Ліберальна-дэмакратычны характар мела пратэстанцкая канцэпцыя адносін царквы да грамадства і дзяржавы. Як ужо адзначалася, царква трактавалася пратэстантамі як хаўрус веруючых, аб'яднаных евангельскім вучэннем і таінствамі хрышчэння і прычашчэння. Служыцелі царквы не ўяўляюць асобнай, прывілеяванай іерархіі, яны раўназначныя міранам. Больш таго, міране маюць права як выбіраць, так і змяшчаць святароў. У гэтай акцыі былі закладзены элементы будучага рэспубліканізму. Рэфарматары ў асноўным з'яўляліся прыхільнікамі неўмяшання царкны ў справы дзяржавы. У той жа час яны лічылі, што дзяржава мае права ўмешвацца ў царкоўныя снравы. Аднак, на думку рэфарматараў, царква таксама можа прад'яўляць дзяржаве пэўныя прэтэнзіі, карэкціраваць яе дзейінасць, якая не адпавядае боскаму закону. Кальвін, таксама, як і беларускія рэфарматары (С. Будны, В. Цяпінскі, Якуб з Калімаўкі і інш.),прэдпісваў не падпарадкоўвацца ўладзе, якая дзейнічае насуперак Богу.
Аднак у кальвінізме ідэя залежнасці і падпарадкавання дзяржавы царкоўным прадпісанням пе з'яўляецца тэакратыяй у яе традыцыйным, сярэднявечным выглядзе, а хутчэй за ўсё дэмакратыяй, таму што царква ў пратэстанцкім разуменні -- гэта адзіны народ, аб'яднаны евангельскім вучэннем, г. зн. пераважна міране, і дзяржава павінна падпарадкоўвацца народу. Менавіта ў пратэстантызме нарадзілася ідэя народнага суверэнітэту. Другая палітыная ідэя, якая сфарміравалася ва ўлонні Рэфармацыі - гэта ідэя вяршэнства закону.
Такім чынам, прадпрынятая ідэолагамі пратэстантызму рэформа рэлігійнага светапогляду абумовіла змену ўстановак асобы. Чалавек арыентаваўся не на вырашэнне абстрактных, рэлігійна-метафізічных праблем, а пераважна на рэальныя, зямныя справы — працу, сям'ю, побыт, духоўнамаральнае самаўдасканаленне. Дарэчы, гэта арыентацыя добра прасочваецца ў Нясвіжскім «Катэхізісе» 1562 г. У межах пратэстанцкага светапогляду фарміраваўся новы духоўны тып чалавека, які ўсведамляе адказнасць за сваю справу, імкнецца да поспеху ў сваёй прафесіі і дзейнасці, чалавска разважлівага, памяркоўнага, цярпімага, сумленнага, працавітага, свабодалюбівага. Карацей кажучы, у межах пратэстанцкага вучэння сфарміраваўся тып асобы новай еўрапейскай цывілізацыі, капі-талістычнага грамадства. Пратэстантызм зводам сваіх рэлігійных і маральных установак санкцыянаваў капіталістычную прадпрымальніцкую дзейнасць. У якасці вышэйшай каштоўнасці жыцця чалавека ён абвясціў працу — працу рамесніка, купца, селяніна, інтэлігента, гаспадарчую працу на дзяржаўнай ніве чыноўніка і нават караля. 3 пратэстантызмам знітаваны ўзрастанне адукаванасці і культурнага ўзроўню гра-мадства (кожны галава сям'і павінен быць пісьменным, умець чытаць Біблію і тлумачыць яе сваім блізкім), развіццё сістэмы школьнай адукацыі. Адсюль не цяжка зда-гадацца, што менавіта рэфарматарская інтэнцыя заахвоціла Скарыну перакласці і надрукаваць Біблію для простых людзей. Значную ролю адыграла Рэфармацыя ў развіцці беларускай культуры і нацыянальнай самасвядомасці.
Контррэфармацыя, якая ў Заходняй Еўропе пачалася ўжо ў першай палове XVI ст., у Вялікім княстве Літоўскім сваю дзейнасць актывізавала толькі на пачатку 70-х гадоў XVI ст. У 1569 г. па запрашэнні каталіцкага біскупа Валер'яна Пратасевіча ў Вільню прыбыла першая група езуітаў. У 1574 г. была створана асобная езуіцкая правінцыя, у якую ўвайшлі Польшча і ВКЛ. Асмоўным зместам контр-рэфармацыйнай дзейнасці езуітаў было схіленне да каталіцтва прадстаўнікоў буйных магнацка-шляхецкіх пратэс-танцкіх фамілій, моладзі, арганізацыя шырокай сеткі наву-чальных устаноў, уплыў на ўладу і перш за ўсё на караля, дзяржаўную палітыку і г. д. Менавіта пры падтрымцы буй-ных феадалаў, католікаў, дзяржаўных чыноўнікаў, караля езуітам на працягу другой паловы XVI—XVII ст. удалося за-няць пануючае палажэнне ва ўсіх вядучых сферах духоўна-га жыцця Ірамадства. Адной з акцый Контррэфармацыі на беларуска-ўкраінскіх землях з'яўлялася царкоўная унія.
Найбольш значным вынікам контррэфармацыйнай дзейнасці з'яўлялася згалінаваная сістэма езуіцкіх калегіумаў на чале з Віленскім універсітэтам, заснаваным у 1578 г. Сярод іншых дысцыплін тут выкладалася этыка.
Рэфармацыя не толькі спрыяла развіццю нацыянальнай культуры народаў,дэмакратызацыі асветы і ўсяго інтэлектуальнага жыцця, але і ўзмацніла раскол грамадства па канфесійнаму прынцыпу, распальвала рэлігійную барацьбу, аслабляючы тым самым нацыянальна-вызваленчую барацьбу.
Падрываючы царкоўныя інстытуты, рэфарматары зрабілі ў пэўнай ступені і пазітыўную для рэлігіі, царквы справу: яны ўзмацнілі веру, адрадзілі значэнне прынцыпу тэацэнтрызму, што ў сваю чаргу выкарыстала Контррэфармацыя для ўзмацнен-я сваіх ідэалагічна-філасофскіх пазіцый. Выціснутыя на перыферыю інтэлектуальнага жыцця ў эпоху Адраджэння, схаластычныя традыцыі аднаўляюцца ў эпоху Контррэфармацыі ва універсітэтах, літаратуры, філасофіі. Най больш інтэнсіўна працэс рэанімацыі схаластычнай культуры адбываецца ў Іспаніі і Партугаліі, робячыся ідэалагічнай зброяй каталіцкай царквы ў яе экспансіі ў прававыя краіны. Захаваўшы прынцып сінтэзу тэалогіі і рацыяналізму, яна перабудоўваецца, выкарыстоўваючы ідэі еўрапейскай навукі XV—XVII стст.
Контррэфармацыя выкарыстоўвае духоўна-культурныя здабыткі Рэфармацыі і Адра-джэння: новыя педагагічныя ідэі, пераклады і крытычна-філалагічнае даследаванне Бібліі.
У перыяд Контррэфармацыі адбыўся вялікі сінтэз папярэдніх культур, які абумовіў утварэнне новага тыпу светапогляду, філасофскай культуры, у якім былі зацікаўлены і тэолагі, і філосафы, і прыродазнаўцы, і літаратары, і мастакі. Гэты сінтэз, у выніку якога і сфарміравалася культура Барока, ахапіў усе еўрапейскія краіны, паўплываў на культуру большасці народаў еўрапейскага кантынента. Хоць храналагічна Барока супадае з Контррэфармацыяй і шэраг даследчыкаў разглядаюць Барока як філасофска-светапоглядную выяву Контррэфармацыі, па сваёй сутнасці гэтыя культурна-гістарычныя з'явы не тоесныя. Ідэалагічная сутнасць Контррэфармацыі знітавана з адраджэннем ролі і значэня царквы ў грамадстве, тэалагізму і схаластыкі ў інтэлектуальным жыцці, ідэалогія гэта была толькі адным з кампанентаў складанай сінтэтычнай цэласнасці, якой з'яў-лялася Барока.
Развіццё этычнай думкі Беларусі канца ХVІ-ХVII ст.адбыалася ў кантэксце станаўлення айчыннай культуры Барока, якая прапаноўвала грамадству адметны ад Рэнесансу погляд на свет, грамадства, чалавека. Культура і светапогляд Барока існавалі, узасмадзейнічалі і сінтэзаваліся з сярэднявечнай і рэнесансавай культурай, светапоглядам, ідэямі Рэфармацыі і Контррэфармацыі. У адрозненне ад Адраджэння барочны светапогляд успрымаў свет, чалавека як адзінства супрацьлегласцей -- зямнога і нябеснага, матэрыяльнага і ідэальнага, святога і грэшнага, маральнага і амаральнага, прыгожага і агіднага і г. д. Характэрны для Сярэднявечча сімвалічны прынцып інтэрпрэтацыі рэчаіснасці спалучаецца з натуралістычным, рэнесансавым. Барочная культура, філасофія, этыка, мастацтва бы-лі арыентаваны пераважна рацыяналістычна -- павучаць, выхоўваць, папярэджваць чалавека, - - у іх набываў усё большую значнасць навуковы кампанент. Разам з тым ра-цыяналістычны барочны светапогляд спалучаўся з містыкай, магіяй. Барочная культура, філасофія, мастацтва імкнуцца быць зразумелымі шырокаму, дэмакратычнаму чытачу, гледачу, суб'екту ўспрымання, яны актыўна і інтэнсіўна ўзаемадзейнічаюць з народнай, у прыватнасці гарадской, культурай, літаратурай, светапоглядам дэмакратычных пластоў грамадства. У сваю чаргу дадзеная акалічнасць стыму-лявала развіццё нацыянальнага кампанента ў культуры, літаратуры, мастацтве Барока. Агульнаеўрапейскі характар культуры Барока ўмацоўваў сувязі айчыннага духоўнага жыцця з культурай іншых народаў. Барока, адраджаючы некаторыя культурныя з'явы Сярэднявечча, прыстасоўвала іх да ўмоў сучаснага гісторыка-культурнага кантэксту. Культура, мастацтва Барока выкарыстоўваліся Контррэфармацыяй у сваіх рэлігійна-царкоўных, а таксама са-цыяльна-прапагандысцкіх мэтах. У барацьбе з Рэфармацыяй барочная раскоша каталіцкіх храмаў супрацьстаяла аскетызму пратэстанцкіх збораў, сціпласці іх абрадаў што павінна было прыцягнуць ў іх не толькі шляхту, але і паспаліты люд.Філасофска-мастацкая, рытарычна-паэтычная сістэма барочнай тэорыі, выпрацаванай у асноўным езуітамі, павінна была служыць уніфікацыі культуры, духоўнага жыцця грамадства, падпарадкаванню індывідуальнай свядомасці мэтам Контррэфармацыі, выпрацоўцы адзінай нарматыўнай філасофскай, этычнай, палітычнай, эстэтычнай дактрыны, абавязковай для ўсіх дзеячаў культуры.
У мастацка-светапогляднай культуры Барока, у тым ліку Беларусі, шырока выкарыстоўвалася эмблематыка. Эмблематыка, або своеасаблівы мастацка-светапоглядны іерогліф, складалася звычайна з выявы, надпісу, або дэвіза, і вершаванай эпіграмы. У беларускай культуры былі шырока распаўсюджаны эпіграмы на гербы буйных феадалаў. Вучоныя нават адзначаюць своеасаблівую эмблемаманію, якая ахапіла Беларусь і Украіну з пачатку XVII ст.
Культура Барока, барочны светапогляд істотна паўплывалі на маральную свядомасць чалавека і грамадства канца XVI — XVII ст. У айчыннай літаратуры гэтага перыяду. грамадскай і філасофска-этычнай думцы сцвярджаецца і ўсталёўваецца ідэал энергічнага, дзейнага, практычнага чалавека, што мы, напрыклад, наглядаем у творах Ю. Ламанеўскага і Сімяона Полацкага. Асуджаецца бяздзеннасць. лянота, грамадская абыякавасць, ухваляецца працавітасць не толькі ў асобе рамесніка, селяніна, інтэлігента. але і шляхціца і нават самога караля. Сцвярджаецца думка: якое б месца ні належала чалавеку ў грамадстве, якой бы прафесіяй ён ні займаўся, на якой пасадзе б ні сядзеў -ён павінен добрасумленна адносіцца да сваёй працы. сваіх грамадскіх і дзяржаўных абавязкаў. Бог любіць і да-памагае людзям дзейным, энергічным, працавітым — гэты дэвіз кальвінісцкай этыкі глыбока замацаваўся ў маральнай свядомасці людзей XVII ст. Дынамізм становіцца асноватворным, універсальным прынцыпам «маральнага кодэкса» чалавека XVII ст.
