыныс заңының графикалық бейнеленуі. Бағадан тыс факторлар ұсынысты өзгертеді де, ұсыныстың қисық сызығы оң жаққа (өскен жағдайда), сол жаққа (төмендегенде) ығыстырылады.

Сүраныс мен ұсыныстың өзара ерекеттестігі баға механизмі мен бәсеке негізінде іске асырылады. Бұл сұраныс мен ұсынысты теңестіріп, тепе-тең бағаның құрылуына әкеліп соғады. Егер нарықты бага тепе-теңдік бағадан артық болса, артық ұсыныс (артылып қалу) пайда болады, немесе ұсыныс шамасы тауар сұранысынан асып кетеді. Егер на рықтық баға тепе-тең бағадан төмен бекітілетін болса, қанағаттанарлықсыз сұраныс (тапшылық) пайда болады, бұл жағдайда сұраныс шамасы ұсыныс шамасынан басым болады.

Тауардың бағасының өзгеруі, тұтынушылардың кірісі мен басқа тауарлардың бағасы сұранысқа әр түрлі әсер етеді. Икемділік дегеніміз - бір айныманың екінші айныманың өзгеруіне пайыздық өзгерістің қатынасы ретінде көріну реакциясы.

Тауар баға икемділігіне көбірек ие болған сайын оның алмастырушылары көбірек болады (немесе тұтынушыға қажеттігі аз болса). Ұсыныстың икемділігіне ықпал ететін маңызды фактор - уақыт. Ұсыныс әдетте ұзақ мерзімге икемді (өйткені өндірісті үлғайту немесе өндірісті басқа бір түріне ауыстыруға мүмкіндік бар) - бағаның өзгеруі ұсыныс шамасына әсер етеді.
Қисық сұраныс нәтижелері





°
Q₁

Q₀

Q
_э Q


Сұраныстың қисық сұраныс Бағадан тыс факторлардың әрекет нәтижесінде

бойынша қозғалу бағаның өзгеруіне сұраныс өзгереді (қисық сызықтық ысырылуы).

орай сұраныстың ұлғаюын білдіреді Оң жаққа ығысуы - сұраныстың ұлгаюы

Сұраныстың бағадан тыс факторлары.



СҮРАНЫСТЫҢ БАҒАДАН ТЫС ФАКТОРЛАРЫ




Тұтынушы-лардың кірістері

Өзара алмастырушы және өзара толықтырушы тауарлардың баралары

Тұтынушы-лардың

талғамы

Күтілісі

Ұсыныстың бағадан тыс факторлары.

ҰСЫНЫСТЫҢ БАҒАДАН ТЫС ФАКТОРЛАРЫ






Ресурс

бағалары

Технология

Басқа

тауарлардың багалары

Күтілісі

Сатушылар

Салық пен жәрдем қаражаты

Икемділік түрлерімен өзгеруі процесстері

ИКЕМДІЛІК




Сүраныстьщ баға жөнінен икемділігі

Тоғыспалы икемділігі

Сүраныстың табыс жөнінен икемділігі

Үсыныстың икемділігі




Бағаның 1 %-ға өзгеруіне сұраныстың реакциясы

Ү тауар бағасының өзгеруіне орай (%) X сұраныс мөлшерінің өзгеруі (%)

Табыстық ұлғаюына байланысты сұраныс көлемінің өзгеруі (%)

Бағаның 1 %-ға өзгеруі әсерінен ұсыныс көлемінін салыстырмалы өзгеруі


Әдибиеттер:
1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
Бақылау сұрактары:

1. 
   Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
   
2. 
   Сұраныс заңы.
   
3. 
   Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
   
4. 
   Нарықты тепе-тендік.
   

Тақырып 7. Нарықтық бәсеке.

Тақырып мақсаты: Бәсеке нарықты зерттеу және сегменттеудің негізгі белгісі екендігін дәлелдеу

Сүрактар:

1. 
   Бәсеке: мәні, зерттеу және сегменттеу рөлі.
   
2. 
   Бәсекенің формалары мен қызметтері.
   
3. 
   Монополиялық бірлістіктер.
   
4. 
   Бәсеке мен монополияның бірігүі. ҚР бәсеке нарығын қалыптастыру проблемалары мен жолдары.
   

Бәсеке латын сөзі «бірге жүгіру» деген мағына. Оны халық адамдар арасындағы бір мақсатқа бұрынырақ жетуді көздеген өзара жарыс, сайыс деп қарастырған. Бәсекенің бір түрі зерттеу және сегменттеу бәсеке- нарықты шаруашылық субъектілері арасындағы қосымша табыс алу үшін жақсы өндіріс факторларын иелену және тауарларды өткізу мүдделеріне байланысты қарама-қарсылықты бақталастық пен бәсеке.

Кәміл бәсекеге көпшілік фирмалар бір текті өнім өндіріп сататын нарықты құрылым тән. Салаға ену және шыру шектелмеген. Әр фирма саланың жалпы өнім көлемінің азғантай бөлігін шығарады. Мұндай жағдайда бірде-бір фирма өнім бағасына әсер ететіндей нарықтың бөлігіне ие емес.

Жетілдірілмеген бәсеке белгілі бір монополиялық билігімен ерекшеленеді. Оның пайда болуына салаға ену кезінде заңны және табиғи тосқауылдар әсер етеді. Тосқауылдардың мықтылық дәрежесіне сәйкес не таза монополия, не монополистік бәсеке, не олигополия пайда болады.

