Книга Беларуская мова
Работа добавлена на сайт bukvasha.net: 2015-10-25Поможем написать учебную работу
Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
от 25%
Подписываем
договор
МІНІСТЭРСТВА СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКІ І ХАРЧАВАННЯ
РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
Установа адукацыі
“БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АГРАРНЫ ТЭХНІЧНЫ УНІВЕРСІТЭТ”
Кафедра беларускай і рускай моў
БЕЛАРУСКАЯ МОВА
ВУЧЭБНЫ ДАПАМОЖНІК ДЛЯ АБІТУРЫЕНТАЎ
Мінск
2007
Разгледжана навукова-метадычным саветам факультэта прадпрымальніцтва і кіравання БДАТУ
Пратакол № 4 ад 25.01. 2007 г.
Складальнікі: ст.выкладчык А.Б. Гурновіч
выкладчык І.С. Фокіна
Рэцэнзенты: канд. філ. навук, дац. А.П. Занкавіч (БДАТУ)
выкладчык З.П. Казарог (БДЭУ)
Беларуская мова : вучэбны дапаможнік для абітурыентаў / А.Б. Гурновіч, І.С. Фокіна. – Мінск : БДАТУ, 2007
Вучэбны дапаможнік для абітурыентаў уключае ў сябе два найбольш важныя раздзелы курса беларускай мовы: арфаграфію і пунктуацыю. Асаблівая ўвага звернута на складаныя тэмы раздзелаў. Побач з тэарэтычным матэрыялам змешчана і практычная частка. Выкананне разнастайных заданняў і практыкаванняў дапаможа абітурыентам замацаваць і сістэматызаваць веды, накіраваныя на выпрацоўку навыкаў карыстання правільнай пісьмовай літаратурнай мовай.
У дадатку змешчаны прыкладныя тэксты дыктантаў: пераказаў, частка з якіх ужо прапаноўвалася абітурыентам БДАТУ мінулых гадоў на ўступных іспытах.
Прызначаецца абітурыентам БДАТУ, паступаючым на завочную форму навучання, будзе карысна і абітурыентам, якія рыхтуюцца да цэнтралізаванага тэсціравання.
РАЗДЗЕЛ I. АРФАГРАФІЯ
§ 1. Правапіс галосных о, э – а (ы)
Літары о, э звычайна пішуцца толькі пад націскам: размова, сэрца. Не пад націскам о, э пераходзяць у а:
горы – гара, рэкі – рака.
Ненаціскное о захоўваецца толькі ў выклічніках ого, о-го-го, а таксам ў канцы іншамоўных слоў пасля галоснай: трыо, сальфеджыо, Антоніо, Ватэрлоо, але: радыё, аўдыё, відэа.
Ненаціскное э захоўваецца:
а) у першай частцы складаных слоў: рэдказубы, шэравокі, шэсцьсот;
б) у словах, утвораных ад слова сэнс: асэнсаваць, пераасэнсаванне, нонсэнс;
в) у пачатку іншамоўных слоў: эвалюцыя, экскурсія, экзамен, энцыклапедыя, экалогія, Эстонія, Эфіопія;
г) у сярэдзіне запазычаных слоў неславянскага паходжання пасля зацвярдзелых, а таксама цвёрдых [д], [т]: жэтон, рэвізія, джэнтэльмен, шніцэль, чэмпіён, рэзюмэ, дэлегат, тэлефон.
У даўно запазычаных словах э перайшло ў а, а ў некаторых словах – у ы:
| характар | брызент |
| літаратура | інжынер |
| сакратар | цырымонія |
| адрас | канцылярыя |
| бухгалтар | рысора |
| майстар | почырк |
| рамонт | чыгун |
| водар | дрызіна |
| сакрэт | дырыжор |
| лодар | арышт |
У некаторых словах са складамі ро, ло замест о не пад націскам пішацца ы: гром – грыме́ць, бровы – брыво́, кроў – крыва́вы, глотка – глыта́ць, блохі – блыха́, плот – плытаго́н.
марыва, зарыва, горыч, яблык, почырк, трывога, рызіна
Практыкаванне 1. Устаўце прапушчаныя літары, растлумачце іх напісанне.
Т..лецэнтр, ..вакуацыя, характ..рыстыка, кр..шыць, р..дкаслойны, д..фект, ..гаізм, лат..рэя, др..васек, с..рдэчны, бл..ха, ч..кавы, др..мота, ж..ст..куляцыя, ..кзэмпляр, р..корд, бр..во, ш..рсцяны, ш..разём, р..монт, др..жаць, ц..р..моніцца, орд..н, скр..гатаць, тр..вога, ц..нтральны, гл..бокі, акад..мічны, ч..рнаваты, на ст..ле, ц..на, інт..лігенцыя, ч..снок, Баранц..ва мор.., ш..сцьсот, т..атр, т..мпература, хр..стаматыя, літ..ратурны, ігр..к, мар..ва, гор..ч.
Практыкаванне 2. Напішыце словы па-беларуску, растлумачце правапіс о, э або а, ы.
Адажио, ветеран, водолаз, демисезонный, демонстрировать, депеша, депутат, дрезина, дремота, дрессированный, жевать, Женева, жестикулировать, зарево, комитет, литературный, марево, переосмысленный, поцеловать, резиденция, рекомендовать, рессора, рецензия, речной, решето, секретный, церемониться, человечий, червонец, черемуха, Череповец, черкесский, Цейлон, эпитет, эшелон.
§
2. Правапіс галосных е, ё, я
Літара ё пішацца толькі пад націскам: сёмы, вясёлы, галлё. На месцы е, ё ў першым складзе перад націскам пішацца я: снег – снягі, смех – смяяцца, сёстры – сястра, лёд – лядок.
Ненаціскное е не пераходзіць у я:
а) у словах дзевяты, дзесяты, семнаццаць, васемнаццаць і вытворных ад іх;
б) у словах іншамоўнага паходжання: калектыў, легенда, генерал, медаль, сезон, герой, перон, Германія, Херсон, Еўропа, Аргенціна.
У даўно запазычаных словах е перайшло ў я: дзяжурны, каляндар, янот, яфрэйтар, ялейны.
Нязменна пішацца каранёвае я: свята – святкаваць, цяжкі – цяжкаваты, мяккі – мяккаваты, месяц, завязь, лямантаваць, сувязь, пояс, Прыпяць, памяць, цягнікі, тысяча, выгляд, ядавіты, языкаты.
Ад слоў з каранёвым е(я) неабходна адрозніваць словы, дзе ў корані пішацца і: вільгаць – вільготны, свіст – свіснуць, свісцець, свістаць; сівы, сівізна, пасівеў; сірата, сірочы, хвіліна, мілагучны і інш.
У некаторых каранях адбываецца чаргаванне е – і: цвет – цвісці, усмешка – усміхацца, кветка – квітнець, памерці – памірае, ветлівы – вітацца, блеск (бляск) – бліскавіца, слепнуць (асляпіць) – сліпучы.
У прыназоўніку без і часціцы не літара е пішацца нязменна: не ве́даў, не бы́ць, не хаце́ў, не чыта́ць, без канца́, без со́раму. Калі ж не і без становяцца прыстаўкамі, яны падпарадкоўваюцца агульным правілам: няёмка, нязна́чны, непрыхі́льны, бязме́жны, бязлю́дны, бездапамо́жны.
Практыкаванне 3. Спішыце, устаўляючы патрэбныя літары.