Беларускія гарады ўжо ў XVI ст. становяцца цэнтрамі развітой рамеснай вытворчасці і ажыўленага гандлю, складанага сацыяльна-палітычнага і кўльтурнага жыцця. Адным з паказчыкаў гэтага з'яўлялася колькасць рамесных прафесій, напрыклад, у Полацку іх налічвалася каля 50. Адмысловыя майстры стваралі ўсё неабходнае для грамадства: прылады працы, вопратку, абутак, посуд, жыллё, зброю, будавалі і ўпрыгожвалі замкі, цэрквы, касцёлы, ратушы, выраблялі паперу, друкавалі і афармлялі кнігі. Неабходнасць рэгулявання вытворчай дзейнасці і барацьбы з феадаламі прымушала рамеснікаў аб'ядноўвацца ў цэхі, якія пачалі ўзнікаць на Беларусі ў сярэ-дзіне XVI ст. Крыніцы збераглі ўпамінанно аб 112 такіх цэхах у 16 гарадах Беларус. Беларускія купцы збывалі свае тавары не толькі на ўнутраным рынку, але і здзяйснялі вельмі інтэнсіўныя знешнегандлёвыя аперацыі з гарадамі Расіі (Ноўгарад, Пскоў, Смаленск, Цвер, Масква), Украіны (Кіеў, Львоў, Пе-рамышль), Польшчы (Варшава, Кракаў, Тарунь, Гданьск, По.чпань, Лгоблін), Прыбалтыкі (Рыга), а таксама пранікалі ў Турцыю, Румынію, Малдавію, праз ІІольскія гарады і Рыгу падтрымлівалі гандаль з Заходняй Еўропай. Яны прывозілі на радзіму но толькі дарагое сукно, віно, зброю, ало і кнігі антычных пісьменнікаў, еўрапейскіх гуманістаў і рэфарматараў. 3 купецкімі караванамі моладзь Вялікага княства Літоўскага, у тым ліку і Беларусі, выязджала на вучобу ва універсітэты Кракава, Прагі, Балонні, Лейпцыга, Вітэнберга, Кёнігсберга і інш.
У гарадах жылі таксама феадалы і прадстаўнікі вышэйшага духавенства. Ім належала частка гарадской тэрыторыі, жыхары якой не былі падсудныя магістрату, а знаходзіліся пад юрысдыкцыяй феадалаў.
3 канца XIV і на працягу наступных стагоддзяў беларускія гарады дамагаюцца самакіравання на аснове магдэбургскага права. Да іх ліку належаць Брэст (1390 г.), Гродна (1391 г.), Слудк (1441 г.), Полацк (1498 г.), Мінск (1499 г.), Магілёў (1561 г.), Віцебск (1597 г.) і інш. Замацаванне эканамічнага і сацыяльна-палітычнага становішча гараджан непазбежна аб-вастрала іх адносіны з феадаламі. Развіццё таварна-грашовых адносін у нейкай меры вяло да «абуржуажвання» часткі шляхты. Грамадскае быццё гараджан рабіла іх найбольш яскравымі выразнікамі працэсу фарміравання сацыяльнай і нацыянальнай самасвядомасці. Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя формы развітога гарадскога жыцця абумовілі наяўнасць у грамадскай самасвядомасці гараджан раннебуржуазных тэндэнцый, эле-ментаў юрыдычнага светапогляду (ідэя прававога грамадства і дзяржавы, «натуральнага права», «агульнага дабра» і да т. п.).
У гарадскім асяроддзі расце прэстыж адукацыі, ведаў, духоўных каштоўнасцей. Некаторыя багатыя гараджане пачынаюць выступаць у ролі мецэнатаў: садзейнічаюць арганізацыі школ, кнігадрукавання. Менавіта гарадское асяроддзе вылучыла аднаго з найбольш выдатных айчынных дзеячаў эпохі Адраджэння — Францыска Скарыну. З'яўленне такой асобы ў гісторыі беларускай культуры, філасофска-грамадскай думкі магчыма было толькі ва ўмовах развітога горада. Выдавецкая дзейнасць Скарыны ў Празе і Вільні ажыццяўлялася пры фінансавым садзейнічанні багатых віленскіх гараджан-беларусаў. Імкненне да сацыяльнай справядлівасці і законнасці, павага да чалавека і высокае разуменне грамадскага абавязку, зацвярджэнне роднай мовы і культуры, глыбокае пачуццё любові да ра-дзімы, заклік да пазнання свету, асветніцтва народа — усе гэтыя рысы рэнесансна-гуманістычнага светаногляду Скарыны ў значнай меры з'яўляліся параджэннем развітога беларускага го-рада.
Сацыяльны настрой і імкненні ідэолагаў-гараджан сутыкаліся з мэтамі і задачамі выразнікаў інтарэсаў перадавой часткі шляхты (М. Літвін, С. Будны, Л. Волан, М. Огрыйкоўскі і інпі.). Яны абгрунтоўвалі праграму шырокага грамадскага рэфарміравання, што мела уплыў на феадальныя вярхі і ўрад. Былі праведзены рэформы, якія садзейнічалі аздараўленню грамадска-дзяржаўнага арганізма Вялікага княства Літоўскага. На працягу XVI ст. мэтанакіра-вана ажыццяўляўся працэс удасканалення заканадаўстна, былі створаны тры Статуты, якія з'яўляліся асноўным кодэксам феадальнага права. Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг. замацавалі класавае панаванне і прывілеі феадалаў, прыгонную сістэму ў вёсцы. Разам з тым яны мелі вялікае значэнне для грамадства ў цэлым. У краіне ўводзілася адзінае права, абавязковае для ўсіх саслоўяў, абмяжоўвалася феадальнае самавольства, у нейкай меры ставілася пад абарону закона жыццё і маёмасць рамеснікаў, гандляроў і сялян, абвяшчаліся некаторыя свабоды (свабода веравызнання, права выязду за мяжу і інш.). У Статутах атрымалі адлюстраванне філасофска-ідэалагічныя павевы эпохі Адраджэння, ідэі прававога грамадства, сфармуляваныя ў прадмовах да трэцяга Статута Вялікага княства Літоўскага (1588) яго галоўным рэдактарам Львом Іванавічам Сапегам.
Значны ўплыў на фарміраванне рэнесансна-гуманістычных ідэй і канцэпцый у Беларусі аказвала сацыяльная барацьба ў вёсцы. Эксплуатацыя і запрыгоньванне выклікалі супраціўленне сялян, якое рэзка ўзмацнілася ў канцы XVI—XVII ст. Пад уздзеяннем гэтага фарміравалася радыкальнае сацыяльна-філасофскае вучэнне народных ідэолагаў. Праблема феадальна-нрыгонных адносін стала прадметам вострых дыскусій у грамадскай думцы Беларусі, асабліва ў 60—80-я гады XVI ст.
Вялікае княства Літоўскае было шматнацыянальнай і шматрэлігійнай дзяржавай. Ў асноўным жа яго насялялі беларусы і ўкраінцы праваслаўнага веравызнання. Пасля Крэўскай уніі (1385 г.) у беларуска-ўкраінскія землі пранікае каталіцызм і паступова заваёўвае там адну пазіцыю за другой. З сярэдзіны XVI ст. у сувязі з актывізацыяй рэфармацыйнага руху ў Беларусі, літве і на Украіне зацвярджаюцца пратэстантызм, галоўным чынам у форме кальвінізму і антытрынітарызму. Пратэстантызм часова вывеў з праваслаўных і каталіцкіх шэрагаў некаторую частку беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх феадалаў, гараджан, нязначную частку сялян. Аднак у канцы XVI — пачатку XVII ст. напалоханыя ўзмоцненым антыфеадальным і нацыянальна-рэлігійным рухам, радыкалізмам Рэфармацыі большасць феадалаў разрываюць з пратэстантызмам і пераходзядь у каталіцызм.
Прагрэсіруючы радыкалізм Рэфармацыі, Лівонская вайна і іншыя ўнутраныя і знешнепалітычныя абставіны паставілі перад беларускімі, літоўскімі і польскімі феадаламі пытанне аб умацаванні сваіх сацыяльных і ідэалагічных пазіцый, кансалідацыі класавых сіл на аснове каталіцызму. Яны абумовілі актывізацыю дзейнасці каталіцкай царквы і яо авангарда — ордэна езуітаў, узначальваемых і накіроўваемых Ватыканам. Феадальна-каталіцкая рэакцыя імкнулася замацаваць існуючыя са-цыяльна-зканамічныя парадкі, палажыць канец рэфармацыйна-гуманістычнаму руху, антыфрадальным выступленням народных нізоў, кансерваваць традыцыйныя рэлігійна-ідэалагічныя і царкоўныя інстытуты, прывязаць боларускія, украінскія, літоўскія землі да каталіцкай Польшчы, адарваць іх ад усходнеславянскага рэгіёна, разбурыць узаемасувязі беларускага і ўкраінскага народаў з брацкім рускім народам, якія склаліся генетычна і гістарычна, акаталічыць, паланізаваць і ў канчат-ковым выніку дэнацыяналізаваць беларусаў і ўкраінцаў. На працягу другой наловы XVI—XVII ст. езуіты пры падтрымцы каралёў і феадалаў даволі паспяхова спрабуюць зацвердзіцца ў Вялікім княствс Літоўскім эканамічна і сацыяльна, узяць у свае рукі ўсе сродкі культурна-ідзалагічнага ўздзеяння, і перш за ўсё адукацыю, падпарадкаваць сабе друкарні, устанавіць строгую цэнзуру друку і г. д.
Сродкам зацвярджэння ўплыву Ватыкана ў беларуска-ўкраінскіх землях і далейшага пранікнення на Усход была абрана унія праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, якая разглядалася ідэолагамі феадальна-каталіцкай рэакцыі як пераходны этап да каталіцызму. Ініцыятарамі і арганізатарамі яе выступілі асобныя прадстаўнікі вышэйшага праваслаўнага духавенства. Іх падтрымлівала частка феадалаў. Супраць уніі была рашуча пастроена асноўная маса гараджан і сялян, а таксама, асабліва з першых часоў, многія феадалы, шырокія колы духавенства. Увядзенне уніі было абвешчана ў 1596 г. на царкоўным саборы ў Брэсце ва ўмовах, якія ўсё больш абвастраліся сацыяльна-рэлігійнай барацьбой. Праваднікі уніі спрабавалі пераканаць у тым, што яна мае выключна царкоўны характар і павінна пакончыць у Вялікім княствам Літоўскім з варожасцю паміж прыхільнікамі праваслаўнага і каталіцкага веравызнання. Аднак унія ўводзілася гвалтоўнымі сродкамі, што вельмі яскрава паказалі ў сваіх творах сучаснікі, беларускія і ўкраінскія пісьменнікі-палемісты канца XVI—XVIII ст. Не толькі прыгняталася рэлігійная свабода праваслаўных беларускіх і ўкраінскіх гараджан і сялян, але і ўсяляк ушчамляліся іх сацыяльна-эканамічныя інтарэсы, нацыянальная і чалавечая годнасць. Правядзенне ў жыццё уніі паклала пачатак наступу феадальна-каталіцкай рэакцыі на нацыянальную беларускую і ўкраінскую культуру, палітыцы паланізацыі.
Увядзенне уніі сустрэла рашучае супраціўленне самых шырокіх слаёў беларуска-ўкраінскага грамадства. У барацьбу супраць уніі і ваяўнічага каталіцызму спачатку ўключыліся патрыятычна настроеныя прадстаўнікі пануючага класа, аднак, калі яна пачала нерарастаць у нацыянальна-вызваленчы рух і прымаць усё больш выразны антыфеадальны характар, шляхі патрыятычна настроеных феадалаў і працоўных мас разышліся. Феадалы ў канчатковым выніку здрадзілі руху, аддалі перавагу класавым і саслоўным прывілеям, прыносячы ў ахвяру інтарэсы рэлігіі продкаў, радзімы, нацыянальнай культуры.
Стойкае супраціўленне уніяцкай палітыцы і ў цэлым феадальна-каталіцкай рэакцыі аказалі беларускія і ўкраінскія гараджане і сяляне. Прычым іх барацьба супраць уніі і каталіцызму насіла не толькі рэлігійны, але і сацыяльна-класавы, нацыянальна-культурны характар. Вялікую ролю ў антыуніяцкай барацьбе беларускіх і ўкраінскіх гара-джан і сялян другой паловы XVI—XVII ст. адыгралі праваслаўныя брацтвы. Узнікшы ў другой палове XVI ст., ужо ў 80— 90-я гады XVI ст. яны ператвараюцца ў даволі масавыя арганізацыі, у якіх разам з гараджанамі ўдзельнічаюць патрыятычна настроеныя прадстаўнікі духавенства і шляхты. На нрацягу другой паловы XVI — першай паловы XVII ст. брацтвы ўтвараюцца ў Брэсце, Львове, Вільні, Гродне, Віцебску, Мінску, Магілёве, Кіевс, Полацку, Оршы, Слуцку і іншых гарадах. Як патрыятычныя грамадскія арганізацыі брацтвы выступалі за абміршчэнне і выпраўлене царкоўнага жыцця, развіццё нацыянальных беларуска-ўкраінскіх культурных формаў, супраць уніі, контррэфармацыі, калабарацыянісцкай палітыкі праваслаўных царкоўных іерархаў і феадалаў і г. д. У брацкім асяроддзі фарміруецца светапогляд прагрэсіўных праваслаўных грамадскіх і культурных дзеячаў, якія аказваюцца ў апазіцыі да афіцыйнага курсу кіраўнічых вярхоў праваслаўя, абгрунтоўваюць праграму далучэння шырокіх мас насельніцтва, і ў першую чаргу гараджан, да свецкай адукацыі. 3 гэтага кола выходзілі рэктары і настаўнікі брацкіх школ, аўтары і выдаўцы падручнікаў, папулярных рэлігійна-філасофскіх сачыненняў, палемічных трактатаў. Дзейнасць праваслаўных брацтваў не абмяжоўвался абнаўленча-рэлігійнымі і культурна-адукацыйнымі задачамі. У шэрагу выпадкаў яны з'яўляліся выразнікамі сацыяльна-палітычнай апазіцыі гараджан феадальнаму ладу і яго ідэалогіі. Усё гэта дае падставу некаторым даследчыкам сцвярджаць, што ў ідэалогіі і дзейнасці брацтваў існава лі рэфармацыйна-гуманістычныя тэндэнцыі.