Монополиялар мен монополистік бәсекедегі фирма өнімдеріне сұраныс ауытқымасы нарықты сұраныстың ауытқымасы болып табылады да, теріс еңкіш сызықты болады. Сондықтан фирмалар тауардың өндірілуін бақылай отырып (монополистік бәсеке үшін бақылау толық емес), бағаға ықпал ете алады. Монополия жағдайында (бағалың кемсі-тушілікке бармайтын) тауардың қосымша бірлігін сатудан алатын шекті кіріс (MR) оның бағасынан төмен.

Фирманың табысы максималды болған жағдайда өндіру келемі MR = МС ережесімен анықталады. Кестеде бұл шекті шығын ауытқымасы мен шекті табыс ауытқымы-ының қиылысу орны болып табылады. Бекітілген баға максималды табыс беретін сұраныс ауытқымасының биіктігімен анықталады. Мұндай баға шекті шығындардан әр-дайым жоғары.
Бәсекемен күресу әдістемелері

БӘСЕКЕЛІК КҮРЕСТІҢ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ

Баға бэсекесі

Күрестің нарықтан тыс нысандарын пайдалану

Бағадан тыс бәсеке



Өндіріс шығын-дарын азайтып, ассортименті мен сапасын өзгертпей тауар бағасын төмендету негізінде қосымша табыс алу үшін күрес

Қаржылық қулық-сұмдықтар, құнды қағаздармен алып-сатарлық жасау, өнеркәсіптік тыңшылық, мемлекеттік органдар арқылы қысым жасау, бәсе-

келестің көзін жою

Тауар қасиетінің өзгеруі және оған сапалы жаңа ерек-шеліктердін берілуі, субститут-тауарлардың құрылуы, сатудан кейінгі техникалық қызмет, жарнама

Бәсеке түрлері: ішкі салалық-бір салалық кәсіпорындар арасындағы ең үлкен табыс үшін күрес;

салааралық-түрлі салалық кәсіпорындар арасындағы капитал салудың ең пайдалы жағдайы үшін күрес.

Бәсекенің формалары:

1. 
   Кәміл бәсеке-еркін бәсеке нарығы.
   
2. 
   Жетілдірілмеген бәсеке.Ол өзі 3 түрге бөлінеді:
   

• 
  монополия-тауардың бағасына ықпал ететін, өндірістің көп бөлігін бақылайтын бір ғана сатушының билігі.
  
• 
  олигополия-ірі фирмалар билейтін нарық.
  
• 
  монополистік бәсеке-біртекті емес, бірақ ұқсас тауар ұсынатын сатушылар саны көп нарық.
  

Табиғи монополия - бұл екі немесе бұдан да көп фирмалардан гөрі, нарықты шығыны аз қандай да бір тауар, не қызметпен қамтамасыз ететін жалғыз ғана фирмадан пайда болған монополия.

Жасанды монополия - сөз байласу немесе бәсекелесті басып тастау арқылы құрылған монополия.

Кездейсоқ монополия - өз тұтынушылары үшін уақытша сұранысты ұсыныстан асырып түсіру нәтижесінде пай­да болады, бұл капиталдың (қаржының) тиімді жұмсалун қамтамасыз етеді.

Монополиялардың пайда болуының негізгі себептері — өндіріс пен капиталдың шоғырлануы.

Монополияға қарсы заңдылықтар-бұл бәсекелестікті дамытуға, монополияны шектеуге және тыйым салуға бағытталған заңдар мен үкіметтік актілер кешені.

Казақстан Республикасының монополияға қарсы заңы мынадай нормативті-құқықтық актілерге негізделген: ҚР «Табиғи монополиялар туралы», «Адал емес бәсекелестік туралы», «Бәсеке және монополия қызметін шектеу туралы» заңдары.

Адал емес бәсекенің келесі түрлері бар:

1. 
   Фирмалық атауды, тауар белгісін заңсыз пайдалану.
   
2. 
   Бәсекелестің бәсекеші тауарының сыртқы рәсімдеуін тікелей ұдайы өндіріс жолымен көшіру.
   
3. 
   Сатушының сатудың қосымша шарттарын зорлап еңгізу;
   
4. 
   Басқа бәсекелестің қызметін әдепсіз түрде салыстыратын жарнаманы тарату.
   
5. 
   Тауардың нағыз қасиеттері мен сапасы туралы мәліметтерді жарнамада әдейі бұрмалау немесе жасыру.
   
6. 
   Бәсекелестікті болдырмауға әкелетін нарықты қатынас субъектілерінің деңгейлес қосылуы т.б.
   

Әдибиеттер:

1. 
   1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
   
2. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
3. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
4. 
   Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
   

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Монополиялық бірлістіктер.
   
2. 
   Бәсеке мен монополияның бірігүі. ҚР бәсеке нарығын қалыптастыру проблемалары мен жолдары.
   
3. 
   Бәсекемен күресу әдістемелері
   

Тақырып 8. Кәсіпкерлік қызмет.

Тақырып мақсаты: Кәсіпкерліктің формаларын білу.

Сүрақтар:

1. 
   Жеке меншік – нарықты зерттеу және сегменттеудің, негізі.
   
2. 
   Бизнес – нарықты зерттеу және сегменттеудің жылжытушы күші, оның белгілері мен түрлері.
   
3. 
   Кәсіпкерліктің үйымдастыру – құқыұтық формалары: артықшылықтары мен кемшіліктері. ҚР кәсіпкерліктің дамуы.
   

Кәсіпкерлік-адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. “Кәсіпкерлік” терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734) еңгізді. Бұл ұғымға ол нарықты тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызған.Кәсіпкерлік-бұл адамның зерттеу және сегменттеу қызметі, жаңа ізденіске бағытталады және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады.