С..л..нін, с..л..не, П..трусь, П..трусёва, ц..гнікі, св..тлаваты, з..л..ніна, з..л..лень, з..лёны, з..л..наваты, вец..р, вец..рок, удал..чыні, дал..чынь, п..счаны, ал..горыя, л..снічоўка, св..ткаванне, дз..вяты, дроб..зь, л..генда, нам..ло, с..мнаццаць, б..зыменны, б..скрыўдны, б..з стомы, верас..нь, м..тал, сл..ды, высв..тліць, ц..пер, сн..гавыя, сн..гі, зам..ць, б..скрайні, пал..жаць, выгл..д, з..мляны, з..млянка, з..млеапрацоўчы, сп..ктакль, вас..мнаццаць, пам..ць, н..навісць, н..навідзець, сів..р, л..цець, л..туценне, заб..сп..чэнне, в..с..лосць, м..ханік, н..лёгка, н.. мог, н..вялікі, б..спамылковы, б..спраўны, б..з слоў, сцв..рджэнне, ув..рцюра, кац..лок, з..зюля, м..дальён, в..снавы, в..сенні, м..цежнік, пас..велы, прып..чак, нап..рэдадні, аб..ліск, п..лёстак, пасл..заўтра, зв..льгатнелы, ..ўрапейскі, л..чыць (хворага), жн..ярка, п..йзаж, абм..ркаванне, абм..ркоўваць, п..раезд, ба..злівец, с..ржант, н.. мог, прал..скатаць, м..лагучны, г..рой, нал..цець, г..рбарый, аб..сславіць, б..з адраса, гал..рэя, тыс..ча, зн..вага, зн..важаць, ц..жкавата, сн..гапад, б..ссмерце, хв..ліна.
§
3. Некаторыя асаблівасці правапісу галосных у складаных словах
Правапіс злучальных галосных падпарадкоўваецца агульнаму правілу (гл. § 1, 2): часопіс, землякоп, жывёлагадоўля, зернесушылка.
Напісанне о, а ў першай частцы складаных слоў залежыць ад месца націску ў другой частцы: калі націск падае на першы склад другой часткі – у першай частцы пішам а, не на першы – пішам о: разнастайны, дабрабыт; рознакаляровы, добрасумленны.
Часткі што-, свое-, сто-, дзевяноста-, фота-, мота-, радыё- пішуцца нязменна: штодзень, штомесяц, своечасова, стогадовы(але: стагоддзе), дзевяностагоддзе, фотахроніка, фотасалон (але: фатаграфія), мотагонкі, мотакрос (але: матацыкл), радыёстанцыя, радыёхваля.
Частка поў- пішацца толькі ў словах поўдзень, поўнач, у астатніх – частка паў- (у адно слова з другой часткай): паўметра, паўтоны, паўмесяца. Праз злучок паў- пішацца толькі з уласнымі назоўнікамі: паў-Беларусі, паў-Еўропы.
Практыкаванне 4. Спішыце, устаўце прапушчаныя літары. Растлумачце правапіс.
Р..знакаляровы, р..знагалосы, р..знавіднасць, д..брабыт, д..браякасны, п..ліклініка, п..літэхнічны, св..еасаблівы, шт..лета, п..ўдзень, ч..рнабровы, ч..рнабароды, шыр..каплечы, шыр..каэкранны, п..ўнапраўны, мн..галюдны, р..дкалессе, Н..ваполацк, м..вазнаўчы, в..льналюбівы, н..вагодні, рады..завод, м..таспорт, рады..аматар, ст..годдзе, ф..такопія, ф..таапарат, земл..роб, зерн..сушылка, сін..вокі, ільн..завод, шкл..валакно.
Практыкаванне 5. Ад наступных спалучэнняў слоў утварыце складаныя словы і запішыце іх. Растлумачце правапіс галосных.
У з о р. Чорныя вочы – чарнавокі.
Светлыя валасы, розны колер, высокі ўраджай, добрая якасць, розныя галасы, чорныя бровы, чорная барада, сельская гаспадарка, востры верх, зямлю капаць, сена касіць, доўга чакаць, сто год, роўныя правы, здабываць вугаль, тры паверхі, шмат год, змяніць словы.
§ 4. Правапіс і, ы, й пасля прыставак
Пасля прыстаўкі, якая канчаецца на зычную, на месцы і пішацца ы: ісці –падысці, іграць – сыграць, ідэя – безыдэйны, імша – абымшыць, спадылба, спадыспаду. Аднак галосная і захоўваецца пасля прыставак між-, звыш-, пан-, контр-, суб-, дэз-: міжінстытуцкі, звышімклівы, панісламізм, контрігра, субінспектар, дэзінфармацыя.
Калі прыстаўка канчаецца на галосную, то пасля яе на месцы і пішацца й: прыйсці, выйсці, выйграць, аднайменны, перайменаваць. Але і захоўваецца, калі ўтварае склад: заікацца, пераігрываць, заінтрыгаваць, аб’інець, саіскальнік, заіскрыцца.
Практыкаванне 6. Спішыце і ўстаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары.
Ня..начай, непры..мальны, пад..дзеш, пры..дзе, с..сці, раз..граць, аб..сці, без..менны, за..скрыцца, без..ніцыятыўны, за..сці, пры..маць, пад..ду, непры..манне, па..менна, пера..маць, пра..граваць, пры..шоў, за..грыванне, за..кнуцца, ад..мчаць, аб..ду, дэз..нфіцыраваць, аб..лгаць, раз..грацца, раз..сціся, вы..шаў, пры..дуць, пра..гравальнік, па..граць, аб..мшэлы, за..нець, пера..начыць, пра..снаваць, за..канне, ад..сці, дэз..нфекцыя, за..нелае, за..граць, пра..фармаваць, пера..грыванне.
§ 5. Правапіс у, ў
У (складовае) пішацца:
а) у пачатку сказа, пасля зычнай або знака прыпынку: Уночы ішоў дождж. Ішоў Навум у школу. Зайшоўшы ў кнігарню, убачыў сябра;
б) у пачатку уласных назваў: Тамара Уладзіміраўна, ва Укране, Валеры Урублеўскі;
в) у пачатку іншамоўных слоў: універсітэт, унія, універмаг;
г) у сярэдзіне іншамоўных слоў, калі у ўтварае склад: натарыус, кансіліум, аул, накаут.
Ў (нескладовае) пішацца:
а) пасля галосных у пачатку, сярэдзіне і на канцы слова: на ўсю моц, пайсці ў лес, настаўнік;
б) пасля галосных ў сярэдзіне іншамоўных слоў, калі у не ўтварае склада: аўдыторыя, паўза, лаўрэат, аўкцыён;
Злучок і двукоссе не з’яўляюцца знакамі прыпынку, таму не ўплываюць на напісанне ў: жанчына-ўрач, калгас “Перамога” ўзнагародзілі..
Практыкаванне 7. Спішыце, скараціце, дзе трэба у.
Воук, соус, ва Узбекістане, пауза, акварыум, ля універмага, пауднёва-усходні, рака Уса, трыумф, па-ударнаму, шлагбаум, лаурэат, педагагічны універсітэт, пры князю Усяславе, працавау у рэдакцыі, рэпертуар, на узлессі, аутамат, стаялі у пяці кроках, выпукла-увагнуты, няудача, гуляу у садзе, расце у лесе, дыназаур, бавоуна, індывідуум, ауторак, есаул, заучасна, доуга, манеур, страус, двоеуладдзе, апоудзень, шэдэур, вакуум, гладыёлус, каунер, рытуал, аутар, агрэсіуны, баул, няуважлівы, лауры, накаут, ва універсітэце, радаснае “ура”, зноу успомніуся, Вольга Уладзіславауна, пауз бераг ракі Усы, з’ява унікальная, пауночна-усходняя ускраіна, у “Выбраныя творы “ увайшлі.
§ 6. Правапіс падоўжаных зычных
Зычныя з, ж, л, н, с, ч, ц, ш паміж галоснымі пры падоўжаным вымаўленні на пісьме перадаюцца падваеннем адпаведных літар: палоззе, збожжа, соллю, насенне, калоссе, ноччу, жыццё, мышшу. Параўнайце: каменне – камяні, праменне – прамяні.
Падаўжэнне [дз'] на пісьме абазначаецца як ддз: суддзя, разводдзе.