Дынамічнае грамадскае жыццё Беларусі XVI—XVII стст. істотна ўплывала на фарміраванне духоўнай культуры, філа-софскай і сацыяльна-палітычнай думкі. Сведчаннем гістарычнага прагрэсу Беларусі ў гэтую эпоху з' яўляецца секулярыза-цыя духоўнага жыцця грамадства, развіццё адукацыі, кігадрукавання, ажыўлены імпарт разнастайнай кніжнай прадукцыі з-за мяжы і камплектаванне бібліятэк, мецэнатства і стварэнне гуманістычных таварыстваў, цікаўнасць да антычнай культуры, развіццё гістарыяграфіі, літаратуры, мастацтва, філасофскай і грамадска-палітычнай думкі. Адным з крытэрыяў прагрэсу ў гэты перыяд з'яўляецца працэс дэмакратызацыі культуры, па-шырэнне сацыяльнай базы духоўнай вытворчасці, што было. Характар і змест кніжнай прадукцыі, палігра-фічны ўзровень і мастацкае афармленне кніг гавораць аб даволі прыкметных праявах Адраджэння ў культуры Беларусі і Літвы XVI — пачатку XVII ст.
На працягу XVI—XVII стст. у Бсларусь рознымі шляхамі паступалі кнігі з-за мяжы, у асноўным з краін Цэнтральнай і Заходняй Еўропы. Іх прывозілі магнаты, шляхта, багатыя купцы. Некаторыя гараджане, шляхціцы і асабліва магнаты камплектуюць прыватныя бібліятэкі. Асабліва трэба адзначыць радзівілаўскую бібліятэку ў Нясвіжы, бібліятэку Жыгімонта Аўгуста ў Вільні, кнігасховішчы князеў Слуцкіх, Хадкевічаў і інў. Акрамя прыватных, на тэрыторыі Беларусі і Літвы існавалі царкоўныя, манастырскія, школьныя бібліятэкі. Сярод кніг значнае месца займалі сачыненні антычных аўтараў. Былі прадстаўлены кнігі мысліцеляў эпохі Адраджэння, гуманістаў і рэфармацыійных дзеячаў.
Значны ўплыў на фарміраванне духоўнага жыцця Вялікага княства Літоўскага і, у прыватнасці, Беларусі аказвала антычная культура. Гэта выяўлялася ў даволі шырокім распаўсюджанні кніг антычных аўтараў; перакладах з каментарыямі арыгінальных творау, імкненні да папулярызацыі філасофска-этычнык ідэй старажытнікаў; вывучанні лацінскай і старажытнаграчаскай моў, элементаў антычнай філасофіі, гісторыі, літаратуры ў школах; насычэнні арыгінальных твораў ідэямі, цытатамі, вобразамі, імёнамі антычных пісьменнікаў; багатым упляценні атрыбутаў культурна-мысліцельнай традыцыі Старажытнай Грэцыі і Рыма ў прыватнай перапісцы, публічных выступленнях, па-леміцы, свецкім і царкоўным красамоўстве, прозе, паэзіі, мастацтве; імкненні мысліцеляў і грамадскіх дзеячаў Вялікага княства Літоўскага ўключыць антычную філасофскую культуру ў кантэкст айчыннай сацыяльна-палітычнай і філасофска-этычнай думкі, прыстасаваць сацыяльна-філасофскія ідэі ан-тычнасці да актуальных грамадска-дзяржаўных і рэлігійна-ідэалагічных патрэб, выкарыстоўваючы іх у светапогляднай барацьбе, сацыяльна-пераўтваральнай дзейнасці, нацыянальна-вызваленчым руху і г. д. Ідэі антычнай філасофіі і літаратуры аказвалі істотнае ўздзеянне на творчасць і светапогляд Ф. Ска-рыны, М. Гусоўскага, С. Буднага, С. Кашуцкага, А. Волана, Л. Сапегі, Л. Зізанія, Б. Буднага, С. Лована, М. Сматрыцкага, плеяду беларускіх шляхецкіх паэтаў канца XVI—XVII ст., якія пісалі на польскай мове.
Апеляцыя да антычнай культуры - па сутнасці зварот да традыцыі, культурна-філасофскага вопыту. Прычым гэты зварот не з'яўляецца простым запазычаннем, а выступае як творчы акт. Для таго каб сучаснасць зацікавілася мінулым, звярнула пільную ўвагу на тую ці іншую філасофскую ідэю, вучэнне, павіны існаваць сур'ёзныя пераду-мовы ў ёй самой. У філасофскай культуры Беларусі, Украіны і Літвы эпохі Адраджэння цікаўнасць да палітыкі, этыкі, логікі, анталогіі Платона, Арыстоцеля, эпікурэйцаў, стоікаў, і іншых была цесна звязана з актуальнымі палітычнымі, сацыяльнымі і духоўна-культурнымі задачамі, якія стаялі пррад беларуска-ўкраінска-літоўскім грамадствам, у прыватнасці рухам прагрэсіўных ідэолагаў шляхты і гараджан за абнаўленне дзяржаўна-прававых інстытутаў, маральнае аздараўленне народа, антытэалагічнымі светалогляднымі ўстаноўкамі і да т. п. Зварот гуманістаў эпохі Адраджэння да ідэйнай спадчыны ан-тычнай старажытнасці ў значнай ступені тлумачыцца тым, што ідэолагамі рэнесанснага гуманізму яшчэ не была выпрацавана новая тэрыя, якая супрацьстаяла сярэдневякоўю. Узнаўленне арыстоцелеўскага вучэння трэба разглядаць не толькі як зварот да культурна-філасофскай традыцыі, і як дзейнасць, якая выходзіць за межы простага каментатарства і інтэрпрэтатарства і якая звязана з творчай перапрацоўкай вялікай арыстоцелеўскай спадчыны.     
3 арыстоцелеўскім вучэннем і яго разнастайнымі інтэрпрэтацыямі і мадыфікацыямі ўсходнееўрапейскі рэгіён пазнаёміўся задоўга да распаўсюджання і зацвярджэння тут схаластычнай філасофіі.
У эпоху Адраджэння і Рэфармацыі айчынныя мысліцелі атрымліваюць непасрэдны доступ да сачыненняў старажытнагрэчаскай філасофіі, што стала магчымым дзякуючы вынаходству кнігадрукавання, інтэнсіўнай пошукавай, перакладчыцкай і выдавецкай дзейнасці еўрапейскіх гуманістаў, узмацнелым культурным кантактам з Заходняй Еўропай і да т. п. Пад уздзеяннем арыстацелізму фарміраваліся многія аспекты светапогляду Скарыны. На ідэях Платона, Арыстоцеля, Цыцэрона грунтавалася айчынная палітыка-прававая думка XVI—XVII стст. У прыватнасці, вельмі прадуктыўна выкарыстоўвалі арыстоцелеўскія ідэі Андрэй Волан, Леў Сапега і інш. Сымон Будны на старонках сваіх твораў дэманструе знаёмства не толькі з этыка-палітычнымі, але і лагічнымі працамі Арыстоцеля.
Навукова-філасофсскія погляды прадстаўнікоў рэнесансна-гуманістычнай думкі Беларусі XVI—XVII стст. грунтаваліся не на адным арыстацелізме, хоць апошні дамінаваў. Мелі папулярнасць, асабліва ў этыцы і палітыцы, ідэі платанізму, умеранага стаіцызму, галоўным чынам Цыцэрона.
Станаўленне рэнесансна-гуманістычнай культуры, філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі ажыццяўлялася на моцным фундаменце папярэдняга культурна-філасофскага развіцця ўсходнеславянскага рэгіёна і перш за ўсё духоўнай культуры Кіеўскай Русі. Духоўная культура Старажытнарускай дзяржавы фарміравалася на айчыннай матэрыяльнай аснове і дасягнула ў XI— ХІП стст. даволі высокага ўзроўню. Істотную ролю ў яе станаўленні адыграла антычная, пераважна грэкамоўная культура, якая аж да XIV ст. засвойвалася ўсходне-славянскімі народамі галоўным чынам праз пасрэдніцтва Візантыі, што стаяла ў эпоху ранняга сярэдновякоўя на больш высокім узроўні культурнага развіцця ў параўнанні з заходнеоўрапейскімі краінамі.
Старажытнаруская філасофская культура зафіксавана ў вялікай колькасці помнікаў перакладной і арыгінальнай пісьменнасці. За імі ідуць маральна-навучальныя, літаратурна-публіцыстычныя, прыродазнаўчыя, гістарычныя і іншыя творы, у якіх змяшчаюцца роздумы пра чалавека, быццё, пазнанне. У старажытнарускай філасофскай культуры вызначыліся дзве гнасеалагічныя тэндэнцыі, прадстаўленыя пазней у філасофіі і грамадскай думцы Беларусі, Украіны і Расіі XVI— XVII стст. Уплывам старажытнарускай культуры трэба лічыць цікавасць да гісторыі сваёй радзімы і народа, пытанняў філасофіі гісторыі. Гэтая традыцыя, закладзеная «Аповесцю мілулых гадоў», была працягнута беларускай гісторыяграфіяй («Летапісец вялікіх князёў Літоўскіх», «Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г.», «Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага», «Хроніка Быхаўца», «Баркулабаўскі леталіс» і інш.). Сцвярджалася новае ў параўнанні з антычным разуменее гістарыч-нага працэсу як паступальнага, аднанакіраванага руху; айчынная гісторыя разглядалася ў сусветным кантэксце і г. д. У беларускіх летапісах і іншых творах, якія апісвалі мінулае сваёй бацькаўшчыны, нязменна прысутнічае ідэя генетычнага і культурна-гістарычнага адзінства старажытнарускай народнасці і народаў Беларусі, Украіны, Расіі.
Карацей кажучы, ва ўмовах канкрэтна-гістарычнай рэальнасці зварот да грэка-візантыйскай і старажытнарускай культуры быў часткай барацьбы беларускага і ўкраінскага народаў за сацыяльна-па-літычную і нацыянальна-культурную свабоду.
Вялікае значэнне для плённага развіцця духоўнай культуры Беларусі XVI—XVII стст. мелі традыцыйныя сувяаі з грамадска-культурным жыццём брацкіх рускага і ўкраінскага народаў. Рускае вальнадумства і рацыяналізм XIV—XVI стст. аказалі ўздзеянне на станаўленне рэфармацыйна-гуманістычнага руху ў Вялікім княстве Літоўскім.
У сваю чаргу грамадска-філасофская думка Беларусі эпохі Адраджэння ўплывала на духоўную культуру Расіі. У гэтым плане мае цікавасць лёс беларускага «Катэхізіса», выдадзенага С. Будным, Л. Крышкоўскім і М. Кавячынскім у 1562 г. у Нясвіжы. «Катэхізіс» адыграў значную ролю ў фарміраванні светапогляду рускіх філосафаў-вальнадумцаў канца XVII ст.
3начны ўплыў на культуру Расіі XVII ст. зрабіла беларуская эміргацыя, г. зн. вялікі пласт праваслаўнага і пратэстанцкага беларускага насельніцтва (рамеснікі, школьныя настаўнікі, свяшчэннаслужыцелі, кнігавыдаўцы і г. д.), прымушаныя ў выніку феадальна-каталіцкай рэакцыі пакінуць радзіму і перасяліцца ў Расію. Сярод іх Сімяон Полацкі, Ян Белабоцкі і інш.
Рэнесансна-гуманістычная культура Вялікага княства Літоўскага стваралася намаганнямі не толькі беларускага і ўкраінскага, але і літоўскага народаў. Літоўская метрыка, статуты Вялікага княства Літоўскага, паэзія Міколы Гусоўскага, айчыннае кнігадрукаванне, многія помнікі архітэктуры, скульптуры, жывапісу, грамадска-філасофскай думкі — агульны культурны набытак беларускага і літоўскага народаў.
Для айчыннай культуры XVI—XVII стст. характэрна ўзмоцненае ўзаемадзеянне з заходняй і перш за ўсё з польскай культурай, філасофскай і грамадска-палітычнай думкай. Агульнавядома значэнне для культуры Беларусі Кракаўскага універсітэта, дзе па працягу некалькіх стагоддзяў атрымлівалі адукацыю ўсходнеславянскія грамадскія дзеячы і мысліцелі. Польская літаратура, навука, мастацтва, філасофія аказалі істотны ўплыў на развіццё айчыннай духоўнай культуры эпохі Адра-джэння, Рэфармацыі, барока.