Кәсіпкерлік пен бизнес ұғымын бір-бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес-табыс әкелетін кез-келген қызметтің түрі. Кәсіпкерлік-новаторлық іс. Нағыз кәсіпкерлік-ол өнертапқыш. Зерттеу және сегменттеуда “кәсіпкерлік қабілеттілік” деген ұғым бар. Ол дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе бермейді. Бизнес-бұл табыс әкелетін адамның зерттеу және сегменттеу қызметі.

Кәсіпкерліктің ұйымдастыру-құқықтық формаларының ерекшеліктері келесі:

-шаруашылық бірлестіктің қатысушылар саны

-капитал иесі

-басқару формасы

-мүліктің қайнар көздері

-мүліктік жауапкершілік шегі.

Кәсіпкерлік қызметпен заңды және жеке тұлғалар айналысады.

Жеке тұлға-заңды тұлға мәртебесіне иемдембейтін жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азамат.Оның кәсіпкерлік құқығы жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін басталады. Кәсіпкер не, қалай, кім үшін өндіру керек мәселелерін өзі жеке шешеді.Артықшылығы: құрылуы оңай, әрекет бостандығы елеулі, табысын өз еркімен жұмсайды. Кемшіліктері: толық мүліктік жауапкершілік, қаржы шектеулі, несие алу шектеулі.

Заңды тұлғаның екі түрі бар: коммерциялық және коммерциялық емес.

Коммерциялық ұйымдар: толық серіктестік, коммантидтті серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, мемлекеттік кәсіпорындар.

Серіктестік-үлестері әртүрлі формалы және оның құрамынан шыққан кезінде сондай алынатын, барлық мүшелері кәсіпкерлік әрекетке жеке араласатын шағын компаниялар болып табылады.

Толық серіктестік-серіктестіктің міндеттері бойынша оның мүшелері өзінің барлық мүліктермен ортақ та толық жауапкершілікте болады.

Коммандитті серіктестік немесе “сенім артқан серіктестік” мұнда серіктестік мүшелерінің бір бөлігі осы ұжымның міндеттемелері бойынша, өз мүліктері есебінен толық жауапкершілікте болса, ал қалған бөлігі тек өздері қосқан жарнасы көлемінде ғана жауапкершілікте болғандықтан, басқару ісіне араласпайды.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік-серіктестіктің міндеттемелері бойынша оның мүшелерінің бәрі тек өздерінің қосқан жарналары көлемінде ғана жауапкершілікте болады.

Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, яғни бұд жерде серіктестіктің міндеттері бойынша оның мүшелері ең алдымен өз жарналары көлемінде, ал жарналары жетпей қалған жағдайда өз мүліктерінің жарнаға тең көлемінде қосымша жауапкершілікте болады.

Акционерлік қоғам-бұл қаржысы акцияларды сату арқылы жиналатын және сол акция иелеріне келешектегі пайда есебінен дивиденд беріп отыратын серіктестіктер.

Акция-бұл оның иесі акционерлік қоғамның капиталына өз үлесін қосқанын және оның сол кәсіпорынның түсірген пайдасының белгілі бөлігін алуға құқы бар екенін растайтын бағалы қағаз. Акционердің өз акциясына алып отыратын табысы дивиденд деп аталады.

Қарапайым акция акционерлік қоғамның өз арасында бөлуге арналған пайданың бір бөлігінен дивиденд алуға құқық береді. Сонымен бірге, акцияның бұл түрі акционерлердің жиналысында қатысуға және бір дауысқа құқық береді.

Акциялар құнды қағаз нарықтарынды-қор биржаларында сатылады және сатып алынады. Бірақ акция бағасы әдетте осы құжатта көрсетілген ақша сомасына сай келе бермейді. Акция бағасы дивидентің мөлшері мен процентінің мөлшерлеріне байланысты болып және өзінің иесіне ақша салғаны үшін дивиденд сияқты табыс алуды қамтамасыз ете алатын ақша сомасына сай келеді.

Бүгінгі таңда мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру нәтижесінде меншік пен кәсіпорындардың алуан түрлері мен формаларының барлығы бірдей заң жүзінде орнықпағанымен, дұрыс қалыптаса бастады. Олардың ең алдымен мемлекеттік меншікке негізделетін және төмендегідей формаларда әрекет жасайтын түрлері бар:

• 
  мемлекеттік бюджетте тұрған кәсіпорындар мен ұйымдар-несие негізінде коммерциялық қызметпен айналыспайтын мемлекеттік-бюджеттік кәсіпорындар;
  
• 
  шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі басқару негізінде жұмыс істейтін мемлекеттік шаруашылық есептегі кәсіпорындар;
  
• 
  мемлекеттік-жалгерлік кәсіпорын-мемлекеттік кәсіпорынды, оның бір бөлімшесін немесе басқа мүліктерін сондағы еңбек ұжымының өзі жалға алған жағдайда құрылады;
  
• 
  кооперативтік кәсіпорындар-бұл жаңа түрлі кооперативтер. Олар жалға алған немесе олардың пайдалануына берілген мүліктерді пайдаланып, тауар шаруашылығымен айналысу мақсатымен кооперативке мүше ретінде ерікті түрде бірлескен адамдар тобы. Олар өндірісті дербес, өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландыру принципіне сәйкес ұйымдастырылады.
  