Падаўжэнне зычных не адбываецца:
а) у словах Ілья, Ульяна, Касьян і вытворных ад іх, а таксама ва ўтварэннях ад слова ліць: Ільічоўка, Ульянаўск, Касьянавіч, лье, льецца, разалью;
б) у словах іншамоўнага паходжання: група, калектыў, асістэнт, тона. Выключэнне складаюць словы: ванна, манна, бонна, панна, Мекка, мецца, дурра, донна, Сюзанна, Мадонна, Ганна, Жанна.
Ад падаўжэння неабходна адрозніваць падваенне аднолькавых зычных на стыку марфем (прыстаўкі і кораня або кораня і суфікса), якое перадаецца падвоеным напісаннем: адданы, бясстрашны, расстацца, асенні, каменны.
Выключэнне: расада, расол, расольнік, ростань, расаднік (месца вырошчвання расады) і вытворныя ад іх.
Практыкаванне 8. Растлумачце падвоенае напісанне літар у адных выпадках і адсутнасць яго ў другіх.
Аблічча, левабярэжжа, каралі, паўстанне, калоссе, каласы, пяцігоддзе, запечча, лісце, багацце, мяцеліца, усміхаецца, масаж, мяжа, узмежжа, шчасце, налью, ладдзя, вараннё, вяселле, цяжкасцю, калона, гама, зарэчча, разводдзе, Ільін, мышшу, свежасцю, масіў, Аксіння, Наталля, пералью, пяццю.
Практыкаванне 9. Пастаўце назоўнікі ў форме творнага склону.
Мыш, ноч, цемрадзь, свежасць, радасць, маладосць, лень, гразь, далонь, сувязь, соль, мазь, гусь, моль, папараць, бандэроль, плынь, запаведзь, смерць.
§ 7. Правапіс спалучэнняў зычных
У беларускай мове няма невымоўных зычных (“непроизносимых согласных”). Спалучэнні зычных пішуцца так, як вымаўляюцца:
1. У спалучэнні [стн] зычны [т] не вымаўляецца і на пісьме не перадаецца: посны (пост), свіснуць (свіст), капусны (капуста), вобласць – абласны (руск. областной). Але: баластны, фарпостны, кантрастны, кампостны.
2. У спалучэнні [дт] на канцы іншамоўных слоў зычны [д] не вымаўляецца і на пісьме не перадаецца: Кранштат, Брант, Рэмбрант, Шміт, фарштат.
3. Зычныя [д], [т], [л] у спалучэннях [здн], [рдн], [стл], [лнц], [лнц] і зычныя [к], [г] у спалучэннях [скн], [згн] не вымаўляюцца і на пісьме не адлюстроўваюцца: язда – выязны (руск. выездной), праезд – праязны (руск. проездной), шчаслівы, сонца, наўмысны; бліскаць – бліснуць, бразгаць – бразнуць.
4. Спалучэнні [сч], [сшч] вымаўляюцца адпаведна як [шч] і [шшч], а на пісьме абазначаюцца літарамі сч і сшч: расчоска, расчапіць (кручкі), расшчапіць (на дзве часткі). Выключэнне: шчасце, рошчына, ушчуваць, нішчымны, пяшчота, ушчэнт і вытворныя ад іх.
Практыкаванне 10. Запішыце словы па-беларуску, растлумачце напісанне спалучэнняў зычных.
Радостный, расстилаться, почетный, капустный, солнце, счастливый, Рембрандт, устный, несчастный, поздно, областной, безвыездно, скоростной, свистнул, шестнадцать, жалостный, контрастный, расщепленный, рассадить, Брандт, расслоиться, беззаконие, форштадт.
§ 8. Правапіс
мяккага знака і апострафа
Мяккі знак бывае змякчальны і раздзяляльны. Змякчальны мяккі знак ужываецца для абазначэння на пісьме мяккасці папярэдняга зычнага, а раздзяляльны мяккі знак, як і апостраф, паказвае на раздзельнае вымаўленне зычнага з наступным галосным.
З м я к ч а л ь н ы м я к к і з н а к пішацца пасля мяккіх зычных з, л, н, с, дз, ц:
а) на канцы слова: мазь, соль, зелень, лось, мядзведзь, радасць;
б) у сярэдзіне слова перад цвёрдым зячным: пісьмо, дзядзька, бацька;
в) у сярэдзіне слова паміж двума мяккімі зычнымі, калі пры змяненні слова другі зычны становіцца цвёрдым, а першы застаецца мяккім: васьмі – восьмы, пісьменнік – пісьмо, канькі – канькоў, дзьме – дзьмуць, цьмяны – цьма;
г) пасля мяккага [л] перад любым зычным (цвёрдым або мяккім), акрамя [л']: гульня, пальцы, столькі, вельмі. Але: вяселле, ралля, галлё, гуллівы.
Практыкаванне 11. Растлумачце напісанне мяккага знака ў словах.
Эмульсія, рэдзька, фальш, разьба, перабольшванне, яблынька, хрэсьбіны, хадзьба, з’яднаць, фільтр, просьба, разьбяр, пісьменнасць, дзядзька, бацькі, носьбіт, дзьмухавец, запаведзь, разняць, вазьмі, смерць, толькі, надзьмуты, здольнасць.
Мяккі знак пішацца ў некаторых граматычных формах:
| Граматычныя формы | Калі пішацца | Прыклады |
| У назоўніках: а) творнага склону множнага ліку б) перад суфіксам -чык- | перад канчаткам -мі калі слова без гэтага суфікса заканчваецца на -нь | дзецьмі, слязьмі, людзьмі камень – каменьчык, струмень – струменьчык |
| У прыметніках: а) перад суфіксам -ск- б) у суфіксах -аньк-, -еньк-, -эньк- | калі гэтыя прыметнікі ўтвораны ад назваў месяцаў на -нь і слова восень заўсёды | ліпень – ліпеньскі, чэрвень – чэрвеньскі, восень –восеньскі прыгожанькі, светленькі, старэнькі |
| У дзеясловах загаднага ладу: а) 1-й асобы множнага ліку б) 2-й асобы множнага ліку | перад канчаткам -ма перад канчаткам -це, а таксама перад -ся | кіньма, станьма, сядзьма кіньце, станьце, сядзьце агледзься, намылься |
Мяккі знак пішацца:
а) у складаных лічэбніках пяцьдзесят, шэсцьдзесят, пяцьсот, шэсцьсот, дзевяцьсот;
б) у прыслоўі ледзьве (як і ў слове ледзь);
в) у часціцы -сьці ў займенніках і прыслоўях: хтосьці, штосьці, якісьці, дзесьці, кудысьці.
Мяккі знак не пішацца:
а) паміж падоўжанымі зычнымі: жыццё, насенне, палоззе, калоссе;
б) перад мяккім [в']: цвёрда, дзверы, чацвёрты, мядзведзь (але: ледзьве);
в) у словах меншы (менш), іншы (але: большы (больш);
г) на канцы слова пасля літар б, п, м, ф: голуб, стэп, сем, верф.
Дзінькнуць і дзынкнуць, крыльца і крылца
Практыкаванне 1
2
.
Спішыце, дзе трэба, устаўце мяккі знак.
Ціхен..кі, ціхен..ка, увас..мярых, мен..шы, дзес..ці, творчас..ць, прайс..ці, снежан..скі, шэсц..сот, чэрвен..скі, разан..скі, чамус..ці, соцен..ка, дз..веры, ледз..ве, с..мешны, людз..мі, сядз..це, лёген..ка, ліпен..скі, аген..чык, чац..вёрты, фантан..чык, дзевяц..сот, стан..це, дзец..мі, кудыс..ці, радас..ці, час..цей, будз..це, дз..ве, студзен..скі, здарэн..не, здол..нас..ць, камус..ці, астрахан..скі.