Пры характарыстыцы эпохі нельга абысці і такі фактар культуры Вялікага княства Літоўскага, як мецэнацтва і гуманістычныя таварыствы. Многія беларускія, украінскія і літоўскія феадалы, багатыя гараджане фінансавалі арганізацыю школ, друкарняў, набывалі старажытныя рукапісы і кнігі, стваралі бібліятэкі; магнаты збіралі пры сваіх дварах паэтаў, перакладчыкаў, мастакоў, усяляк падтрымлівалі іх дзейнасць. Рашучыя абаронцы асноўных устояў феадальнага ладу, яго сацыяльнай структуры, ідэалогіі, палітыкі, магнаты-мецэнаты, вядома, накіроўвалі і кантралявалі дзейнасць гуманістаў. У той жа час нельга абмяжоўнацца класавай характарыстыкай мецэнацтва. Апошняе як сацыяльна-культурная з'ява канкрэтнай эпохі шырэйшае па значэнню і глыбейшае па сваёй сутнасці, бо садзейнічала сцвярджэнню не толькі класавых, але і агульначалавечых духоўных каштоўнасцей. У айчыннай культуры станаўленне мецэнацтва ў якасці актыўна дзейнага інстытута звязана з эпохай Адраджэння. Менавіта ў гэты час у пэўных колах пануючага класа выпрацоўваецца даволі высокае разуменне значэння ролі адукацыі, кнігадрукавання, літаратуры, мастацтва, навукі, філасофіі і ў цэлым духоўнай культуры ў жыцці грамадства і народа. Гуманісты Вялікага княства Літоўскага ўсяляк імкнуліся падтрымаць мецэнацкі энтузіязм феадалаў, развіць у іх пачуццё павагі да культурных каштоўнас-цей, ведаў, паэзіі, філасофіі, заахвочваючы і стымулюючы іх пратэкцыянісцкую дзейнасць.Аднак уласцівы многім буйным беларускім феадалам нацыянальна-патрыятычны энтузіазм у 70-80-х гг. пачынае рэзка згасаць. Таму садзейнічаў шэраг абставін, у прыватнасці пагоршаныя адносіны з Рускай дзяржавай, узмоцненыя антыфеадальныя народныя выступленні, боязьстраціць свае эканамічныя і сацыяльна-палітычныя перавагі і г. д. Усё гэта падштурхоўвала пануючы клас Беларусі не толь-кі да сацыяльна-палітычнага, але і рэлігійнага, культурнага збліжэння з польскімі феадаламі. У імя зберажэння класавага панавання прыносіліся ў ахвяру традыцыйная рэлігія, нацыянальная культура. Прымаючы каталіцызм, беларускія феадалы ўсё больш уцягваюцца ў сферу польскай культуры, адмаўляюц-ца ад роднай мовы, перастаюць спрыяць нацыянальна-культурнаму руху. Трэба адзначыць, што пануючы клас Беларусі з прычыны шэрагу абставін аказаўся ў большай ступені дэнацыяналізаваным і апалячаным, падвергнутым уплыву польскай культуры, чым пануючы клас Украіны.
3 канца XVI ст. нацыянальна-культурны рух Беларусі ўзначальваецца і апякуецца пераважна брацтвамі. Аднак брацтвы не змаглі належным чынам процістаяць дэнацыяналізацыі, бо не атрымалі рашучай падтрымкі з боку магнатаў і шляхты. Поспехі феадальна-каталіцкай рэакцыі ў справе падаўлення нацыянальнай беларускай культуры, ва ўсякім выпадку на яе афіцыйным узроўні, тлумачыліся перш за ўсё здрадай мясцовых феадалаў нацыянальна-культурнаму руху. Здрадзіўшы яму, беларускія феадалы развязалі рукі ваяўнічаму каталіцызму, контррэфармацыі, сталі актыўнымі праваднікамі і ўдзольнікамі антыттатрыятычнай, дэнацыяналізатарскай палітыкі.
Некаторыя праваслаўныя царкоўныя дзеячы, феадалы занялі катэгарычна-непрымірымую пазіцыю ў адносінах да заходняй навукі, філасофіі, культуры, абгрунтоўваючы яе неабходнасцю барацьбы з каталіцызмам, пратэстантызмам, ерасямі, абуджаючы і зацвярджаючы ў грамадстве непрыязнасць, а часам і адкрытую варожасць да ўсяголацінскага. Між тым у праваслаўным асяроддзі, асабліва ў другой па-лове XVI ст., расце апазіцыя палітыцы ізаляцыянізму, узрастае імкненне наладзіць дыялог з заходняй гуманістычнай культурай. Гэтая тэндэнцыя ўзмацняецца з утварэннем Астрожскай школы, асветніцкага гуртка пры Кіева-Пячэрскай лаўры, узнікненнем брацкіх школ. Сур'ёзным прарывам культурнай блакады з'явілася арганізацыя Кіева-Магілянскай акадэміі, якая адыграла вялікую ролю ў развіцці айчыннай культуры, філасофскай і грамадска-палітычнай думкі XVII—XVIII стст.
Штучная ліквідацыя са сферы культуры пануючага класа беларускай мовы вельмі адмоўна паўплывала на далейшае духоўнае жыццё Беларусі, істотна замарудзіла развіццё нацыянальнай самасвядомасці. Сапраўдным захавальнікам беларускай культуры стаўся народ, які ва ўмовах шматвяковай сацыяльнай эксплуатацыі і нацыянальнага прыгнёту змог зберагчы родную мову, стварыць на яе аснове ўласныя духоўныя каштоўнасці.

2. С. Будны як грамадска- палітычны дзеяч і асоба
2.1 Жыццёвы шлях С. Буднага
Першая гістарычная згадка пра Сымона Буднага — кароткі запіс у метрыцы Кракаўскага універсітэта за 19 кастрычніка 1544 г. наступнага зместу: «Сымон Будны з дыяцэзіі Плоцкай заплаціў за навучанне адзін грош». 1
Высокі навуковы ўзровень падрыхтоўкі Буднага, грун-тоўнае веданне старажытных моў — лаціны, грэцкай, іўрыта — дазваляюць меркаваць, што ён сапраўды меў універсітэцкую адукацыю, а сціслы запіс у метрыцы Кракаўскага універсітэта мае непасрэднае дачыненне акурат да яго. Апрача таго, шырокая дасведчанасць Буднага ўжо ў юнацкія гады ў багаслоўскіх навуках дае ўсе падставы гаварыць, што ён верагодна скончыў тэалагічны факультэт.
Згаданы запіс надзвычай каштоўны. На сёння ён фактычна адзіны дакумент, які дае магчымасць вызначыць прыблізны год нараджэння асветніка. Калі зыходзіць з таго, што юнаку ў час паступлення ва універсітэт было блізу 14 год — звычайны ўзрост для пачаткоўцаў, то няцяжка падлічыць, што Будны нарадзіўся прыклад-а у 1530 г. Але дзе ён нарадзіўся — загадка. Розных версій і меркаванняў адносна месца нараджэння і этычнай прынадлежнасці асветніка шмат. Так, асобныя вучоныя, абапіраючыся на запіс у метрыцы Кракаўскага універсітэта, лічаць, што Будны нарадзіўся ў мястэчку Буда на Мазовіі. Але ж у Беларусі і зараз існуе каля 10 вёсак з такой назвай.
Як аргумент у абарону польскага паходжання Буднага асобныя вучоныя прыводзяць факт напісання сваіх твораў на польскай мове. Але ж усім вядомы полілінгвізм еўрапейскіх пісьменікаў 16ст. Яшчэ адзін козыр у руках прыхільнікаў польскага паходжання - яго неаднаразовыя выказванні, тыпу "мы, палякі"("Аб асноўных артыкулах хрысціянскай веры"). Але кніга выдавалася ў час, калі ўжо была прынята Люблінская унія і многія пачалі называць сябе палякамі.
На карысць жа беларускага паходжання паказваюць наступныя акалічнасці:па-першае, ён вельмі дрэнна ведаў Польшчу, усё жыццё пражыў у ВКЛ, выязджаючы ў Польшчу зрэдку; па-другое, свае першыя кнігі "Катэхізіс" і "Апраўданне грэшнага чалавека перад богам" Будны напісаў на беларускай мове. Нявысветленым застаецца пытанне пра месца атрымання пачатковай адукацыі. Пытанні пра месца нараджэння асветніка і яго этычнае паходжанне застаюцца пакуль адкрытымі. Дакладна ж тое, што жыў Будны ў ВКЛ і пісаў свае творы на вытанчанай старабеларускай мове. Таму, бясспрэчна, яго творчасць належыць беларускаму народу. Будны пісаў і на польскай і на лаціне, што дае падставы гаварыць пра яго вялікі ўклад у развіццё ўсёй еўрапейскай культуры.
У другой палове XVI ст.— час найбольш папружанай дзейнасці Буднага — з кожным годам узмацняўся феадальна-прыгонніцкі прыгнёт. Пасля заключэння Люблінскай уніі (1569), якая ўмацавала саюз польскіх і беларускіх феадалаў, асноўным ворагам нацыянальна-вы-зваленчагаруху на Беларусі стала каталіцкая царква на чале з езуітамі. Каталіцкая царква зацвярджала і асвя-чала запрыгоненне сялянскіх мас, яна насаджала рэлігійную нецярплівасць, тармазіла развіццё беларускай культуры, рыхтавала захоппіцкія паходы на Усход.
Лютэранская і кальвінісцкая цэрквы спрабавалі захапіць кіраванне ў гарадах і ўмацаваць у іх панаванне заможнай вярхушкі, падаўляючы супраціўленне гарадской беднаты. Прыхільнікі Рэфармацыі на Захадзе паспелі ўжо ў першай палове XVI ст. патапіць у крыві сялянскія паўстанні і выступленні гарадскіх нізоў. Ад такіх праціў-нікаў рымскага папы можна было чакаць таго ж і на Усходзе.
Асноўны вывад Буднага аб неабходнасці расхістаць асновы папуючых цэркваў сустрэў не толькі супраціўленне ў асяроддзі рэлігійных артадоксаў, але і неразуменне радыкальна настроеных праціўнікаў прыгонніцтва. Католікі папракалі рэфарматараў у патуранні такім «вылюд-кам», як Будны, самі ж рэфарматары клеймавалі вучэнне Буднага, адракаліся ад яго, як ад ерэтыка.
Барацьба з царквою, у якую ўступіў Будны, патрабавала ў гэтых умовах асаблівай вытрымкі і тактыкі. Будны быў выдатным прамоўцам (яго прамовы, на жаль, амаль не захаваліся) і пісьменнкам, шэраг твораў якога быў знішчан і да нас не дайшоў. Нарэшце, ён жыў у краіне, дзе кнігадрукаванне натыкалася на вялікія цяжкасці, яно магло ажыццяўляцца толькі пры дапамозе багатых буйных феадалаў у іх маёнтках. Менавіта гэтыя асаблівасці развіцця друкарскай справы па Беларусі ў XVI ст. выклікаюць да цяперашняга часу спрэчкі. Гэта датычыць таксама і пісьменніцкай дзейнасці Буднага.
На нашу думку, значэнне кніжнай справы на Беларусі ў XVI ст., распаўсюджанне друкаванага слова незалежалі ні ад месцазнаходжання друкарняў, ні ад мовы выданняў. Уплыў кнігі таго часу трэба былоб ацаніць у першую чаргу па яе зместу. Калі разглядаць выданні XVI ст. па колькасці выпушчаных экземпляраў на асобных мовах або па месцу іх выхаду ў свет, не ўлічваючы, хто быў гаспадаром друкарскага двара, хто ўкладваў сродкі ў выданні і якія аўтары друкаваліся, то карціна распаўсю-джання і ўздзеяння друкаванага слова будзе не зусім дакладнай.
3 сярэдзіны XVI ст. стала з'яўляцца ўсё больш кніг на лацінскай і польскай мовах, прычым езуіты разгарнулі актыўную прапагандысцкую дзейнасць, выдаючы кнігі і брашуры на любых зразумелых насельніцтву мовах.
Сымон Будны знаёміўся з мноствам кніг, што з'яўляліся ў той час у Рэчы Паспалітай і за яе межамі. Асаблівую ўвагу ён звяртаў на працы выдатных мысліцеляў, якія трактавалі важныя пытанні: пражскія кнігі Скарыны, Эразма Ратэрдамскага, С. Кастальёна, Ф. Готмана, кракаўскае выданне А. Ф.-Маджэўскага. Будны лічыў, што кнігі трэба адрозніваць не па мове, не па месцу выдання, а па зместу. Кніга — гэта носьбіт думкі, а для думак межаў няма. 3 любой кнігі можна тое-сёе узяць, але пе кожны аўтар шчыры, не кожны дабіваецца ісціны. У гэтым Будны спрабаваў пераканаць сваіх паплечнікаў і аднадумцаў, даказваючы, шго папская інкві-зіцыя забараняла навуковыя кнігі, спальвала на кастрах лепшыя творы філосафаў і даследчыкаў прыроды неза-лежна ад таго, на якой мове і дзе яны з'явіліся. У лік за-бароненых трапілі і ўсе творы самога Буднага.
Тое, што ў Беларусі XVI ст. сталі вельмі папулярнымі кнігі, насычаныя прагрэсіўпымі грамадскімі ідэямі, было абумоўлена гістарычнай рэчаіснасцю, абстаноўкай, што складалася на працягу многіх год. У барацьбе за вызваленне з-пад ярма крыжаносцаў яшчэ ў XV ст. і ад турэцка-татарскага нашэсця ў XVI ст. згуртаваліся патрыятычныя сілы беларусаў, украінцаў, рускіх, палякаў, літоўцаў. Радыкальныя рэлігійныя вучэнні, якія пераходзілі ў вальнадумства, аб'ядналі ў Бсларусі мясцовых мысліцеляў — змагароў за прагрэс з дзеячамі з Італіі, Францыі, Германіі, якія ўцяклі ад праследаванняў інквізіцыі. У Беларусі поруч ішлі бсларускія, польскія, рускія, нямецкія, італьянскія і іншыя змагары за вызваленне ад царкоўных догматаў, ад прыгнёту феадалаў.