• 
  мемлекеттік-акционерлік қоғам немесе холдингтер;
  
• 
  мемлекеттік бірлескен кәсіпорындар, сол кәсіпорынды құрушылардың мүліктерін біріктіру жолымен құрылады. Оларға заңдылық құқығы бар тұлғалар, шетел мекемелері мен азаматтары кіреді.
  

Әдибиеттер:
1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Жеке меншік – нарықты зерттеу және сегменттеудің, негізі.
   
2. 
   Бизнес – нарықты зерттеу және сегменттеудің жылжытушы күші, оның белгілері мен түрлері.
   
3. 
   Кәсіпкерліктің үйымдастыру – құқыұтық формалары: артықшылықтары мен кемшіліктері. ҚР кәсіпкерліктің дамуы.
   

Тақырып 9. Нарықты баға белгілеу.

Такырып мақсаты. Баға және оның қызметтері мен таныстыру. Баға орнату стратегиясы. Жаңа тауарларға баға орнату. Нарықтағы тауарларға баға орнату. Баға орнатудың мақсатын және әдісін таңдау. Баға дискриминациясы

Сүрақ:

1. 
   Баға және оның қызметтері.
   
2. 
   Баға орнату стратегиясы.
   
3. 
   Жаңа тауарларға баға орнату.
   
4. 
   Нарықтағы тауарларға баға орнату.
   
5. 
   Баға орнатудың мақсатын және әдісін таңдау.
   
6. 
   Баға дискриминациясы
   

Құн мен баға-ұқсас ұғымдар, алайда біркелкі, пара-пар деп түсінуге болмайды. Құн тауар өндірісінің шығындарын көрсетеді, ал жекелеген тауардың бағасы нарықта байқалады және ол құннан ауытқуы әбден мүмкін. Себебі оған сұраныс пен ұсыныс, пайдалылық, сиректік, мода, инфляция және т.б. факторлар ықпал жасайды. Баға-тауар құнының ақшалай өлшемінің модификациясы. Нарықты зерттеу және сегменттеуда тауар қозғалысы шаруашылық процесстерін реттеудің инструменті болып табылатын бағамен іске асады. Баға белгілеу механизмі бірқатар элементтерден тұрады: бағалар, олардың құрылымы, деңгейі, белгілеу тәсілі, баға динамикасының факторлары.

«Баға» категориясы деп өзінің қызметтерінің ерекшелігімен, қолдану сферасымен, қалыптасу тәсілімен ерекшеленетін баға түрлерін түсінеміз.

1. 
   Баға-құнның ақшалай көрінісі. Ол құннан ауытқып тұрады, тек нарықты тепе-теңдіктің кейбір моменттерінде құнмен сәйкес келеді.
   
2. 
   Баға-тауарға төленетін ақша соммасы, яғни баға тауар өндірісіне кеткен шығындармен байланыспайды.
   

Бағаның қызметтері:

• 
  Есеп қызметі. Бұл өнім өндіргенде қоғамдық қажетті еңбек шығыны процессінің өзгеруінде байқалады және әртүрлі өнімді өндіру қалай немен жүзеге асқанын көрсетеді.
  
• 
  Ынталандыру қызметі. Бұл кезде баға өндіріс тиімділігіне әсер етіп, өнім ассортиментін жаңғыртуға, жаңа технологияны қолдануғағ өнім сапасын арттыруға күш салады.
  
• 
  Бөлу-реттеу қызметі. Бағаның бөлу қызметі сұраныс пен ұсынысты реттеу және тұтынушы мәртебесінің өзгеруі кезінде байқалады.
  
• 
  Нарықты, тепе-теңдік сақтағанда, тұтыну мен өндірісті теңгергенде байқалады.
  
• 
  Ақпараттық. Баға тұтынушыға сатушылар тарапынан тауар ұсынымы туралы белгі береді және олар өз өнімі үшін қанша алғысы келетіндігін баяндайды.Екінші жағынан сатушылар сатып алушылардың төлем қабілеттілігін немесе өндіріс ресурстарының қорын байқайды. Мұндай ақпарат барометр сияқтя-зерттеу және сегменттеудағы конъюктура жағдайын айқындап, кейбіреулердің іскерлік белсенділігін арттырады.
  

Бағаның түрлері:

• 
  Нарықты баға сатушы мен сатып алушы арасында пайда болады. Бұл кәміл бәсеке нарығына тән. Нарықты баға реттелмейді, себебі ол сұраныс пен ұсыныс әсерімен қалыптасады.
  
• 
  Аукциондық баға.
  
• 
  Комиссионды баға.
  
• 
  Шартты баға (өзгертуге жатпайтын баға)
  
• 
  Фьючерстік баға.
  
• 
  Мемлекеттік баға (тарифтер мен бекітілген бағалар)
  
• 
  Бөлшек баға, тауарды бөлшектеп сатқанда қолданылады.
  
• 
  Көтерме баға, ірі партия тауарларын сауда және өнеркәсіп кәсіпорындарына жеткізуде қолданылады.
  
• 
  Монополды баға, монополиялар бекіткен жоғары немесе төмен өндіріс бағасы.
  
• 
  Монопсоды баға, жалғыз сатып алушымен қойылатын баға.
  
• 
  Халықаралықбаға-халықаралық сауда бағасы.
  

Қазіргі уақытта тауарды сатып алу мен қызмет көлемінің 70-80% еркін баға үлесі қамтиды. Нарық діңгегін еркін баға құрайды. Нарықты зерттеу және сегменттеу дамыған көп елдерде баға міндетті түрде реттелінеді, еркін нарықты бағасыз өзін-өзі реттеу механизмі жұмыс істелмейді.