Р а з д з я л я л ь н ы м я к к і з н а к пішацца пасля зычных з, л, н, с, дз, ц перад галоснымі е, ё, ю, я, і:
а) у словах іншамоўнага паходжання: Лавуазье, дасье, мільён, мільярд, трыльён, Сеньі, канферансье, мадзьяр, парцьеры;
Булён, нюанс
б) ва ўласных імёнах, утвораных ад імёнаў на -ій, перад суфіксальным -еў-, (-ев-): Васільеў, Васільевіч, Вітальевіч, Генадзьевіч;
в) у словах Ілья, Касьян, Ульяна і вытворных ад іх, а таксама ва ўтварэннях ад слова ліць: Ільінічна, Касьянавіч, Ульянаў, лье, разалье, льецца, налью, пералье;
А п о с т р а ф пішацца перад галоснымі е, ё, ю, я і націскным і:
а) пасля прыставак (у тым ліку і іншамоўных) на зычны: аб’явіць, пад’езд, аб’інець, аб’ём, раз’юшаны, аб’ект, ад’ютант, кан’юнктура;
б) у сярэдзіне слоў пасля зычных, акрамя з, л, н, с, дз, ц: інтэрв’ю, куп’істы, сям’я, надвор’е;
в) у складаных словах пасля двух-, трох-, чатырох-: двух-ярусны, трох-ярусны;
Заўвага. Пасля ў (нескладовага) апостраф не пішацца: здароўе, салаўі, шчаўе.
Практыкаванне 1
3
.
Запішыце словы па-беларуску і растлумачце іх правапіс.
Миллион, мышь, отрежьте, объездить, Соловьев, триллион, курьезный, трехъярусный, здоровье, объективный, серьезный, батальон, пьеса, подъезд, объездной, компьютер, шампиньон, соловьи, сеньор, рельеф, объем, ателье, объявление, налью, Мольер, твердый, зверь, ночь, щелочь, несешь, нянчить, меньше, субъективный, курьер, пьеса, пиявка, Геннадьевич, семьянин, взморье.
§ 9. Правапіс некаторых прыставак
1. Прыстаўкі аб-, ад-, над-, пад-, перад- пішуцца нязменна і перад літарамі, якія абазначаюць звонкія зычныя, і перад літарамі, якія абазначаюць глухія зычныя: падняць, падказаць, адрэзаць, адкапаць, абгаварыць, абхадзіць, надламіць. На стыку прыстаўкі і кораня зычныя б, д могуць падвойвацца: аббегчы, аддаць.
2. Калі корань слова пачынаецца збегам зычных, пасля прыставак на зычны паяўляецца беглы гук [а]: падабраць, разаслаць, абагнаць, надарваць, адагрэць, сабраць, саскочыць, сагнуць.
Заўвага. Пада-, раза-, аба-, са-, нада-, ада- – фанетычныя варыянты прыставак пад-, раз-, аб-, с-, над-, ад-.
3. Прыстаўкі, якія заканчваюцца на з-, с-, пішуцца так, як чуюцца: перад звонкімі – з (зможа, узнесці, раздаць), перад глухімі – с (счарнець, ускочыць, бясшумны).
На стыку прыстаўкі і кораня зычны з або с можа падвойвацца: бяззбройны, бясспрэчны, рассейваць, раззлавацца. У некаторых словах адбылося зліццё гукаў на стыку прыстаўкі і кораня; у такім выпадку пішацца адна літара с: расада, расаднік, расадны; расол, расольнік, расольны; ростань.
Калі прыстаўка заканчваецца на с, а корань пачынаецца з ч, спалучэнне сч на пісьме перадаецца нязменна: расчыніць, расчапіць (кручкі), усчынаць, счышчаць, счапіць, бесчалавечна, расчышчаць, счарніць. Ад такіх слоў трэба адрозніваць словы, у якіх корань пачынаецца спалучэннем шч: расшчапіць (палена), прышчапіць, расшчодрыцца, абшчапіць, сашчаміць.
Заўвага. У словах шчасце, шчаслівы, рошчына, нашчадак, нішчымны, нішчымніца гістарычна замацавалася фанетычнае напісанне шч.
4. Пішуцца нязменна запазычаныя прыстаўкі анты-, дэ-, рэ, ультра- і інш.: антываенны, антымілітарысцкі, дэмабілізацыя, рэканструкцыя, ультралевы.
Практыкаванне 1
4
. Утварыце з дапамогай прыставак словы. Запішыце і растлумачце правапіс прыставак.
У з о р. Дапамога – бездапаможны.
Без- (бяз-, бес-, бяс-): край, надзея, абарона, імя, месяц, памылка, поспех, крыўда, канец, снег, шум;
з- (за-, с-, са-): пытацца, вадзіць, рэзаць, сушыць, браць, гнаць, бегчы, скрабці, ставіць, жаць, касіць, дзівіцца, грузіць, кінуць, пісаць;
раз- (рас-, раза-): пускаць, весці, слаць, пілаваць, плесці, грэць, гнуць, кідаць, ганяць, капаць, казаць, ламаць.
Практыкаванне 15. Спішыце, устаўце прапушчаныя літары. Растлумачце правапіс прыставак.
1. 3 у..лесся, з пасекі, несла смалой-жывіцай і ра..сцеленым па сіўцы лёнам. 2. Я ляжаў і глядзеў у бя..донны, бя..межны блакіт неба. 3. Ра...пагоджвалася, вецер раз..гнаў хмары, праз іх прасвечваліся дзе-нідзе зоры. 4. Завішнюк у..помніў Жэньку. Вясёлую, з ра..сыпанымі па плячах валасамі. 5. Грозны і бя..мерны акіянскі гул. 6. Ты заўсёды нам сніўся, бя..крайні сусвет. 7. Зялёны луг, як скінуць вокам, абрусам пышным і шырокім абапал Нёмна ра..сцілаўся. 8. Так у бя..смерце, з веку ў век, ідзе рабочы чалавек. 9. І золкі золак на Пцічы мяне туды заўсёды кліча, дзе ра..цвітаюць касачы. 10. Апошні раз ра..ступіўся лес, і перад вачамі настаўніка ра..крылася шырокая круглая палянка, вясёлая і прыветная. 11. Першы трактар наш выходзіў на бя..концае бя..межжа і на полі нішчыў межы. 12. I па нейкай тут прычыне, нібы ў..плыўшы з глыбіні, сон у..помніўся дзяўчыне. 13. Промні, як блішчастыя іголкі, ра..сыпае сонца па зямлі. 14. Пажоўклы мох бя..шумна п'е ваду. 15. Са смерцю бацькі ад усіх нас, яго дзяцей, адышло нешта вельмі дарагое, адышло бе..зваротна. 16. Дзверы гасцініцы раптам ра..чыніліся – перада мною стаяў знаёмы мне змалку высокі, трохі с..гнуты гадамі чалавек. 17. Люблю ўсе колеры жыцця: калі ў..міхаецца дзіця, калі, як маладосці сны, прыхо-дзяць галасы вясны. 18. Паходная песня з акопа ў..тавала, вяла на вышыні па вёрстах крутых. 19. Між снегам і сонцам полем бя..концым насустрач ветру дзяўчына ідзе.
§
10.
Правапіс
галосных у некаторых суфіксах
10.1 У суфіксах назоўнікаў:
а) калі пры скланенні назоўніка галосная ў суфіксе выпадае, то пішацца -ак-, калі не выпадае, – -ык- (-чык-), -ік- (-нік-): замочак – замочка, лужочак – лужочка; ключык – ключыка, домік – доміка;
б) -ічк- (-ычк-) пішацца ў назоўніках, утвораных ад слоў на -іц-а (-ыц-а): паліца – палічка, сястрыца – сястрычка.
У астатніх выпадках пішацца -ечк-, (-ачк-): дзядзька – дзядзечка, Маня – Манечка, Коля – Колечка, кошка – кошачка.
Практыкаванне 16. Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары, абазначце суфіксы.
Кніж..чка, нож..к, руч..чка, матылёч..к, бабул..чка, Ван..чка, дубоч..к, стажоч..к, рукав..чка, Валодз..чка, званоч..к, вяргін..чка, Саш..чка, стуж..чка, зайч..к, Наташ..чка, трав..чка, вожыч..к, гузіч..к, узгорач..к, Тон..чка.