У гэтым асяроддзі нарадзіўся і расквітнеў незвычайны талент Сымона Буднага, які ўдумліва, пранікліва вызначыў адну з галоўных прычын бедстваў, што перажывалі народы Рэчы Паспалітай, і асабліва Беларусі: засілле пануючай каталіцкай царквы, якая пацкоўвала суседнія народы адзін на аднаго, ІІакідаючы ў цемры шырокія масы, асвячала дэспатызм прыгоннікаў, распаўсюджвала рэлігійныя забабоны, праследавала іншадумцаў. Сымон Будны ўсяляў у сваіх сучаснікаў упэўпенасць у тым, што барацьбой супраць царкоўнага дагматызму яны даб'юцца ўдасканалення чалавека і адносін паміж людзьмі.
Будны прыязджае ў Вільню прыблізна ў 1557 ці на пачатку 1558г. па запрашэнню пратэстанцкага суперінтэнданта Мымона Зака. Вільня стала для Буднага местам, дзе ён атрымаў выдатную мажлівасць развіць свой талент педагога, пісьменніка, філосафа і багаслова, дзякуючы існуючаму там асяроддзю. 11 студзеня ён пачаў выкладаць асновы тэалогіі ў Віленскім пратэстанцкім Зборы. Умовы былі вельмі спрыяльныя для развіцця асобы Буднага. З 15 ст. Вільня ператварылася ў найбуйнейшы асяродак культуры ВКЛ. Тут былі спрыяльныя ўмовы для развіцця літаратуры, розных кірункаў мастацтва, навукі асветы. Да 60-х гг.16ст. у сталіцы былі адкрытыя шматлікія праваслаўныя, каталіцкія і пратэстанцкія навучальныя ўстановы. Пры двары вялікага князя, мана-стырах, заможных гараджан, дзеячаў культуры існавалі багатыя кнігазборы, што складаліся са старажытных славянскіх рукапісаў, выданняў антычных філосафаў, паэтаў, гісторыкаў і кніг, што выйшлі з-пад пяра пісьменнікаў-гуманістаў.
Будны распачаў сваю дзейнасць, калі рэфармацыйны рух пачынаў вызначаць культурна- рэлігійнае становішча ў ВКЛ. У 50-я і 60-я гг.16ст.многія прадстаўнікі найбуйнейшых шляхецкіх і князеўскіх родаў сталі прыхільнікамі пратэстанцтва, найперш-кальвінізму.
Працуючы ў Вільні, Будны набываў берасцейскія кнігадрукі, уважліва аналізаваў іх і абмяркоўваў іх з паплечнікамі.Будны ў віленскі перыяд заставаўся ў баку ад той дыскусіі, якая разгарэлася ў асяроддзі віленскіх пратэстанцкіх колаў і ў выніку якой адбылося рэзкае размежаванне рэфармацыйнай плыні на кірункі. Падзел адбыўся на глебе розных падыходаў да Тайнае Вячэры: адны сцвярджалі, што хлеб і віно ёсць сапраўдныя цела і кроў, другія - што гэта толькі знакі, алегорыя. Т.ч., у к.50-х гг. 16ст. у Віленскім пратэстанцкім Зборы выразна акрэсліліся дзве тэалагічныя дактрыны: Кальвіна і Лютэра.
Але Будны не спяшаўся з вызначэннем сваёй пазіцыі, не ў яго характары было прымаць на веру чужыя думкі. Бачна, што тут выявілася галоўная рыса Буднага - імкненне адшукаць ісціну, дайсці да сутнасці незалежна ад знешніх абставін. Але пасля працяглых спрэчак прымкнуў да кальвіністаў.
Каля 1560 г. С.Будны з Вільні пераехаў у Клецк, дзе ў кальвінскім мясцовым Зборы працягваў несці слова бога. Усе думкі і пачуцці выказаў С.Будны ў сваёй першай кнізе, што выйшла з Нясвіжскай друкарні 10чэрвеня 1562г.з вялікім загалоўкам "Катіхісіс, то ест Наука стародавная хрістіаньская от Святого Пісма, для простых людей языка руского, в пытаніах і отказах сбрана"."Прысвячэнне" князям Радзівілам, якім адкрываецца "Катэхізіс", падпісалі і М.Кавячынскі і Л.Крышкоўскі. Астатняе пісаў С.Будны.
"Катэхізіс" прывабліваў чытачоў зместам і характарам выкладання матэрыялу, логікай разваг і доказамі, якія пераконвалі.Твор уключаў чатыры асноўныя раздзелы: "Аб дзесяці запаведзях", "Аб веры", "Пра малітву Госпада", "Аб тайнах".Праз тры месяцы выходзіць з Нясвіжскай друкарні новы твор Буднага "Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам". Кніга прысвячалася земскаму падскарбію А.Валовічу, які даваў значную колькасць грошай на будаўніцтва друкарні. Да нашага часу не захавалася ніводнага экзэмпляра "Апраўдання..".
Жывучы ў Клецку, Будны ў 1562-1563гг. паступова пачаў наладжваць кантакты з дзеячамі заходнееўрапейскай Рэфармацыі. Буднага зацікавіла пытанне: адкуль, ад Айца ці Сына, зыходзіць Святы Дух. Гэта падштурхнула яго да напісання твора з адпаведнай назвай "Аб зыходжанні Святога Духа".
З сяр.1563г. напэўна пад уплывам польскіх арыянаў тэалагічныя погляды Буднага змяніліся: ён пачаў вызначаць адзінага Бога, адмовіўшыся ад дагматы Тройцы.
16 кастрычніка 1564г. з Нясвіжскай друкарні выйшлі "Размовы" Ютына ў перакладзе Буднага. У прадмове да кнігі перакладчык яшчэ раз выказаў сваё разуменне Хрыстовай навукі, адмоўнае стаўленне да юдэйскага вучэння. У Буднага ўзнікла грандыёзная задума: зрабіць вычарпальны пераклад Святога Пісання і, нарэшце, выправіць усе хібы ранейшых перакладаў. У гэтай справе Будны разлічваў на дапамогу Радзівіла. Аднак ажыццявіць свой план у Клецку не ўдалося, бо ў 1565г. М.Радзівіл Чорны адышоў у нябыт. Рэфармацыйны рух пазбавіўся сваёй галоўнай апоры. Нясвіжскі гурток распаўся, а жыццёвыя абставіны прымусілі Буднага шукаць новае месца. У 1565(1566)г. Буднага запрасілі ў Холхава міністрам арыянскага Збору. У жыцці пачаўся новы перыяд.
Будны працягнуў сваю працу над пераклдам Бібліі і Святога Пісання. Адлучаўся ён ад гэтай працы хіба толькі на Сіноды. Вынікам хрысталагічных дыскусій падчас Сінодаў
стала з'яўленне каля 1569г. твора "Аб зачацці Сына Божага", які не захаваўся да нашага часу. У 1570г. пасля руплівай працы над перакладам біблейскіх тэкстаў Будны друкуе ў Нясвіжскай друкарні Новы запавет і Апокрыфы. У 1570(1571)г. Будны пераязджае ў Заслаўе на год. У хуткім часе быў надрукаваны і Стары Запавет з "Прадмоваю да Чытача".
Залатой парой у творчасці С.Буднага стаў перыяд з 1573 да 1583г., калі ён жыў у Лоску. Тут Будны знайшоў спрыяльныя ўмовы для плённай працы. Па з'яўленні Новага запавету 1574г. да Буднага прыйшло прызнанне. Аднак з'явіліся прыхільнікі і праціўнікі. Свае хрысталагічныя ідэі Будны выказаў і ў творы "Кароткі доказ таго, што Хрыстос не з'яўляецца такім жа Богам, як Бог Айцец"(1574г.). На погляды і выказванні праціўнікаў С.Будны не маўчаў. У 1575г. ён падрыхтаваў палемічны трактат "Да аргументаў Сімлера і некаторых іншых аб дзвюх прыродах Хрыста".
15 жніўня 1576г. Будны надрукаваў у Лоску свой галоўны тэалагічны трактат "Аб асноўных артыкулах хрысціянскай веры", які складаўся з двух твораў: "Вызнанне веры" і "Абарона Вызнання веры". Але апошняя не знайшла падтрымкі на Сінодзе. Гэта не спыніла Буднага, бо ён лічыў, што вельмі мала праўдзівых і разумных кніг і гэта падштурхнула да выдання твора.
За кароткі тэрмін пры падтрымцы А.Хамутоўскага піша "Вызнанне аб урадзе і ўрадоўцах" і "Абарону ўрада". Гэтыя творы склалі аснову зборніка "Аб савецкай уладзе", што выйшаў у студзені 1583г. з лоскай друкарні. Сюды ж увайшлі і "Апісанне Іеўскага Сінода 1568г.", "Адказ на Ліст Сеньёра".

2.2. С. Будны і беларускае арыянства
Сярод шматлікіх плыняў рэфармацыйнага руху на Беларусі разгарнулася выключна вострая ідэалагічная палеміка. Асабліва адметнае месца займала так званая арыянская ерась.
Творы Сымона Буднага, выдатнага антытрынітарыя, складаюць значную частку друкаваных выданняў, якія з'явіліся ў другой палове XVI ст. Усе цэрквы, уключаючы арыянскія сіноды, цураліся яго вучэння, клеймавалі аўтара за адступніцтна. I ўсё ж погляды Буднага, нягледзячы на іх своеасаблівасць, разглядаюцца даследчыкамі толькі як адно з адгалінаванняў арыянскай ідэалогіі, расцэньваюцца як водгук на заходнееўрапейскае антытрынітарства або разнавіднасць нямецкага і галандскага анабаптызму.
У апошнія гады цікавасць да поглядаў арыян узрасла. Прычыны таму: у арыянах бачылі першых польскіх сацыялістаў і пацыфістаў; дзейнасць і ўплыў арыян ахапілі шмат краін і атрымалі, такім чынам, міжнародны характар; вялікая сіла ўздеяння арыянскай ідэалогіі, нягледзячы на нешматлікасць яе прыхільнікаў.
У часы С. Буднага ў Беларусі склалася своеасаблівае становішча. Тут сутыкнуліся дзве ідэалогіі: уплыў праваслаўнай Маскоўскай дзяржавы і ваяўнічы каталіцызм, які быў заняты выкараненнем ідэй рэфармацыі. У той час, калі з Усходу пранікалі ў Беларусь загартаваныя ў барацьбе з татарскім ярмом ідэі стварэння адзінай рускай дзяржавы, адгалоскі рэфармацыі, што даносіліся з Захаду, выконвалі двайную ролю: па-першае, яны ўмацоўвалі антыкаталіцкі лагер, па-другое, абуджалі свядомасць гараджан. У сялянстве, якое найбольш глыбока зведала на сабе нацыянальны і класавы прыгнёт, яшчэ толькі збіраліся сілы для масавых выступленняў супраць прыгнятальнікаў.
Узбуджэнне грамадскай думкі пад уплывам сацыяльных супярэчнасцей выклікала рост спачування рэфармацыйнаму руху, з аднаго боку, у асобных свецкіх феадалаў, а з другога — у дробнапамеснай шляхты і гараджан.
Адной з асаблівасцей гэтага руху, які адрозніваў Беларусь ад заходніх краін, было тое, што на чале яго аказалася непаслядоўная дробнапамесная шляхта. Яна шукала ў рэфармацыі магчымасць выказаць пратэст супраць наступу магнатаў на дробнае землеўладанне. У сваю чаргу, некаторыя магнаты бачылі ў рэфармацыі сродак барацьбы супраць неймаверна сквапных апетытаў вышэйшага каталіцкага духавенства, якое сапернічала з імі ў эксплуатацыі народа.
Жыццё і дзейнасць С. Буднага праходзілі ў Беларусі, якая стагнала пад класавым і нацыянальна-рэлігійным прыгнётам. Гэта, безумоўна, адбілася на поглядах Буднага. Ён супрацоўнічаў з прыхільнікамі Ф. Соцына, прысутнічаў на многіх сінодах арыянскіх братоў, аднак яго погляды шмат у чым не супадалі з ідэямі Ф. Соцына. Гжэгажа Паўла, Пятра Ганэзія, Якуба з Калінаўкі і інш. У поглядах С. Буднага было нямала хістанняў: утапічныя ідэі грамадскай і маёмаснай роўнасці, адмаўленне ад дзяржаўных пасад, евангельская беднасць або крайні пацыфізм не захапілі яго.
С. Будны зыходзячы з умоў рэчаіснасці, адхіляў утапічнае мераванне левых арыян, што сапруднаму хрысціяніну нельга займаць дзяржаўныя пасады і карыстацца ўладай мяча.Ён не патрабаваў як гэта абвяшчалі яны, адмовы ад маёмасці і поўнага разняволення сялян. Нарэшце, Будны апрўдаваў вядзенне справялівых войн у абарону краіны і асуждаў войны захопніцкія.
Вялікай заслугай С. Буднага з'яўляецца тое, што ён дэталёва, крытычна даследваў Евангелле. Гэта расхіствала асновы схаластычных поглядаў сярэдневяковых філосафаў і багасловаў. Э.М. Уілбер пісаў Будны угадаў прыблізна на два стагодзі шмат якія са знаходак сучаснага тэкстуальнага крытызму. Яго крытычныя даследванні Бібліі падцьвердзілі радыкальныя навуковыя погляды, да якіх вучоныя заўсёды імкнуліся.