1. 
   Үкімет оргндары тарапынан бағаны бақылау. Мемлекетті орган мен олардың әлеуметтік партнерлары бағалы бақылаудың басты мақсаты-өмір сүру құнының өсуін айқындау.
   
2. 
   Бағаға жанама әсер ету. Мұның мәні мынада: сыртқы саудада кейбір сандық немесе кедендік шектеуді еңгізу немесе алып тастау. Сондай-ақ есептеу ставкасының өзгеруі, салық ықпалдығын ескеру, ақша эмиссиясының көлемін көбейту немесе азайту.
   
3. 
   Мемлекеттің баға құрылу процесіне араласуы. Бұл жерде үкімет органдарының өндіріс шығындарын көтеруге рұқсат етілуі көзделген: өзіндік құнға көтеріңкі жойылған амортизация қосылады және басқа қорларға жіберілген нәрселер.
   
4. 
   Бағадағы лидерлік. Бұл құбылыс өндіріс саласының тауар мен қызмет көрсету саласында басталады. Себебі мемлекеттің үлесі сүбелі. Егер салаларды мемлекет пен жеке кәсіорындар басқарса, мемлекет конъьюктуралық немесе құрылымдық-саяси мақсатта өзіне жататын кәсіпорындар бағасына әсер ету қолынан келеді. Мемлекет нарықтың көлемді бөлігін бақылап, ұсынымның шектелуімен баға белгілеуде лидер болып, сала бойынша оның деңгейін анықтайды. Осындай жағдай мемлекеттік ірі сатып алушы және тапсырыс беруші салаларында да қалыптасқан.
   
5. 
   Мемлекеттің бағаға тікелей әсері. Мұны мемлекеттік субсидия жүзеге асырып, сала ішінде, салада немесе аймақта жеке тұтынушылар шығынының төмендеуін байқатады.
   
6. 
   Зерттеу және сегменттеудің мемлекеттік секторында өндірілген тауар және жасалатын қызметке жеңілдетілген баға мен тарифтерді белгілеу. Бұған минерал-шикізат және жағармай-энергетикалық ресурстар, темір жол мен почта-телеграф тарифтерінің бағасын айтамыз.
   
7. 
   Бағаның көрсетілген түрін немесе олардың белгіленген көтерілу шегін үкіметтің бақылауы. Бағаны осылай реттеу әлеуметтік келеңсіздіктің белен алғанында ғана қолданылады.
   
8. 
   Тауардың кейбір түрлеріне бағаны бекіту мен бақылауды ұлттық органдар құзырына береді.
   

Әдибиеттер:

1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.

1. 
   Ф.Ф. Стерликов. Зерттеу және сегменттеу 100 вопросов, 100 ответов. Гуманитарный издательский центр «Владос», 1999
   

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Баға орнату стратегиясы.
   
2. 
   Жаңа тауарларға баға орнату.
   
3. 
   Нарықтағы тауарларға баға орнату
   

Тақырып 10. Өндіріс факторларының нарығы және факторлық табысты қалыптастыру.

Тақырып мақсаты: Факторлық табысты бөлу және қалыптастыру. Жалақы және еңбек қатынастарын реттеу. Жалақының зерттеу және сегменттеу негізі. Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер. Табыс және капитал. Капитал және пайыз. Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі. Рентаның зерттеу және сегменттеу негізі. Рента түрлері.

Сүрақтар:

1. 
   Факторлық табысты бөлу және қалыптастыру.
   
2. 
   Жалақы және еңбек қатынастарын реттеу.
   
3. 
   Жалақының зерттеу және сегменттеу негізі.
   
4. 
   Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер.
   
5. 
   Табыс және капитал.
   
6. 
   Капитал және пайыз.
   
7. 
   Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі.
   
8. 
   Рента түрлері.
   

Зерттеу және сегменттеудің маңызды құрамдас бөлігі өндірістік жүйе. Адамзат қоғамының өмір сүруі мен дамуының негізі-материалдық және рухани игіліктер.Өндірісті ұйымдастыруға қажетті факторлар: еңбек, еңбек заттары және еңбек құралдары. Еңбек-адамның еңбек ету қабілеттілігі. Еңбек заттары-белгілі бір бұйым жасалатын, алдын ала өңдеуден өткен н.емесе өтпеген табиғат жемістері. Еңбек құралдары-өндірістің негізгі бұлшық ет жүйесі. Еңбек заттары мен құралдарының жиынтығы-өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды немесе материалдық-заттық фактор деп аталады.

Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланылады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік.

Жер-барлық табиғи ресурстар (мұнай, газ, орман, су, кен т.б). Жерден түсетін пайда-рента.

Еңбек-еңбек ресурстары (адамдардың жұмыс күші).Еңбектен түсетін пайда-жалақы.

Капитал-материалдық және қаржы ресурстары (ғимараттар, қаржы т.б.) Капиталдан түсетін пайда-пайыз.

Кәсіпкерлік-қаржылық табыс алумен байланысты ынталы, шаруашылық қызмет). Кәсіпкерліктен түсетін пайда-табыс.

Жалақы-еңбек құнының ақшалай өлшемі. Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған нарықты зерттеу және сегменттеуға көшу кезінде минималды деңгейдегі еңбек ақыны мемлекет кепілдендіреді және жоғарғы деңгейдегі еңбек ақыға шек қойылмайды. Жалақының екі түрі қолданылады: мерзімді және кесімді. Мерзімді жалақы нақты істелген жұмыс уақытының шамасына байланысты төленеді. Кесімді жалақы қажетті сапада шығарылған өнімнің мөлшеріне қарай төленеді. Номиналды жалақы-жұмыскердің өзінің еңбегіне алатын ақшалай сомасы.