10.2 У суфіксах прыналежных прыметнікаў:
у суфіксах -еў-, -аў-, -оў-, -ёў- пішуцца літары е, а, о, ё ў адпаведнасці з правіламі правапісу галосных (гл.§ 1): дзядулеў, татулеў, Антосеў, Пецеў, братаў, мужаў, Рыгораў, Тамашоў, Васілёў.
Практыкаванне 17. Растлумачце правапіс ненаціскных галосных у суфіксах.
Алексееў, Ігнасёў, Міцева, Пецевы, князевы, Андрэевых, мядзведзеў, баброў, цесцеў, героеў, сланоў, Базылёў, Коласаў.
10.3 У суфіксах дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў.
а) суфіксальныя у, ю пішуцца ў дзеепрыметніках і дзеепрыслоўях, утвораных ад асноў дзеясловаў І спражэння[1]: піш-уць – пішучая, цягн-уць – цягнучы, лапоч-уць – лапочучы, рашаюць – рашаючая, пазыча-юць – пазычаючы; а, я – у ў дзеепрыметніках і дзеепрыслоўях, утвораных ад асноў дзеясловаў ІІ спражэння: гавораць – гаворачая, бачаць – бачачы, узыходзяць – узыходзячая, гоняць – гонячы.
б) дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага стану з суфіксам -н-, якія ўтвараюцца ад асноў інфінітыва на а, я, захоўваюць гэтыя галосныя ва ўсіх формах: паказаць – паказаны, засеяць – засеяны, развеяць – развеяны.
Ва ўсіх астатніх выпадках пішацца -ен-[2]: купіць – куплены білет.
Практыкаванне 18. Спішыце, устаўце прапушчаныя літары. Складзіце сказы з 4 словазлучэннямі (на выбар).
Акрыл..ны перамогай, праве..ная грэчка, закле..нае акно, запавол..ная хада, мурав..ны склеп, падкле..ны ліст, пасе..нае жыта, перагародж..ная сцежка, заспако..ны чалавек, занядб..ны сад, разліне..ны сшытак, разве..ныя мары, расшчэпл..нае дрэва, накормл..ны кот, устрывож..ны звер, напо..ны водарам.
Практыкаванне 19. Ад дадзеных словазлучэнняў утварыце дзеепрыметнікі; складзіце словазлучэнні “назоўнік + дзеепрыметнік”, запішыце іх. Растлумачце напісанне суфіксаў дзеепрыметнікаў.
У з о р. Прачытаць (кніга) – прачытаная кніга, прывезці (дровы) – прывезеныя дровы.
Дагледзець (сад), загаіць (рана), зберагчы (скарб), вызваліць (зямля), схіліць (галіны), сказаць (словы), збудаваць (дом), запрэгчы (конь), асвятліць (горад), пачарнець (пні), пажаўцець (лісце), зжаць (жыта), збялець (твар), пашыць (адзенне), пасівець (валасы), выцерці (падлога),прыціхнуць (бяроза), стаміцца (чалавек), сагнуць (цвік), раскрыць (вокны), пасінець (далячынь), заслаць (ложак), зарасці (сцежка), паваліць (дрэва), абудзіць (прасторы), звезці (сена).
Практыкаванне 20. Ад дзеясловаў утварыце дзеепрыслоўі, запішыце словазлучэнні, вызначце суфіксы дзеепрыслоўяў.
У з о р . Косіць траву – косячы траву, радуюцца сустрэчы –- радуючыся сустрэчы, зрабіў справу – зрабіўшы справу[3].
Пад'язджаюць да лесу, гаворыць з братам, апранае паліто, залівае святлом, глядзяць убок, хутка ідуць, страсаюць з галін, спяваюць песні, сцелецца нізам, дружна смяюцца, выходзіць з двара, абараняюць Радзіму, мінае нас;
напрацаваліся за дзень, сустрэў сябра, раскінулі галлё, апранула паліто, разгарнуў паперку, узышлі на пагорак, дапісаў ліст.
§ 11. Правапіс галосных у некаторых канчатках
11.1 Напісанне склонавых канчаткаў назоўнікаў залежыць ад характару асновы. У месным склоне адзіночнага ліку назоўнікі 1-га і 2-га скланенняў маюць канчаткі:
е – пры цвёрдай аснове: у краі
не, на дубе, у лесе
;
і – пры мяккай аснове: у лазні, на полі, на кані;
ы – пры зацвярдзелай аснове: на працы, на трактары, у шалашы[4].
Заўвага. Адрознівайце напісанне слоў на дварэ (‛не ў хаце’) і на двары (‛каля будынка’): На дварэ холадна. – На двары валяліся паколатыя дровы.
Практыкаванне 21. Запішыце назоўнікі ў форме меснага склону адзіночнага ліку. Абгрунтуйце выбар канчаткаў.
Жняя, душа, ружа, зямля, гара, бой, хвоя, вышыня, сцежка, акно, агонь, рой, туман, лес, калідор, дом, пакой, канец, праспект, тэлефон, верасень, цела, насенне, палец, сад, край, стол, май, кут, мароз, хлеб, каменне, песня, асфальт, старшыня, суддзя, кніга, мора.
11.2 Напісанне ненаціскных склонавых канчаткаў прыметнікаў лягчэй за ўсё праверыць па пытаннях. Прааналізуйце табліцу, дзе даюцца канчаткі прыметнікаў з мяккай асновай.
| Склон | Пытанні | Прыклады |
| Н. | які? якая? якое? | вялікі дом летняя ноч сіняе неба |
| Р. | якога? якой? | вялікага дома летняй ночы сіняга неба |
| Д. | якому? якой? | вялікаму дому летняй ночы сіняму небу |
| Т. | якім? якой? | вялікім домам летняй ноччу сінім небам |
| М. | (аб) якім? якой? | (аб) вялікім доме (аб) летняй ночы (у) сінім небе |
Заўвага. Правапіс канчаткаў прыметнікаў у форме вінавальнага склону залежыць ад таго, да якога назоўніка ён дапасуецца (адушаўлёнага ці наадушаўлёнага): вялікі дом – вялікага чалавека.
Прыметнікі множнага ліку ў назоўным склоне маюць канчаткі -ія, -ыя (якія?): вялікія, летнія, прыгожыя, вясёлыя.
Практыкаванне 22. Дапішыце канчаткі прыметнікаў.
Бесклапотн.. сініцы, пах асенн.. лесу, леташн.. лісце, чырвон.. сыраежкі, гнутк.. лісічкі, трапятк.. ластаўкі, малюнкі асенн.. прыроды, сярэдн.. росту чалавек, вясёл.. агеньчыкі, стройн.. сосны, шум зялён.. прыбою, у сін.. хустцы, доўг.. ноччу, у бязмежн.. небе, шчыр.. душой, крытычн.. розум, ясн.. надвор'е, позн.. кветкай, ля цёпл.. матчын.. шчакі, маленьк.. хвалькі, спакойн.. і разважлів.. чалавек.
§ 12. Правапіс прыслоўяў і спалучэнняў слоў, блізкіх да прыслоўяў
12.1 Праз злучок пішуцца прыслоўі:
а) з прыстаўкай абы- ці суфіксам -небудзь: абы-як, абы-куды, абы-дзе; як-небудзь, куды-небудзь, дзе-небудзь;
б) утвораныя шляхам паўтарэння таго самага слова (з прыстаўкай або без яе): ціха-ціха, дзе-нідзе, мала-памалу, раз-пораз, ледзь-ледзь. Але: час ад часу, адзін на адзін і іншыя ўстойлівыя выразы;
в) з прыстаўкай па-:
1. на -ому, -аму, -яму, -му: па-старому, па-сучаснаму, па-новаму, па-летняму, па-мойму;
2. на -ску, -цку, а таксама -ы: па-беларуску, па-брацку, па-дзіцячы, па-воўчы, па-мядзвежы;
3. утвораныя ад парадкавых лічэбнікаў: па-першае, па-чацвёртае.