2.3 С. Будны як філолаг
Будны абараняў родную мову ад засмечвання чужымі, незразумелымі народу словамі.
Вось як Будны спрабаваў паказаць асобу Хрыста, які з'яўляўся для яго ўзорам «дасканаласці чалавека». Сваё разважанне ён абгрунтоўваў па канкрэтным моўным матэрыяле, у дадзеным выпадку на шматзначнасці грэчаскага слова «аго». Гэта слова было выкарыстана евангелістамі ў сказе, які можна разумець дваяка, у залежнасці ад яго значэння. Будны пярэчыў супраць перакладу: «Хрыстос, будучы ў выглядзе бога, не лічыў захопам быць роўным богу».Ён прапанаваў свой пераклад: «Хрыстос, будучы ў выглядзе бога, не прад'яўляў патрабаванняў, каб быць роўным богу», таму што грэчаскае слова «аго»,— гаварыў Будны,— не толькі ў латыністаў «arbitro», а ў нас «прытрымліваючыся думкі, паважаю», а часцей нават азначае «патрабую, вяду, ганю». Вельмі цікавае тлумачэнне слова «першародны» (бахор). «Што датычыць гэтага эпітэта, то апостал называе сына боскага першародным не таму, што ён нарадзіўся раней, чым хто-небудзь іншы... Наша слова «першародны», а таксама лацінскае «primogenitus», таксама як грэчаскае «прототокос», гаворыць аб псршым нараджэнні; яўрэйскае імя «бахор» азначае таго сына ў бацькі, які камандуе сваімі братамі і тым самым з'яўляецца галавой незалежна ад таго, нарадзіўся псршым ці не першым». Абапіраючыся на адценне значэння слова «бахор»— «пажаданы», Будны імкнуўся паказаць, што Хрыстос павінен быў валодаць рысамі звычайнага чалавека, а гэта пі ў якім разе не магло залежаць ад яго першародства.(9; с. 54)..
Будны даказваў, што іменна скажонае тлумачэнне слоў было выкарыстана прыхільнікамі абогатварэння Хрыста ў іх сцвярджэнні аб тым, што Хрыстос сын бога.
С.Будны падышоў вельмі сур’ёзна да перакладу, правяраючы і раздумваючы над кожным словам, каб даць людзям дакладны змест першакрыніц. Будны ў сваіх разважаннях адмяжоўваўся ад абогатварэння Хрыста і адкрыта пярэчыў супраць Хрыста — сына божага. На яго думку, Хрыстос мог быць толькі рабом, слугой, але ні ў якім разе не сынам бога Тэолагі надавалі словам свяшчэннага пісання звышнатуральныя ўласцівасці. У гэтай сувязі асаблівую цікавасць уяўляе даследаванне Будным пытання аб артыклі. Будны адзначыў, што артыклі ўжываюцца ў грэчаскай мове і ў германскіх мовах, але ў лацінскай і ў славянскіх яны не назіраюцца. У гэтай сувязі ёнтаксамапрыводзіць прыкладыпамылак перакладу.
Будны звяртаўся да разбору значэння шэрага словазлучэнняў. Асабліва звярнуць увагу на разважанні Буднага аб шматзначнасці слоў, тэхніцы перакладу асобных тэрмінаў і сказаў.
Трэба было мець выключныя моўныя здольнасці і падыходзіць удумліва да моўных з'яў, каб
гэтак, як Будны, разбіраць словы, якія ўспрымаюцца многімі, нават адукаванымі людзьмі, па сённяшні дзень некрытычна. Будны разбіраў значэнне і формы вельмі многіх грэчаскіх слоў.
Растлумачваючы асобныя словы, Будны, звяртаўся да гістарычных паралеляў або спасылаўся на звычаі народаў, якія ўжывалі гэты выраз.
Гэта не вялікая, але патрэбная справа з'яўляецца прадметам навукі аб мове, якую Будны называў граматыкай і даў ёй ў 1583 г. належную ацэнку: «Бо адкуль яшчэ можна даведацца, што азначае тое ці іншае слова, калі не з граматыкі? “ Па Буднаму, граматыка вывучае значэнне і ўжыванне слоў у мове. Яшчэ ў 1574 г. Будны даў канкрэтнае азначэнне слова: «Словам завём менавіта тое, што грэкі —«лексис», г. зн. тое, чым што-небудзь называем».(9; с. 68).
Вядома, нездарма Будны спыняўся на перакладзе слова «логос». ён спрабаіваў пахіснуць вучэнне царкоўнікаў аб нейкім міфічным «слове» і паказаць, што спачатку магла быць толькі мова звычайнага настаўніка Хрыста.
Паказаўшы прыроду слова як вынік устойлівых моўных заканамернасцей, Будны не мог не звярнуць увагі на змяненне слоў у часе. Ён цалкам усведамляў моўны рух, абумоўлепы гістарычнымі прычынамі.
Будны не толькі разумеў, што развіццё моў непасрэдна звязана з гісторыяй народаў і з барацьбой розных культур, ён бачыў ўпутраныя змяненні, якія адбываліся ў асобных мовах. Адзначаныя Будным змяненні значэння і гучання слоў у славянскіх мовах у розныя гістарычныя перыяды сведчаць аб выключна глыбокім разуменні працэсаў, якія адбываліся ў мовах з больш блізкай або больш далёкай роднасцю.
Будны адным з першых спыніўся на гісторыі моў, асобных слоў, фанетычных з'яў і заўважыў
роднасць паміж мовамі.
Усе гэтыя прыклады сведчаць аб выключна тонкай назіральнасці Буднага над нормай мовы, якую ён разглядаў не ў адрыве ад гістарычнай рэчаіснасці, а ў цеснай сувязі з тым асяроддзем, у якім дзейнічала гэта норма. Падобныя разважанні аб жыцці мовы патрабавалі глыбокіх ведаў яе слоўнікавага складу, граматычнага ладу і гісторыі.
Будны звяртаў увагу чытача на граматычную форму слоў. У ходзе граматычнага разбору яшчэ паўней разгортваўся яго талент даследчыка ў галіне вывучэння заканамернасцей сістэмы мовы. Ведучы за сабой чытача ў разважанні аб значэнні граматычных форм, ён умела раскрываў, як змяненне слоў упльшае на змест думкі.
Трагічныя падзеі пач.80-хгг.16ст. пазбавілі Буднага душэўнай раўнавагі. Каля 1583г. ён пакінуў Лоск.Куды ён пераехаў-невядома. У перыяд з 1583 па 1593г. Будны нічога не пісаў, але сачыў з за багаслоўскімі дыскусіямі. Апошнія гады правёў у Вішневе. Памёр 13 студзеня 1593г. у доме шляхціца-пратэстанта Лявона Моклака. Бачна, што плям і пытанняў у біяграфіі Буднага шмат, і толькі праз усебаковае вывучэнне гісторыі і культуры 16ст., даследванні старажытных архіваў можна запоўніць прабелы.

2.4 С. Будны як публіцыст і філосаф
Будны адыграў станоўчую ролю ў гісторыі Беларусі, таму што прасунуў далёка наперад разумовае і культурнае развіццё краіны, вылучыў яе на прыкметнае месца ў Еўропе як прытулак для тых, каго праследавала рэакцыя, і рассаднік перадавых ідэй. Дзякуючы намаганням Буднага, падтрымку арыянам, хоць і кароткачасовую, аказалі князь Мікалай Радзівіл Чорны і ў асаблівасці магнаты Кішка, Валовіч, Дарагастайскі. Ў Беларусі ўзніклі шматлікія друкарні (у Нясвіжы, Брэсце, Лоску, Любчы і іншых месцах), школы (Іўе, Слуцк), выйшлі друкаваныя працы, якія садзейнічалі справе асветы.
Адначасова з Будным на барацьбу з рэакцыяй узняліся польскія прыхільнікі вальнадумства і гуманізму, якія жылі ў Беларусі.
Карані вучэння Буднага ідуць глыбока ў беларускую глебу. Плён яго дзейнасці абумоўлены ў якойсьці меры тым, што яна вырасла на праваслаўнай ерасі.
Яшчэ ў дарэвалюцыйнай рускай літаратуры шмат увагі ўдзелена дзейнасці Феадосія Касога, Башкіна, старца Арцёмія і іншых манахаў, што выступалі супраць догмаў праваслаўя. Протаіерэй Пліс лічыў Касога не настаўнікам Буднага, а толькі яго саюзнікам.
Перыяд найбольшых хіста[1]нняў у асяроддзі магнатаў—60—70-я гады XVI ст.—адзначаны барацьбой паміж пратэстантызмам і каталіцызмам, з адпаго боку, і праваслаўем і каталіцтвам — з другога, але рымская царква брала верх.
Будны разгледзеў незадаволенасць знаці і дабіваўся павароту ў яе настроях супраць каталіцызму. Ён не ўзнімаў пытанне аб адмове ад маёмасці, а, наадварот, сцвярджаў, што сапраўдныя хрысціяне абавязаны падпарадкоўвацца ўладзе, што ім дазваляецца займаць дзяржаў-пыя пасады, насіць і карыстацца збройі. Будны дамагаўся таго, каб магнаты акружылі сябе вучонымі. Ён ведаў пра намаганні рускага цара ўзняць культуру і высока цаніў мерапрыемствы Івана Грознага па набыццю кніг,развіццю друкарскай справы. Будны разумеў, якое значэнне для барацьбы з каталіцызмам мела дзейнасць маскоўскіх друкароў і вучоных, якія адраджалі рускую культуру пасля вызвалення ад татарскага ярма, і пісаў аб гэтым ва ўводзінах да Новага запавету.
Будны ставіў перад сабой, аднак, больш важкія мэты, чым прапагандысты праваслаўя. ён імкнуўся пагасіць у вачах народаў арэол святасці над каталіцкай і праваслаўнай цэрквамі: псраглядзець і адхіліць догматы аб тройцы, боскасці Хрыста, абвясціць верацярплівасць і свабоду думак у рэлігійных спрэчках. Сваю задуму ён стаў ажыццяўляць, зблізіўшыся з маскоўскімі ерэтыкамі і тлумачачы па-новаму святое пісанне.
Будны падкрэсліў, што маскоўскія друкары былі далёкія ад перагляду догмаў праваслаўя. Выступаючы супраць абаронцаў праваслаўя, усё ж галоўную небяспеку Будны бачыў у езуітах, якія спрабавалі пранікнуць на Усход і там усё захапіць.
Праследаванне ерэтычных вучэнняў у Маскоўскай дзяржаве ўзрушыла Буднага; ён зразумеў, што ў барацьбе з каталіцызмам маскоўскі цар — небяспечны саюзнік і свабодалюбівым беларускім антытрынітарыям давядзецца зрабіць выбар: ці ўліцца ў рады праваслаўнага лагера, магчыма, не адмаўляючыся ад надзеі далучыць праваслаўных да новай веры, абаперціся на сілу Маскоўскай дзяржавы, ці весці наступленне на папскую рэакцыю сумесна з польскімі і маскоўскімі перадавымі мысліцелямі. Будны выбраў другі шлях, але не змог дабіцца адзінства ні дзеянняў, ні поглядаў з мяркуемымі аднадумцамі.
Будны, як і яго настаўнік Касы, таксама неаднаразова падкрэсліваў, што прадпісанні аб прыёме ежы, аб пастах і іншых знешніх рэлігійных абрадах не патрзбны, таму што хрысціянская вера патрабуе духоўнай, а не плоцкай ежы.
Будны ў «Катэхізісе» адмовіўся ад веры ў святых і памёршых.
Рззкія выкрыванні Касым праваслаўнай царквы не знайшлі водгуку ў Буднага: тое, што ў межах Маскоўскай дзяржавы было неабходна, аказалася ва ўмовах Беларусі не толькі не карысным, але нават шкодным. Будны ўсхваляў звычайны чалавечы розум, замест духоўнага розуму, які ўсхваляў Касы.
У процілегласць Буднаму Касы быў заўзятым праціўнікам свецкан улады. Рэалізм Буднага ўзмацнеў у барацьбе з ерэтычнымі вучэннямі, якія ўзніклі на Усходзе.
Буднаму патрэбны былі рэальныя саюзнікі і сярод праваслаўнага духавенства, і нават ся-род магнатаў, калі яны гатовы выступіць супраць езуітызму. ён ускладаў на свецкую ўладу абавязак выкараняць ідалапаклонства, разумеючы пад ім царкоўную службу ўсіх пануючых веравызнанняў:
С.Будны вырашаў таксама вельмі адказную задачу умацаванне сувязі з польскімі прагрэсіўнымі мысліцеля.
3 гэтай мэтай ён сумесна з Кіпрыянам Базылікам і Лаўрэнціем Крышкоўскім узяўся за пераклад лепшых твораў і ў першую чаргу прац А. Ф.-Маджэўскага.
Будны імкнуўся прыцягнуць беларускую знаць да справы адукацыі народа. ён уславіў у вершах заслугі Мікалая Дарагастайскага (Монвіда), які даў сродкі на пераклад з лацінскай мовы і выданне твора Маджэўскага «Аб выпраўленні Рэчы Паспалітай».