Еңбек нарығы-бұл жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс сәйкестігінің жалпыға ортақ формасы.

Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу:

• 
  Жұмысқа орналастыру және кәсіби даярлық пен қайта даярлықтан өтуге көмектесу.
  
• 
  Үйлесімді еңбек нарығын жасауға ынталандыру, еңбек қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету.
  
• 
  Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау.
  

Жұмыссыз қалу қауіпі-әр ересек адам үшін үлкен мәселе. Адамдардың көпшілігі үші жалақы-жалғыз табыс көзі әрі жұмыс адамды моральдық жағынан қанағаттандырады.

Жұмыссыздық-еңбекке қабілетті адамдардың жұмыс істемеуі.

Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау принциптері келесі:

- тиімді жұмыс істеу, кадрлар даярлау және қайта даярлау жүйесін қамтамасыз ету;

- кіріс жасаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру;

- кірістегі және жеке тұтынудағы дифференциация процесін макрозерттеу және сегменттеу реттеу;

- ең төменгі өмір сүру деңгейінің нақты көрсеткішін анықтау және оны жүйелі түрде индексациялау;

-жұмыссыздарды әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету.

Жер рентасы-жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Бұл төлемқосымша құнның арендатор капиталының орташа пайдасынан артық болу есебінен пайда болады.

Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: 1-ші және 2-ші дифференциалдық ренталар. 1-ші дифференциалдық рентаның құрылу себебін жерді шаруашылық объектісі ретінде монополиялау болып табылады. Оның мәнісі мынада: сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскелерін пайдаланған кәсіпкер-арендаторлар, өздерінше жерді шаруашылық объектісі ретінде игереді. Сондықтан олар оған басқа кәсіпкерлердің капитал салуына жол бермейді, сөйтіп сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскісінен монополды қосымша пайданы табады.

Абсолютті рента-пайданың орташа пайдадан артық бөлігі және ол барлық учаскіде сондай-ақ жердің сапасы нашар учаскісінде де туындайды, ол жақсы және орташа учаскіден тағыда қосымша 1-ші және 2-ші дифференциалды ренталар алынады.

Дифференциалды және абсолютті ренталардан басқа жекелеген кейбір жер учаскісінде монополиялық рентаның болуы мүмкін. Оның пайда болуы монополиялық бағамен түсіндіріледі, себебі ондай баға кейбір сирек ауыл шаруашылығы өнімдеріне белгіленеді.

Қазіргі дамыған нарықты тауар өндірісі жағдайында өнімнің көптеген бөлігі сату үшін шоғырланады және ұдайы өндіріс процесінің төрт фазасының бірлігін қалыптастырады: өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну. Осы бірлікте капитал ұдайы өндіріс процесінің бөлінбейтін бөлігі болып табылады. Оның негізгі қызметі өнеркәсіп капиталына қызмет жасауға саяды және осы қызмет өнеркәсіп капиталының өнімділігі арттырады. Сауда капиталының басты ролі, ол құнның тауарын түрін ақшалай да өзгертеді.

Қарыз капиталы-бұл өнеркәсіп капиталының оқшауланған бөлігі. Қарыз капиталының құрылу мүмкіндігі өнеркәсіп капиталының шеңбер айналымымен түсіндіріледі. Қарыз капиталының бірнеше қайнар көзі бар:

- тауарды өткізу мен жаңасын сатып алудағы уақыттың сай келмеуі;

- қосымша құн бөлігінің қорлануы, бірақ уақытша өндірісті ұлғайтуға қолданылмайды;

- амортизациялық төлемдер;

- жалақыны төлеуге арналған ақшалар;

- кәсіпорын пайдасы, түсіп тұратын дивиденттер, қарыз пайызы, рента және басқалары.
Әдибиеттер:

1. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
2. 
   Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.
   
3. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
4. 
   Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
   

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер.
   
2. 
   Табыс және капитал.
   
3. 
   Капитал және пайыз.
   
4. 
   Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі.
   
5. 
   Рента түрлері.
   

Тақырып 11. Нарықтық инфрақұрылымның ұйымдастырылуы.
Тақырып мақсаты: Факторлық табысты бөлу және қалыптастыру. Жалақы және еңбек қатынастарын реттеу. Жалақының зерттеу және сегменттеу негізі. Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер. Табыс және капитал. Капитал және пайыз. Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі. Рентаның зерттеу және сегменттеу негізі. Рента түрлері.
Сүрақтар:

1. 
   Нарықты инфрақұрылымы.
   
2. 
   Өнімді бөлу, бөлу амалдары.
   
3. 
   Бөлшек сауда оның қызметтері.
   
4. 
   Көтерме сауда оның қызметтері.
   
5. 
   Тауар биржасының түсінігі, оның белгілері мен қызметтері.
   

Нарықты зерттеу және сегменттеуға қажетті элементтердің бірі-оның инфрақұрылымы. Ол нарықтың дамуын және оның қалыпты жұмыс жасау жағдайын қамтамасыз ететін институттардың жиынтығы түрінде көрінеді.