Прыслоўі, у якія ўваходзяць словы што, сама, свое,пішуцца разам: штодзень, штоночы, штомесяц, штолета, таксама, тамсама, своечасова, своеасабліва. (Параўн.: толькі што, пакуль што).
сям-там, там-сям, туды-сюды
12.2 Усе астатнія прыслоўі пішуцца разам: ушчэнт, упершыню, звечара, узімку, мімаволі, направа, знізу, увачавідкі, дагэтуль, напярэдадні, неўзабаве, спрадвеку, паасобку, залетась, здаўна, навідавоку, напавер, наўздагон, неўпрыкмет, пазаўчора, спадыспаду, падыспадам, пароўну, уголас, уразнабой, урэшце, упоперак, спачатку і інш.
Практыкаванне 23. Растлумачце напісанне прыслоўяў.
Дапамагчы па-суседску, ісці паціху, зрабіць па-мойму, глянуць спадылба, разбураны дашчэнту, заклеены крыж-накрыж, убачыць ўпершыню, па-дамашняму ўтульна, падзяліць пароўну, наадрэз адмовіць, дзе-небудзь прысесці, паглядзець уніз, падоўгу не бачыцца, разысціся па-добраму, назаўжды ўдзячны, зрабіць абы-як, час ад часу ўспамінаць, адказаць па-беларуску, глянуць налева.
12.3 Ад прыслоўяў трэба адрозніваць назоўнікі з прыназоўнікамі, якія пішуцца асобна. Назоўнікі абазначаюць прадмет, маюць пры сабе паясняльныя словы. Параўнайце:
вярнуўся дахаты – падышлі да хаты (каго?) Петруся;
звярнулі ўбок – ішлі ў бок (чаго?) рэчкі;
сустрэліся ўдзень – у дзень (які?) асенні.
Некаторыя спалучэнні назоўнікаў з прыназоўнікамі вельмі блізкія да прыслоўяў, аднак пішуцца асобна. Іх напісанне трэба запомніць.
разбору зарэзу хаду налёту
без упынку да ўпаду на ляту з разбегу
толку адвалу памяць ходу
адзіночку ў меру віду
у абхват не пад сілу на жаль
абдымкі да смеху дзіва
без дай прычыны, пад вечар, усё роўна, усё адно, як след, але: якраз
Практыкаванне 24. Спішыце, раскрываючы дужкі. Растлумачце напісанне слоў разам або асобна.
І. Бегчы (на) уздагон, выцерці (на) суха, вывучыць (на) памяць, рабіць (па) новаму, ісці (па) ціху, (з) лёгку стаміцца, рабіць (як) след, азірацца (раз) пораз, схапіць (на) ляту, (па) дзіцячы непасрэдна, замяло (на) глуха, запомніць (на) заўсёды, (на) дзіва прыгожы, (па) летняму цёпла, паспець (як) раз на вячэру, бегчы (без) аглядкі, ліў (без) перастанку, (на) пярэдадні свята, крыкнуў (на) хаду, палюбіў (з) малку, ляжала (у) поперак, павярнуў (у) лева, бачыць (далёка) далёка, (па) мужчынску стрымана.
II. 1. Хмызняк паварочваў (у) бок, нават тpoxi кудысьці (на) зад. 2. Усе прыкметна спяшаліся, i, як Ляўчук (не) узабаве заўважыў, усе (на) сустрач яму, некуды (у) бок вакзала. 8. Дым (па) волі папоўз (у) гару. 4. Выехаць (на) зад (ад) разу не ўдалося: вагон маглі прычапіць (на) заўтра, дый то (п
ад) вечар. 5. Горы тут сыходзіліся (у) шчыльную. 6. (На) перадзе было цixa, недзе (з) воддаль (па) начному прыцішана скрыпеў драч. 7. Васіль быў чалавек (на) дзіва ўраўнаважаны i (па) вайсковаму спакойны. 8. Колькі б нам за жар-птушкаю (у) след нi ганяцца, а (усе) роўна прыблудзім (на) зад у сяло. 9. Мяне лёгка было зачапіць без (дай) прычыны. 10. (3) ранку неба было чыстае i яснае, яснасць стаяла доўга (у) дзень, але (п
ад) вечар проста (у) вачавідкі пачыналі пухнуць хмары. 11. Звярнуўшы (на) бок, яна прыпыняецца (як) раз на той ручаіне. 12. (У) рэшце я (па) ціху абагнаў Васіля. 13. Данік заплакаў не (у) голас, а (па) мужчынску цixa.
III. (У) зiмкy рака іншая. Яе (на) глуха забівае снегам. Снег (у) сюды. У гэтым белым свеце (многа) многа цікавага. Зацішна ў рацэ, кожнаму звяру прытулак. Асцярожна прыходзілі (у) начы пажывіцца крушынай зайцы. Яны стаялі стаўпкамі, (па) малу грызлі кару.
Крыху (у) бок ад зайцавага следу лёг чоткі роўны след: лапа за лапу. Гэта (па) цixy падкрадвалася лісіца. Вось тут яна (да) волі доўга чакала, пакуль заяц (не) асцярожна падыдзе бліжэй.
(Так) сама мышыная сцежка дробных слядкоў (на) цянькі прашыла раку ад берага да берага. А (з) боку гэтага следу – двайны след: тхор імкнуўся след (у) след за мышшу.
(На) пераходзе глыбокі грузны след воўка. Ён меў на ўвазе ўcix (ад) разу: i ліс, i зайцоў, i, магчыма, меркаваў падысці рэчышчам пад ферму, (ад) куль (без) перастанку даносіцца бляянне ягнят.
Цікава (што) дзень назіраць за прыродай.
Паводле Э. Самуйлёнка.
§ 1
3
. Права
пі
с складаных сло
ў
13.1 Складаныя назоўнікі пішуцца разам:
а) са злучальнай галоснай: жывёлагадоўля, краявід, летапіс, новабудоўля;
б) з першай іншамоўнай часткай тыпу: аэраклуб, аўтабаза, мікраклімат, метэазводка, фотахроніка, мотакрос i г. д.
фатаграфія, матацыкл
в) агульныя назоўнікі з na
ў- (
no
ў-): паўяблыка, паўгорада, поўдзень;
г) утвораныя ад лічэбніка з назоўнікам: шасцідзёнка, чатырохкутнік; а таксама з першай часткай многа-, шмат-, мала-: малавядомы, шматбаковы;
д) складанаскарочаныя словы: педінс
тытут, медработн
і
к.
Складаныя назоўнікі пішуцца праз злучок:
а) без злучальнай галоснай: сосны-прыгажуні
, дом-музей, школа-
ін
тэрнат, тэлефон-а
ў
тамат;
б) назвы палітычных партый i ix прыхільнікаў: сацыял-дэмакратыя, сацыял-рэвалюцыянер;
в) уласныя назоўнікі з na
ў
-: na
ў
-Беларус
і
, паў
-Е
ў
ропы;
г) некаторыя састаўныя ўласныя назоўнікі: Дунін
-Марц
ін
кев
іч
, Буда-Кашалёва, Давыд-Гарадок. Але: Наваполацк, Навагрудак.
Практыкаванне
25. Растлумачце правапіс назоўнікаў. Звярніце ўвагу на напісанне выдзеленых літар.
Ахвярапрынашэнне, мангола-татары, пісьменнік-прапаведнік, трохкутнік, проціпастаўленне, далягляды, добраахвотнік, чырвонаармеец, Алма-Ата, ваеннапалонны, мікрараён, паўкраіны, сацыял-рэфармізм, дубы-веліканы, фотакарэспандэнт, Салтыкоў-Шчадрын, паўгода, плашч-палатка, Неміровіч-Данчанка, медсанбат, папараць-кветка, санінструктар, вадасховішча, сцежкі-дарожкі, нацыянал-сацыялізм, васьмiгpaннiк, пaў-Мінска.