У прадмове да гэтага перакладу Будны пісаў, што Монвід зрабіў добрую справу: пераклаў твор Манджэўскага, за што будучыя пакаленні абавязаны яму.
Як вядома, у Лоску ў 1576 г. былі выдадзены чатыры часткі кнігі «Аб выпраўленні Рэчы Паспалітай», г. зн. усе, апрача часткі «Аб царкве». Няма нічога дзіўнага ў тым, што акружэнне Буднага, яго аднадумцы, не пажадалі папулярызаваць рэлігійныя погляды Маджэўскага, паколькі ён вагаўся ў канчатковым адыходзе ад догматаў рымскай царквы.
Прадмова Буднага насычана захапляючымі водгукамі многіх мысліцеляў аб гэтым творы. Будны адзначыў заслугі перакладчыкаў кнігі Маджэўскага на іншыя мовы.і выказваў сваё незадавальненне тым, што рэакцыйныя сілы перашкаджаюць распаўсюджванню найбольш каштоўных твораў. Недаступнасць лацінскай мовы для шырокага кола чытачоў была меншай перашкодай для пранікнення прагрэсіўных ідэй, чым адкрытая варожасць з боку рэакцыі. 3 выказванняў Буднага вынікае, што зла-маць змову маўчання вакол новых і патрэбных праблем, узнятых у працы Маджэўскага, было цяжэй, чым перакласці яго твор на даступную большасці чытачоў мову.
На навуковай юбілейнай сесіі Польскай акадэміі навук у 1953 г. былі выказаны меркаванні аб прычынах, якія схілілі Буднага садзейнічаць выданню гэтай кнігі. Гэта было быццам пачуццё нацыянальнай годнасці. Нацыянальная годнасць нібыта патрабавала, каб, падобна інпшм краінам, і ў Рэчы Паспалітай з'явіўся пераклад такога значнага твора. На самай справе Будны клапаціўся пра тое, каб пазбавіць каталіцкую царкву магчымасці спекуляваць зместам гэтых кніг, карыстаючыся незразумеласцю латыні, утойваць іх ад шырокай грамадскасці.
С. Будны лічыў патрэбным падкрэсліць, што твор Маджэўекага ўразіў вучоных навізной ідэй. Для падмацавання сваіх вывадаў і проціпастаўлення Маджэўскага прыхільнікам пануючых парадкаў С. Будны з горыччу адзначыў, што так заўсёды ў няўдзячным свеце зычайна адбываецца, што ніякі прарок не любімы ў сябе на радзіме.
«Катихисісъ то ест наука стародавная хрістіаньская от светого писма для простых людей языка руского в пытаніахь и отказехъ собрана», выдадзены ў 1562 г. у Нясвіжы і падрыхтаваны аўтарскім калектывам у складзе Сымона Буднага, Лаўрэнція Крышкоўскага і Мацвея Кавячынскага, з'яўляецца адным з ранніх помнікаў айчыннага пратэстанцкага рэлігійна-маральнага вучэння.
Асноўная рэлігійная ідэя Нясвіжскага «Катэхізіса»: апраўданне, г. зн. выратаванне, райскае жыццё, чалавек атрымлівае галоўным чынам праз асабістую веру, а не праз царкву. У творы абгрунтоўваецца не толькі ідэя рэлігійна-маральнага, але і грамадскага аднаўлення шляхам звароту да нацыянальнай культурна-гістарычнай традыцыі, роднай мовы. Ставячы перад князямі Радзівіламі задачу рэлігійна-маральнага, духоўна-культурнага, нацыянальнага аднаўлення, аўтары Нясвіжскага «Катэхізіса» апелююць не толькі да рэлігійнай свядомасці, але да іх грамадзянскіх пачуццяў, ідэі агульнага дабра, як гэта ў свой час рабіў Францыск Скарына.
У прадмове «К всем благоверным хрыстіаном языка руского» аўтары канкрэтызуюць пратэстанцкую рэлігійна-маральную ідэю. Галоўнае, што неабходна для выратавання - гэта вера. Аднак не проста вера, вера свядомая, шчырая, вера перакананне. Аднак у справу ўмяшаўся д’ябал.
Аўтары Нясвіжскага «Катэхізіса» пішуць пра скрыўленне, на іх думку, сапраўднага сэнсу хрысціянства ў каталіцтве і праваслаў'і, падмене свядомай і шчырай веры верай фармальнай, паказной, заснаванай на знешнім праяўленні рэлігійнай набожнасці, а не сапраўдным, шчырым, глыбокім рэлігійна-маральным пачуцці. Гэта асноўная, галоўная пратэстанцкая ідэя, якая з'яўлялася стрыжнем не толькі новай рэлігійнасці, але і новай маральнасці, дзе вырашальным матывам духоўнай дзейнасці чалавека выступае яго свядомая, шчырая, сумленная вера ў Бога.
На думку аўтараў пратэстанцкага «Катэхізіса», сучасныя ім каталіцкія і праваслаўныя святары сами мала ведаюць. Будны і яго сааўтары, як праз больш чым паўстагоддзе Сматрыцкі, Пацей, негатыўна характарызуюць маральны і нтэлектуальны ўзровень прадстаўнікоў пануючай царквы.
Стаўка робіцца на індывідуальную, асобасную рэлігійную, маральную і интэлектуальную актыўнасць чалавека. Кожны веруючы павінен сам спасцігнуць сутнасць Боскага слова і вучыць яму сваіх дзетак. Беларускі «Катэхізіс» арыентаваны персаналісцкі. Вера вызначае рэлігійнасць чалавека, а стрыжнем веры з'яўляецца не дагматыка, не культ, а этыка, маральныя запаведзі, якія змяшчаюцца ў Боскім Адкрыцці, Евангеллі. На першае месца аўтары Нясвіжскага «Катэхізіса» ставяць этыку. Яны лічаць, што запаведзі Божыя прадугледжваюць два фундаментальныя абавязкі чалавека: 1) абавязкі перад Богам 2) абавязкі перад чалавекам.
Разглядаючы абавязак перад Богам, беларускія мысліцелі фіксуюць факты адыходу ад яго ў грамадстве. Перш за ўсё гэта рэлігійная абыякавасць, перавага матэрыяльных інтарэсаў над духоўна-маральнымі.
Заслугоўвае ўвагі рашэнне аўтарамі Нясвіжскага «Катэхізіса» пытання аб пакаранні за амаральныя ўчынкі. Пакаранне, лічаць яны, павінна зыходзіць ад Бога, а не ад царквы. У гэтым выказванні змяшчаецца, па-першае ідэя прававой дзяржавы, па-другое - ідэя непадкантрольнасці чалавечых перакананняў.
Крытыкуючы праваслаўе і каталіцтва, стваральнікі Нясвіжскага «Катэхізіса» рашуча асуджаюць усякую спробу разбўрэння хрысціянскай рэлігіі як такой. Аўтары станоўча рашаюць праблему пераемнасці этыкі Старога і Новага запаветаў.
Будны і яго сааўтары закранаюць вельмі актуальнае ў тагачасным і прававым сэнсе пытанне прысягі. Прысягаючы, чалавек павінен абапірацца на сваё сумленне. Сумленнасць жа залежыць ал непасрэднага кантакту чалавека з Богам. Чалавек нясе індывідуальную маральную адказнасць за ісціннасць, праўдзівасць прысягі. Як вядома, менавіта ў пратэстанцкай «рэлігійна-маральнай лабараторыі» была вырашчана тая вернасць слову, абавязацельству, дагавору, кантракту, дзе-лавому абяцанню, што характарызуе сучасны цывілізава-ны прадпрымальніцкі свет. Менавіта такую мараль імкнуліся выхоўваць у сваёй паствы нясвіжскія рэфарматары, якія асвячалі слова, дагавор, прысягу, дзелавы кантракт аўтарытэтам Бога і толькі Бога.
У «Катэхізісе» закранаецца і рашаецца праблема супярэчнасці паміж мараллю і правам. Ці дапушчальна для чалавека, грамадзяніна не выканаць загад, парушыць прысягу, уступіць у канфлікт з юрыдычным законам, калі гэтыя загад, прысяга, юрыдычны закон супярэчаць Слову Божаму, запаведзям Хрыста, закону маральнаму? Будны і яго аднадумцы адказваюць на гэта пытанне адназначна: нельга.
Такім чынам, праблему выбару паміж законам юрыдычным і законам маральным нясвіжскія рэфарматары рашаюць на карысць апошняга. Перавагу Будны і яго аднадумцы аддаюць маральнаму закону.
Нясвіжскія катэхізісты істотна дыскрэдытавалі інстытут манаства, які яны, насуперак пануючай царкве, трактавалі як просты спосаб атрымаць свабодны час для добрых спраў, дзейнасці на карысць людзям, але не як ідэальны спосаб жыцця, які дае магчымасць заслужыць вечнае выратаванне. Манаства не разглядаецца як сродак дасягнення «неба». Тым самым рэлігійнае жыццё ў адпаведнасці з пратэстанцкай устаноўкай ураўноўвалася з жыццём свецкім, мірскім. Свецкая, мірская грамадска-карысная дзейнасць абвяшчаецца не менш карыснай і богаўгоднай, чым жыццё рэлігійнае. Тым самым беларускія мысліцелі ўраўноўвалі ў правах рэлігійна-царкоўную і свецкую дзейнасць. Менавіта ў гэтым заключалася адна з перадумоў станаўлення раннебуржуазнага складу жыцця і звязанага з ім новага светапогляду.
Маральныя нормы Нясвіжскага «Катэхізіса»у сваёй падставе мелі пазітыўнае значэнне. Яны апелявалі да духоўнага пачатку чалавека, вымушалі яго думаць пра вечнае, адхілялі яго ад п'янства, разгулу, паглыблення ў матэрыяльна-бытавую мітусню. Маральныя патрабаванні Нясвіжскага «Катэхізіса» арыентавалі дзейнасць чалавека на бескарыслівую дабрачыннасць, паляпшэнне становішча і абарону праў сялян, бедных гараджан і інш.
Этыка нясвіжскіх рэфарматараў у пэўнай ступені мае патэрналісцкі характар. Аўтары Нясвіжскага «Катэхізіса» набліжаліся да сучаснага ўяўлення пра грамадства, падставай якога з'яўляецца сям'я, прадпрымальніцтва, або праца, адукацыя. выхаванне, права, выканаўчая і судовая ўлада, духоўная культура. Без такога духоўнага комплексу, мяркуюць Будны і яго аднадумцы, немагчыма грамадскае жыццё наогул.
Даволі радыкальна рашаюць нясвіжскія філосафы праблему сацыяльнай несправядлівасці. Апошнюю яны трактуюць як зло, але яшчэ большым злом яны лічаць сацыяльны хаос і прававы нігілізм. Нават несправядлівая ўлада лепш, чым безуладцзе, якое з'яўляецца самым вялікім грамадскім няшчасцем. Абгрунтоўваючы дадзеную кан-цэпцыю, нясвіжскія рэфарматары спасылаюцца на Біблію. Яны перш за ўсё імкнуліся абараніць сам прынцып улады і законапаслухмянасці, зусім рэалістычна лічылі, што не можа быць улады, закону, суда ідэальных і абсалютна справядлівых.
Падсумоўваючы этычны змест Нясвіжскага «Катэхізіса», трэба адзначыць, што ў ім сцвярджаўся чалавек як маральна свабодная істота, якая нясе індывідуальную адказнасць за свае ўчынкі, кіруецца ў сваім жыцці як грамадскім абавязкам, так і сумленнем, прычым апошняе адыгрывае вырашальную ролю ў яго выбары. У гэтым творы зафіксавана пачатковая стадыя станаўлення новай асобы, здольнай гуляць не толькі па існуючых у грамадстве правілах, жыць у адпаведнасці з патрабаваннямі соцыума, але і супрацьстаяць традыцыі, насіллю, змагацца за свае маральныя прынцыпы і ідэалы. Менавіта пратэстанцкая этыка, у прыватнасці этыка Беларусі, сцвярджала гэты новы тып асобы, асобы эпохі свабоднага прадпрымальніцтва, прававой дзяржавы, парламентскай дэмакратыі.
У пісьме да швейцарскага тэолага Булінгера ад 18 красавіка 1563 г. Будны ўпершыню ўзяў пад сумненне догмат пра боскасць Хрыста і святой тройцы.
Будны не разумеў:калі субстанцыя і прырода бацькі і сына адна і тая ж (гэта значыць сын падобна бацьку з'яўляецца богам), то якім чынам святы дух зыходзіць з бацькі і не зыходзіць з сына».
Напэўна, адну частку сваёй кнігі «Аб апраўданніі...» Будны прысвяціў даследаванню пытання пра грахоўнасць чалавека ў святле хрысціянскіх догматаў. Гэта яму спатрэбілася для таго, каб адвергнуць асноўную догму -аб боскасці Хрыста. Новым матывам, які яшчэ не сустракаўся ў іншых яго творах, было сцвярджэнне, што Хрысту не было чаго выкупляць, паколькі Адам у раі і яго нашчадкі не саграшылі. Для доказу Буднаму было неаб-ходна выкрыць хлусню айцоў царквы і апосталаў.
У другой частцы сваёй кнігі «Аб апраўданні...» Будны, мяркуючы па словах Арцёмія, ставіў пытанне аб адзінасутнай тройцы. ён разбураў вучэнне аб богу-айцу, сыне і святым духу. Будны аддзяліў сына і святога духа ад бажаства.
У час напісання кнігі «Аб апраўданні...»