Нарықтың инфрақұрылымы
аукциондар	консультациялық-делдалдық фирмалар
биржалық және брокерлі кеңселер	бизнестің коммерциялық орталықтары
банктер	сақтық және аудиторлық компаниялар
коммерциялық орталықтар және компаниялар	жарнама-ақпараттық қызмет
мемлекеттік резервті және сақтық қорлары	қойма, элеватор, тоңазытқыш, ыдыс-қап және транспорт шаруашылықтары, ауылшаруашылық өнімдерін сақтау орындары
мемлекеттік салық комитеті	сауда үйлері
бағалы қағаздарға бақылау жасайтын инспекция	маркетингтік зерттеу орталықтары
құқықтық қорғау органдары	көтерме сауда орталықтары
лизингтік компаниялар	кадрларды даярлау орталығы
кедендік қызмет	жәрмеңкелер
бағалар мен стандарттарға бақылау жасайтын мемлекеттік оркан	өндірушілердің әртүрлі бірлестіктері
тұтынушыларды қорғау орталықтары	тағы басқалары

Дамыған нарықты инфрақұрылым кәсіпкерліктің барынша пайдалы бағыттары мен нысандарын іздеуді едәуір жеңілдетеді.

Көтерме сауда-бұл бір фирманың екіншісіне тауарлардың ірі партиясын сатуы. Сауда және өнеркәсіп кәсіпкерлері мен сауда-коммерциялықтардың арасында,сондай-ақ мемлекеттік ұйымдарымен жүргізіледі.Әдетте бұл дәстүрлі көтерме сауда орталықтарында жүзеге асады: арнайы көтерме нарығында, жәрмеңке, аукцион және тауар биржаларында. АҚШ-да 420 мыңға жуық көтерме сауда орталықтары бар және олар жалпы көлемі екі триллион доллардан астам сауда көлемін жүргізеді.

Көтерме қызметті ұйымдастырудың жалпы үш категориясы бар: өндірушілердің көтерме қызметі; өз бетінше іс-әрекеттегі коммерциялық ұйымдардың көтерме қызметі; өз бетінше іс-әрекеттегі коммерциялық ұйымдардың көтерме қызметі; агент пен брокерлер арқылы көтерме қызмет.

Көтерме сауда-бұл тұтынушыға тікелей көтерме саудагерлердің тауарды саудагерлердің тауарды сатуы.

Сауданың ең маңызды объектілеріне өз ассортиментті арнайы магазиндер, сондай-ақ универсам, универмаг, кең профилді универсамдар жатады. Соңғы аталған объекті қалыпты универсамның сауда көлемі мөлшерінен асып түседі және сатып алушыларды тамақ өнімдерімен толық қанағаттандыруға арналады. Сонымен қатар сауда кешендері бар, олар өздеріне универсам мен бөлшек қойма –магазиндерін ендіреді. Бөлшек сауда саласында дүкеннен басқа әртүрлі қызмет көрсететін бөлшек кәсіпорындар да жатады: клуб, мейманхана, асхана, шаштараз, киім тазарту мекемесі т.б.

Бағалы қағаздар сауда-саттығының орталығы қор биржасы болады. Бұл тұрақты жұмыс істейтін, тәртіптілікті катаң сақтайтын қаржы мекемесі немесе сатушы мен сатып алушы белгілі уақытта бір-бірін табатын тұрақты орын. Биржалық комиссия экспертизасынан мұқият өткен, айналымға шығарылып, оны реттеп отыратын қағаздарды қайта сатады. Сөйтіп қор биржасы екінші аталатын бағалы қағаздар нарығына қызмет жасайды. Қор биржасы нарықты зерттеу және сегменттеудің негізгі элементі бола отырып, уақытша босаған ақша қорларын бағалы қағаздар арқылы сатуға мүмкіндік туғызады. Сондай-ақ компаниялардың акциясы мен облигациясына нарықты құнды белгілейді. Бағалы қағаздарды биржада сату мен сатып алу биржалық курс негізінде жүзеге асады.

Биржалық курс дегеніміз-қор биржасы айналымындағы бағалы қағаздың сатылу бағасы. Биржалық курс дивиденд көлеміне тікелей, ал қарыз пайызының мөлшеріне кері байланысты болады. Биржалық курстың кәдімгі акциясы облигация мен жеңілдетілген акцияға қарағанда көп болады. Оның табыс деңгейі алдын-ала белгілі емес, себебі конъюктураның тербелісіне ұшыраған. Тіркелген биржалық курс биржалық бюллетенде жарық көрі, мерзімді басылымда қайта шығарады. Мұндай курс сұраным мен ұсынымға байланысты және оған төленетін дивиденд мөлшерінің әсері де ықпал етеді.

Қор биржасы көп жағдайда жабық болады. Себебі қор саудасында қор мүшелері ғана қатыса алады. Қор мүшелері маклер мен диллерге бөледі. Олар табысының бір бөлігін биржада клиенттер тапсырмасын орындап, делдалдық операция жасау арқылы табады. Биржа мүшелерінің құрамынан биржа комитеті сайланып, арнайы комиссия ұйымдастырылады. Комиссия бағалы қағаздарды биржа операциясына жіберу туралы шешім қабылдайды.

Бағалы қағаздар-иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын мүліктеріне қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ.

Бағалы қағаздардың түрлері келесі:

- депозиттік сертификат;

- жинақтық сертификат;

- чек;

-вексель;

-аудармалы вексель (тратта);

-акция;

-облигация.

Әдибиеттер:

1. 
   Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
   
2. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
3. 
   Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
   

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Нарықты инфрақұрылымы.
   
2. 
   Өнімді бөлу, бөлу амалдары.
   
3. 
   Бөлшек сауда оның қызметтері.
   
4. 
   Көтерме сауда оның қызметтері.
   
5. 
   Тауар биржасының түсінігі, оның белгілері мен қызметтері.
   