а) утвораныя ад складаных назоўнікаў, што пішуцца разам: наваполацкі, параходны, салігорскі, летапісны;
б) утвораныя са словазлучэнняў:
"назоўнік + прыметнік" — сельскагаспадарчы (сельская гаспадарка), правабярэжны (правы бераг); паўночнаславянскі (паўночныя славяне);
"назоўнік + лічэбнік": трохгадовы (тры гады), двухпавярховы (два пaвepxi), аднагодкі (адзін год);
"назоўнік + займеннік": іншамоўны (iншая мова).
1
3
.3 Праз злучок пішуцца складаныя прыметнікі:
а) утвораныя ад складаных назоўнікаў, што пішуцца праз злучок: сацыял-дэмакратычны, давыд-гарадоцкі, буда-кашалёўскі;
б) утвораныя ад двух i трох раўнапраўных прыметнікаў (можна ўставіць злучнік і): беларуска-рускі слоўнік (беларускі i pycкі), грамадска-палітычная дзейнасць (грамадская i палітычная), кісла-салодкі яблык (кіслы i салодкі);
в) якія абазначаюць колер: светла-блакіт
ны, чырна-
c
ін
i
;
г) словы паў
ночна-заход
ні
, па
ў
днёва-заход
ні
, па
ў
ночна-
ў
сходн
і
, па
ў
днёва-
ў
сход
ні
.
За
ў
вага. Усе астатнія прыметнікі, ягая ўтвораны з дзвюх ці больш асноў i не падыходзяць нi пад адно з прыведзеных правіл, пішуцца праз злучок, напрылад: люстрана-гладкая рака, сл
іп
уча-белыя абло
кі
.
Заходне-Сібірская нізіна, Усходне-Еўрапейская раўніна
Ад прыметнікаў, у склад якіх уваходзіць прыслоўе, трэба адрозніваць словазлучэнні прыслоўяў i прыметнікаў (дзеепрыметнікаў), якія пішуцца асобна:
дробнабуржуазная газета дробна паколатыя дровы
(дробная буржуазія) (паколатыя (як?) дробна)
гладк
а
ствольное ружжо
гладка
паголены
твар
(гладкі ствол) (паголены (як?) гладка)
13.4 Часам сінонімы-дзеясловы ўтвараюць асобыя складаныя словы i пішуцца праз злучок: жыў-быў, паіць-карміць, думаць-гадаць. Іх трэба адрозніваць ад аднародных выказнікаў, паміж якімі ставіцца коска. Haпicaннe такіх слоў перадаецца інтанацыяй. Параўнайце:
Лаза зялёная жаліцца-шуміць. — Лаза зялёная жаліцца, шуміць.
Бацькі яго пояць-кормяць. — Бацькі яго пояць, кормяць.
Практыкаванне 26. Спішыце, раскрыйце дужкі.
(Дзесяці) павярховы, (глыбока) даследаваны, (цёмна) шэры, (грунтоўна) прадуманы, (паўночна) заходні, (маркотна) журботны, (мала) вядомы, (часова) прызначаны, (бела) грывы, (цёмна) русы, (адмыслова) зробленыя, (чыста) вымыты, (паўднёва) усходні, (штучна) утвораны, (літаратурна) мастацкі, (бледна) жоўты, (руса) валосы, (смугла) твары, (прыгожа) аформлены, (фізіка) матэматычны, (глыбока) паважаны, (асабліва) прыгожы, (ружавата) чырвоны, (прынцыпова) новы падыход, (урачыста) узнёслы тон, (шмат) баковы дагавор, (рана) узаранае поле, (спрадвечна) беларускія словы, (адкрыта) здзеклівая ўсмешка, (паўднёва) славянскія народы, (глуха) нямы чалавек, (агульна) народная задача, (сардэчна) сасудзістыя захворванні, (горка) салёная вада, (цёмна) бэзавы колер, (празрыста) сіняе неба, (века) помныя дні, (ярка) рыжы хвост, (заходне) еўрапейскі, (усходне) славянскі.
§1
4
. Ужыванне
i
правапіс час
ціц не, ні
14.1 Ужыванне часціц не,
ні
| Значэнне часціцы не | Калі ўжываецца | Прыклады |
| Адмаўленне | Калі знаходзіцца пры выказніку | 1. 3 к асою пагоды не чак аюць. 2. Служба не дружба. 3 . Г эта не чорны колер. |
| Сцвярджэнне | Не + магчы + не + інфінітыў | 1. 3 yci м гэтым мы не можам не па гадзіцца. 2. Я не мог не сказаць . |
| | У рытарычных сказах* | Каму не в ядома імя асвет ніка Францыска Скарыны? |
| Значэнне часціцы ні | Калі ўжываецца | Прыклады |
| Узмацняе адмаўленне | Не (няма, нельга, няможна) + ні | 1. Нельга спын іцца н i на х віліну. 2. На вул іцы н i душы (маецца на ўвазе няма нi душы). |
| Узмацняе сцвярджэнне | Што (б) ні, хто (б) ні, як (бы) нi, куды (б) нi, дзе (б) нi i інш. | 1. Дзе н i пойдз еш, пес ні кружаць роем. 2. Куды н i глянь – ус ё бялютка. (Не блытайце з рытарычнымі сказамі.) |
| Значэнне злучнiка ў адмоўным сказе | Можна замяніць злучнікам i | Hi ў жыцці, нi ў людзях не зняверыўся (i ў жыцці, i ў людзях не зняверыўся). |
| Няўпэўненасць | Ва ўстойлівых словазлучэннях | Hi хаты н i лапаты ; ні складу н i ладу (коска не ставіцца). |
Адрознівайце:
не раз (многа раз, часта) — н
i
разу (ніколі),
не адзін (многія) — нi
адзін (ніхто).
Прааналізуйце: нi адзін не ведаў – не адзін ведаў, нi адзін не прыйшоў – не адзін прыйшоў, ні разу не бачыў – не раз бачыў, ні разу не гаварыў – не раз гаварыў.
Практыкаванне
27
. Растлумачце ўжыванне часціцы не або ні.
1. Hi пробліску ў цёмным небе. 2. Не чуваць было ні ляскату машын, ні грукату матораў, нi людскіх галасоў. 3. Васіль ні разу не быў у Пінску. 4. Як тут не сказаць? 5. Міколка ляжаў ні жывы ні мёртвы. 6. Я не магу не сказаць вам праўды. 7. Сонца не відаць. 8. Hi гуку ў адказ. 9. Дзяўчына не адказала ні адным словам. 10. Без трывогі нi ў лес не пойдзеш, нi дома не паспіш. 11. Хто яго не ведае? 12. Бацькаўшчына! Колькі б мы ні хадзілі па тваіх дарогах, колькі б вёснаў нi сустракалі пад дахам тваix нябёсаў, ніколі не здасца чэрствым твой хлеб i ніколі не будзе скупою твая рука.
1
4
.2 Правапіс часціцы не
Часціца не пішацца разам:
а) са словамі, якія без не не ўжываюцца: непагадзь, неабходна, неабсяжны, незабыў
ны, нездаров
іц
ца, ненав
і
дзячы;
б) са словамі, да якіх можна падабраць сінонім без не: непрыяцель (вораг), невялікі
(малы), неглыбока (мелка);
в) з няпэўнымі займеннікамі i прыслоўямі: нехта, нечы; недзе, некал
і;
г) з поўнымі дзеепрыметнікамі, пры якіх няма залежнага слова: няскошаная трава, непрывезеныя дровы, непрачытаны твор.
Часціца не пішацца асобна:
а) з дзеясловамі i дзеепрыслоўямі: не веда
ў
, не
мо
г
, не бы
ў
; не прачыта
ў
шы, не сказа
ў
шы, не ведаючы, не хочучы;
б) калі ёсць супрацьпастаўленне: не прыяцель, а проста з
наёмы; не гарачая, а тольк
і
цёплая вада
;
не аднолькавае,
давол
і
разнастайнае гэтае
ў
лонне (супрацьпастаўленне падразумяваецца, яўна прапушчаны злучнік а);
в) з кapoткімі дзеепрыметнікамі: трава не скошана, дро
в
ы не прывезены, твор не прачытан;
г) з поўнымі дзеепрыметнікамі, пры якіх ёсць залежае слова: не скошаная (кім?) касцамі трава; не прывезеныя (калі?) своечасова дровы; (калі?) яшчэ не прачытаны твор;
д) з формамі вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў і прыслоўяў: не раней чым заўтра, не горшы за яго, не больш за кіламетр;
е) у складзе ўзмацняльных адмоўяў далёка не, зусім не, ніколькі не: далёка не поўны, ніколькі не горшы.