Будны адхіліўся ад вучэння Лютэра і Кальвіна. Будны выказаў думку аб удзеле «жаночага семя» ў нараджэнні Хрыста, маючы на ўвазе натуралнае нараджэнне Хрыста. Старац Арцёмій пярэчыў, спасылаючыся на святое пісанне.
Ужо ў 60-я гады Будны ўсумніўся ў міфе пра бязгрэшнае зачацце, назваўшы Хрыста простым чалавекам, прыраўняў простага чалавека да бажаства.
Сваю кнігу Будны пачынаў са «Звароту» да беларускага феадала Яўстафія Валовіча, і Арцёмій лічыў неабходным папярэдзіць яго аб небяспецы і шкодзе ідэй Буднага для хрысціянскай рэлігіі. Будны гаварыў у сваім «Звароце»пра чалавечае паходжанне Хрыста, агульнасць яго лёсу з усім чалавечым родам.
Задума Буднага: імкнуўся стварыць на тэрыторыі Беларусі ачаг прагрэсіўнай думкі і далучыць да яго мясцовых магнатаў, якія былі напалоханы засіллем каталіцызму і лічылі сябе прыхільнікамі развіцця культуры. Паміж двума мысліцелямі ўзнікла на гэтай падставе разыходжанне: у той час як Арцёмій клапаціўся аб чысціні і ўзвышанасці хрысціянскай веры, Будны бачыў у невуцтве народных мас галоўную перашкоду да перагляду дагматычных царкоўных вучэнняў. Будны адмовіўся ад веры і прымкнуў да вучоных, якія ставілі веды вышэй за веру.
Як бачым, Будны змог даходліва выкласці свае перакананні аб перавазе ведаў над верай і абараніць навуковы падыход да даследавання міфаў святога пісання.
Рознагалоссі паміж абодвума мысліцелямі адбіліся і ў пытанні аб кульце абразоў. Арцёмію былі недаступны патрабаванні Буднага «знішчыць ідалы». Ен успрымаў царкоўныя абразы толькі як адлюстраванне таго, што апісана ў свяшчэнных кнігах, і імкнуўся апраўдаць карыстанне імі як вобразным, даходлівым спосабам азнаямлення са зместам святога пісання. Будны даў правільную ацэнку ролі культу абразоў, бачачы ў іх дапамогу не толькі духоўнай, але і палітычнай уладзе, пануючай царкве. Разам з тым ён разумеў, што культ абразоў умацоўвае закаранелыя забабоны. Будны ўказваў, што абразы ў хрысціянскай царкве, па-добна да язычаскіх, «маюць вусны і не гавораць».
У закліку Буднага знішчыць ідалы быў чуваць адгалосак яго поглядаў на літургію. У Буднага быў такі намер: выкрыць карысталюбства духавенства і супрацьпаставіць яму сапраўдных настаўнікаў. для Буднага ж асноўным было выкрыццё тых, хто выкарыстаў веру простых людзей для асабістага ўзбагачэння, хто асабістыя інтарэсы ставіў вышзй за абавязкі.
У «Катэхізісе» і «Аб апраўданні...», а таксама вусных спрэчках з праціўнікамі Будны імкнуўся перацягнуць на свой бок праваслаўных дзеячаў.
Спрэчка Буднага з Арцёміем атрымала адлюстраванне ва ўпамянутым пісьме да Булінгера. Тут, з аднаго боку, гаварылася аб разыходжанні ў поглядах на рэлі-гійныя догмы, а з другога — высвятляліся адносіны да праваслаўнай большасці ў Беларусі. Будны заявіў Булінгеру, што вывады рэфарматараў пра бога-айца, сына і святога духа не пераконваюць беларусаў.
Рэальныя цяжкасці прымусілі Буднага глыбей унікнуць у догматы пануючых цэркваў і ў адносіны асобных саслоўяў да рэлігіі. Ен разумеў, што антытрынітарскія ідэі італьянскіх прышэльцаў мала азнаёмленых з мясцовымі ўмовамі, а таксама спрэчкі, распачатыя імі з кальвіністамі, маглі прынесці толькі забаву панам. Лютэранскія і кальвінісцкія павевы з Германіі, Швейцарыі, Нідэрландаў садзейнічалі інтарэсам магнатаў, якія былі сквапнымі на багацце і ўладу каталіцкай царквы.
3 пісьма Буднага да Булінгера відаць, што яго погляды складваліся пад уплывам палемікі з праваслаўным духавенствам, і гэтыя абставіны тлумачаць прычыны павароту думкі ў бок пераацэнкі сваіх ранейшых перакананняў.
Спрэчка аб матэрыяльным і духоўным разгарэлася не выпадкова. Сімлер, абараняючы догматы хрысціянскай веры, спрабаваў даказаць, што Хрыстос з'яўляецца спрадвечным богам; Будны, абвяргаючы боскасць Хрыста, ставіў перад сабой мэту даказаць, што Хрыстос быў простым чалавекам.
Значыць, на думку Буднага, Хрыста не было да яго нараджэння і не стала з яго смерцю,— вечнасць духа, такім чынам, выключаецца. Але вечнасць духа Хрыста злучаецца з вечнасцю святога духа. Будны, аднак, адхіляе і гэту догму. У «Каментарыях да Новага запавету», у кнізе «Аб асноўных артыкулах хрысціянскай веры» відаць непаслядоўнасць Буднага у пытанні аб зачацці Хрыста: лічачы Хрыста простым чалавекам, народжаным ад звычайнай жанчыны і мужчыны, ён усюды падкрэслівае садзейнічанне святога духа. Растлумачыць разуменне Будным ролі святога духа немагчыма толькі на падставе твораў, якія захаваліся. 3 іх робіцца звычайны вывад аб абмежаванасці Буднага; але калі прыслухацца да трывожнага голасу яго праціўнікаў, то стане зразумела, што меў на ўвазе Будны, калі разам з бацькам і маці прыпісваў садзейнічанне ў нараджэнні Хрыста святому духу.
Будны атаясамлівае «святы дух» з мужчынскім семем таксама, як да яго Сервет шукаў дух у крыві. Семя і кроў расцэньваліся, відаць, Серветам і Будным як вечная жыццёвая аснова, што аднаўляецца з пакалення ў пакаленне. С.Будны не толькі адхіляе пісанне, але прапануе сваё тлумачэнне. Будны на падставе Апакаліпсіса Іаана, г. зн. тэксту Евангелля, адхіляе боскасць Хрыста
3 твораў Буднага, якія захаваліся, не відаць, як ён тлумачыў вераванне аб тым, што Хрыста, простага чалавека, сталі абагатвараць. У кнізе «Аб дзвюх прыродах» Будны спыніўся на гісторыі ўзнікнення веры ў боскасць Хрыста. Будны, уключаючы Хрыста ў лік іншых багоў, якіх прыдумалі людзі, не ператвараў Хрыста ў бога, а, наадварот, развенчваў і іншых багоў, як і Хрыста. Ён не збіраўся даказваць, што раннехрысціянская царква веры-ла ў простага чалавека, як у бога. Менавіта Будны абагатвараў простага чалавека, што мара аб дабрабыце людзей не залежыць ад Хрыста-бога, а залежыць ад чалавека, прыраўненага да Хрыста — дасканалага чалавека. Будны патрабуе захавання лагічнай паслядоўнасці ў евангельскіх выказваннях. Будны неаднаразова адзначаў у сваёй кнізе, што ў асобных раздзелах пісання няма верагоднасці.
С.Будны аддае перавагу лацінскім тэкстам Евангелля перад грэчаскімі, хоць гэтыя апошнія больш старадаўнія і лаціняне іх перанялі ў грэкаў. Што ж да выступлення Буднага супраць догмы аб боскасці Хрыста, то спачатку Будны даў агульную характарыстыку прызначэння чалавека, лічачы, што чалавек па прыродзе добры, чалавек- бог, таму што дабрадзейны. Будны перакананы, што гэтак, як просты чалавек Адам быў падобны да бога, любы просты чалавек можа быць падобны да бога, г. зн. чалавек добры, справядлівы і вялікі, як бог.
Шырыня поглядаў Буднага заклюачалася ў тым, што ён не спыняўся перад атаясамліваннем чалавека з богам. Чалавек, які валодае якасцямі бога, інакш гаворачы, розумам, сілай, дабратой, справядлівасцю, станавіўся ідэалам для тых, хто ішоў за Будным. Пануючыя цэрквы, уключаючы рэфарматарскую, прыніжалі чалавека, рабілі яго забаўкай у руках бога. Будны ж мацаваў веру ў чалавека, у яго будучыню. Такім чынам, перад намі дзве канцэпцыі: Будны дабі-ваецца нябеснага жыцця для людзей на зямлі, Сімлер жа ўсімі сіламі спрабуе даказаць бяссілле смертных перад тварам бажаства. Паводле Буднага, вучэнне Хрыста трэба разумець так, каб людзі маглі дасягнуць боскага жыцця.
Погляды Буднага сустрэлі неразуменне, пагарду з боку абаронцаў дагматыкі. На яго абрушыліся не толькі католікі, але і прыхільнікі рэфармацыі, падобныя да Сімлера. Нягледзячы на скажэнне поглядаў Буднага, на магчымае пераблытванне цытат з яго твораў, крытыка Сімлера ў нейкай меры дае падставу думать, што мелі месца перакананні папярэднікаў навуковага атэізму ў Беларусі, якія фарміраваліся і мацнелі ў барацьбе з каталіцкай рэакцыяй.
Больш познія свае буйныя працы —«Каментарыі...» і «Аб асноўных артыкулах...»— ён прысвяціў вывучэнню супярэчнасцей паміж розумам і догматамі хрысціянскай рэлігіі.
На працягу больш дваццаці гадоў шматграннай выдавецкай і палемічнай дзейнасці, пачынаючы з выхаду ў свет «Катэхізіса» ў 1562 г., Будны прыбягаў да разнастайных прыёмаў крытыкі рэлігіі. У першай частцы «Катэхізіса» гэта была спроба выкрыць абраднасць і духавенства. У «Каментарыях...» (1574) рязгорнуты тэксталагічны і гісторыка-філалагічны аналізы. У творах «Аб асноўных артыкулах...» (1576) і «Аб уладзе мяча» (1583К апрача таго, ёсць сацыялагічныя даследаванні. Сваёй крытыкай рэлігіі Будны ўнёс значны ўклад у навуку: ён адхіляў метафізічны метад, г. зн. абмяжоўваўся вывучэннем фактаў, не ствараючы тэорый і аспрэчваючы тыя з іх, якія высоўваліся на падставе недастатковага фактычнага матэрыялу. Ужо ў XVI ст. Сымон Будны даказваў, што святы дух -пазбаўлены боскасці дух зводзіцца да ўласцівасці матэрыі, якая ў пзўных умовах зараджае жыццё, а душа — гэта рух крыві ў арганізме; спыненне гэтага руху і ёсць непазбежная смерць.Да высновы, што душа ёсць не што іншае, як толькі жыццё чалавека або яго цела, Будны прыйшоў у адным з найбольш яркіх сваіх твораў «Аб асноўных артыкулах...», выдадзеным у Лоску ў 1576 г. У творы больш як 150 доказаў супраць тройцы, вечнасці і боскасці Хрыста.
Даказваючы лжывасць міфаў аб Хрысце, Будны звяртаўся да філалагічнага аналізу месцаў «святога пісання». Па Буднаму, зачацце ў лоне дзевы Марыі адбылося натуральным шляхам без фізічнага ўздзеяння святога духа. Будны падкрэсліваў, што не трэба даслоўна ўспрымаць сціхі пісання. Будны быў паслядоўным. Карыстаючыся філалагічнымі метадамі, ён звярнуўся да ідэй гуманізму і рацыяналізму ў імя ўдасканальвання чалавецтва. Мэта Буднага — не пакаянне перад богам і не пазнанне боскай міласэрнасці і гневу — тое, што адасабляе паняцце чалавечага і боскага,— а выхаванне ў людзей сапраўды чалавечых рысаў. Будны аддаў належнае заслугам усіх, хто выступаў у абарону свабоднага палёту чалавечай думкі. Працы Буднага ацэнены па заслугах, але царква, вымушаная прымірыцца з дасягненнямі даследчыкаў прыроды, не да-равала тым, хто адважыўся параўнаць чалавека з богам. Будны ж адхіліў пакланенне Хрысту, навукова даказаўшы неабгрунтаванасць догмаў пра яго боскасць.
У 1932 г. у Варшаве быў перавыдадзены адзін з лепшых твораў на сацыяльна-палітычную тэму, якія з'явіліся ў XVI ст., «Аб уладзе мяча». Гэта кніга ўпершыню выйшла з друку ў Лоску ў 1583 г. і з таго часу пакрылася пылам забыцця, гэтак як і іншыя творы яе аўтара Сымона Буднага, забароненыя і знішчаныя царкоўнай цэнзурай. У цяперашні час і новае выданне «Аб уладзе мяча» стала бібліяграфічнай рэдкасцю. Будны, як паслядоўны рэаліст, не мог марыць ні пра нябесны, ні пра зямны рай, а спрабаваў знайсці канкрэтныя шляхі пераўтварэння грамадскіх адносін. Будны не толькі адхіліў догмы каталіцызму, але і не прызнаваў рэлігійнага шляху паляпшэння зямнога жыцця, прынятага рэфарматарамі тыпу Лютэра, Кальвіна.