Тақырып 12. Нарықты мемлекеттік реттеу.

Тақырып мақсаты: Зерттеу және сегменттеудің құқықтыұ тиімділігін қамтамассыз ету. Антимонополиялық заңдылық. Бағаны реттеу. Табысты қайта бөлу. Мемлекеттік реттеудің қүралдары.

Сүрақтар:

1. 
   Зерттеу және сегменттеудің құқықтыұ тиімділігін қамтамассыз ету.
   
2. 
   Антимонополиялық заңдылық.
   
3. 
   Бағаны реттеу.
   
4. 
   Табысты қайта бөлу.
   
5. 
   Мемлекеттік реттеудің қүралдары.
   

Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы нарықты қоғамда маңызды мәселелердің бірі, себебі бұл зерттеу және сегменттеу жүйеде мемлекет ерекше қызметтерді атқарады. Кез-келген елдің зерттеу және сегменттеу жүйесіндегі мемлекеттің ролі оның қызметі арқылы байқалады. Зерттеу және сегменттеу қызметтің түрлері өте көп, сондықтан оны топтап, негізгі блоктарға біріктіру қажет:

Біріншіден, нарық жағдайында мемлекет мына қызметтерді өз мойнына алады: стратегиялық, зерттеу және сегменттеу, құрылымдық, техникалық, әлеуметтік, демографиялық болжау мен жоспарлау;

Екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол қоғамға қажет мемлекеттік кәсіпорын мен өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен жалпы ұлттық шоссе жолдары, көпір, каналдар, газ бен мұнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектеп т.б. объектілер;

Үшіншіден, нарықты жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін құру, өнім сапасы мен салмағын өлшеу, бәсекені қолдай отырып, нарықты зерттеу және сегменттеуда монополизмнің болуына барынша күрес жүргізу, ол үшін белгілі құқықтық база жасалады. Мемлекет бұл жағдайда өзіне қоғамдық әрбір қызметін алғаны жөн;

Төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау мен өткеру қызметін атқаруды бюджет саясатының көмегімен ұлттық табысты үлестіру арқылы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен қамтамасыз етілуін қолдап, зерттеу және сегменттеуны тұрақтандыру қызметін жүзеге асырады;

Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне алады. Оларға-оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп балалы отбасын жатқызамыз.

Нарықты реттеу тәсілдері-бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы өндіріс процесінде мақсатты бағыт беру әдісі.Ол нарықты маеханизм қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды.Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай жіктеуге болады: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықты тепе-теңдікке әсер ету әдісіне қарай-тікелей және жанама.

Реттеудің тікелей тәсілі зерттеу және сегменттеу процестің өзіне және оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраныс төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін және халық шаруашылығы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады..

Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар зерттеу және сегменттеу қызметтің жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады.

Тікелей және жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Нақты өмірде олар араласып кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуіне байланысты жіктелген күйде, әртүрлі тармақтарда қолданылады.
Мемлекттік реттеудің ең маңызды инструменттеріне мыналар жатады:

• 
  Фискалдық саясат;
  
• 
  Несие-ақша саясаты;
  
• 
  Баға мен табысы реттеу саясаты;
  
• 
  Әлеуметтік саясат;
  
• 
  Сыртқы зерттеу және сегменттеу саясат;
  
• 
  Әкімшілік реттеу;
  
• 
  Қысқа мерзімді реттеу;
  
• 
  Ұзақ мерзімді реттеу;
  
• 
  Аймақтық реттеу.
  

Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді қамтиды. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен қысқарту, күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала мен кәсіпорын үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады.

Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып табылады. Салықты реттеудің ең кең тараған түрлері мыналар болып табылады:

- кейбір зерттеу және сегменттеу процестерді ынталандыру мен шектеу мақсатында салық ставкасын өзгерту.

- ставканы өзгертпей сақтай отырып, салық төлемі ережесін өзгерту.

-салық жеңілдіктерін алып тастау немесе ендіру.

Несие-ақша саясаты.Келесі түрлері жие қолданылады:

- банктің есептеу ставкасын өзгерту.

- эмиссиялық банктегі міндетті минималды салымның көтерілуі.

- «ашық нарықтағы операциялар».

Баға және табыстарды реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады.

Әлеметтік сасат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру деңгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады.

Сыртқы зерттеу және сегменттеу реттеуге мыналар енеді: мемлекеттің сауда саясаты, валюталық курсты басқару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі, квота, лицензия.

Әкімшілік реттеу әртүрлі бақылау шараларын жүзеге асырады. Олар арнайы кейбір оқшауланған салаларға байланысты қолданылады, мысалы, қоғамдық, қолдану салаларын реттеу, қор биржасы мен несие банк мекемелеріне әкімшілік бақылау, жеке бәсекелестіктің ережесін сақтауды бақылау.

Қысқа мерзімді реттеудің негізгі мақсаты-бағаның тым қарқынды өсуімен күресу, инфляцияны тоқтатуға күш салу болады. Оны дефляциялық саясат деп те атайды. Ұзақ мерзімді реттеудің мақсаты зерттеу және сегменттеудің белгілі ұзақ өсу қарқынын қолдау, оны зерттеу және сегменттеу өсу саясат деп те атайды.

Әдебиеттер:

1. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
2. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
3. 
   Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
   
4. 
   Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
   

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Антимонополиялық заңдылық.
   
2. 
   Бағаны реттеу.
   
3. 
   Табысты қайта бөлу.
   
4. 
   Мемлекеттік реттеудің қүралдары.