Заўвага. Звычайна не пішацца асобна з адноснымі прыметнікамі, надаючы адмаўленне выражанай прымеце: гадзіннік не залаты, мёд не ліпавы.
не трэба, не варта, не супраць, не шкада
14.3 Правапіс часціцы ні
Часціца ні пішацца разам:
а) з адмоўнымі займеннікамі і прыслоўямі: ніхто, нішто, нічый, ніякі, ніяк, нікуды, ніколькі. Але: ні ў кога, ні з кім, ні з чым.
б) са словамі, якія без ні не ўжываюцца: нішчымны, нікчэмны, ніводны, ніводзін.
У астатніх выпадках часціца ні пішацца асобна.
Заўвага. 1. Адрознівайце няпэўныя і адмоўныя прыслоўі і займеннікі. У няпэўных не пішацца заўсёды пад націскам, у адмоўных ні – заўсёды не пад націскам: не́хта – ніхто́; не́дзе –нідзе́; не́чы – нічы́й.
2. Прыназоўнік нягледзячы на трэба адрозніваць ад дзеепрыслоўя: Нягледзячы на мароз, вучні паехалі на экскурсію. – Міхась адказаў, не гледзячы на мяне.
Практыкаванне 28. Спішыце, раскрыйце дужкі. Замест кропак устаўце е або і, растлумачце, разам ці асобна пішуцца часціцы не, ні са словамі.
1. Дзе (н..) станеш, дзе (н..) глянеш, краю (н..) відаць. 2. (Н..) пробліску ў цёмным небе, (н..) зоркі. 3. Гры
..) расхвалявацца? 7. (Н..) дзе (н..) кога. 8. Як (н
..) гне мароз, (н
..) гладзіць, але (н..) чога (н..) парадзіць. 9. (Н..) хто (н..) сказаў (
н..
) слова. 10. I (
н
..) водная раслінка, (н
..) водны парастак, (н..) воднае дрэўца i (
н
..) адна жывая icтотa (н..) думала ў той час пра смерць. 11. Лейтэнант, (н
..) зірнуўшы (н..) на кога, выйшаў з пакоя. 12. Падарунка (н..) мог я (н..) ўзяць. 13. Дзе я толькi (н..) быў. 14. (Н..) хмурынкі цэлы месяц. 15. Усё часцей дзяцінства сніцца, дзе б у дарозе я (н..) быў. 16. Васіль даў зарок (н..) хадзіць (н..) да кога, (н
..) бачыцца (н..) з кім,. 17. Гародчык быў (н..) вялікі i, мабыць, зусім (н..) прыдатны (н
..) для якіх іншых pacлін. 18. Нейкая свая, (н..) разгаданая (н
..) кім таямніца жыла тут. 19. (Н..) спадзявана абрушылася вясна на горад яркім i шчодрым сонцам, (н..) знанай дагэтуль ажыўленасцю гарадскіх вуліц. 20. I раптам (н
..) дзе далёка, у (н
..) дасяжнай глыбіні акіяна, (н..) смела праглянулася зорка. 21. Я перажывала высокае, (н
..) з чым (н..) параўнальнае ўзрушэнне. 22. Тую выставу (н..) льга (н..) помніць. 23. (Н
..) адно дрэва (н..) шуміць так трывожна i глуха, як елка.
§ 15. Правапіс некаторых прыназоўнікаў, злучнікаў
i
часціц
1
5
.1 Правапic некаторых прыназоўнікаў
Складаныя прыназоўнікі з-за, з-пад, па-за, па-над пiшуцца праз злучок: з-за хаты, з-пад Оршы, па-за школай, па-над лугам.
Незалежна ад вымаўлення пішацца прыназоўнік з (прыназоўніка с у беларускай мове няма): злів
а
ў
ся з
шо
лахам лесу, з шапаценнем травы.
1
5
.2 Правапіс некаторых злучнікаў
Складаны злучнік таму што пішацца ў два словы. Вытворныя злучнікі затое, прычым, прытым пішуцца разам. Іх трэба адрозніваць ад прыназоўніка з займеннікам. Займеннікі з'яўляюцца членамі сказа, пасля ix звычайна ўжываецца назоўнік, на які ўказвае займеннік: На дварэ было цёмна, зато
е яснымі былі думкі ў чалавека. У гэтым сказе затое – злучнік, яго можна замяніць злучнікамі але, аднак, тольк
і:
На дварэ было цёмна, але (аднак, только) ясн
ымі
б
ылі
думк
і
ў
чал
а
века. У сказе Дзецям было крыў
дна за тое, што
ix
рана разбудз
ілі
тое — займеннік, ужыты ў значэнні назоўніка, выконвае функцыю дапаўнення: крыў
дна (за што?) – за тое.
15.3 Правапіс некаторых часціц
Часціца -сьці (-сь) з займеннікамі i прыслоўямі пішацца разам: штосьці, штось, чыйсьці, якісьці, дзесьці, кудысь.
Часціцы абы-, -небудзь з займеннікамі i прыслоўямі пішуцца праз злучок: абы-які, абы-куды (параўнайце: абы сказаў, абы зрабіў, абы чысты, абыякавы), калі-небудзь, што-небудзь. Але: хто ж небудзь, абы ў каго.
Часціцы б (бы), ж (жа) пішуцца асобна: спявала б, спяваў бы; прынесла ж, прынёс жа.
Часціца -такі пішацца праз злучок, калі стаіць пасля слоў, да якіх адносіцца: усё-такі, так-такі (параўнайце: такі сказаў, такі зрабіў). Але: усё ж такі.
Часціца што пішацца асобна ў спалучэннях толькі што, амаль што, пакуль што (параўнайце з прыслоўямі штодзень, штомесяц).
Практыкаванне 29. Спішыце, раскрываючы дужкі. У адпаведнасці з правіламі пішыце прыназоўнікі, злучнікі, часціцы.
І. (3) пад Нарачы, (з) за плячэй, усё (ж) такі, пакуль (што) лёгка, дзе (сьці) па вёсках, (з) за свету, зусім (такі) весела, (з) пад cтpaxi, добра (такі) зацемна, пратаптаная калі (сьці), (з) пад ног, збылося (такі) жаданне, (па) за яго icтотаю, што (небудзь) моцнае, абы (з) кім, справа не (абы) якая, каго (ж) небудзь, (па) над борам, (абы) толькi адцягнуць, усё (ж) яшчэ што (сь) засталося, спяваць што (небудзь), (па) за садкамі.
ІІ. Там, у цёмнай далёкай дарозе, хоць рызыка, (за) тое недзе за ёй i надзея. 2. (3) пад навісі дрэў блішчаць толькі рэдкія зоркі, (за) тое вакол нас тысячы маленькіх зорачак
§ 1
6
. Асобныя выпад
кі
ў
жывання вял
і
кай л
і
тары
3 вялікай літары пішуцца:
1. Першае слова ў складаных назвах:
а) свят i знамянальных дат: Першае мая, Дзень незалежнасці
, Дзень танк
іс
та, Новы год; 1 Мая, 8 Сакав
і
ка;
б) гістарычных падзей і дакументаў: Брэсцкі
м
і
р, Пар
ы
жская камуна; Любл
ін
ская у
ні
я;
в) геаграфічных аб'ектаў: Віц
ебская вобласць,
M
i
н
c
к
i
раён (а таксама Брэст
чына, Полаччына, Случчына i пад.);
г) міністэрстваў, навучальных i дзяржаўуных устаноў, прадпрыемстваў: Міні
стэрства адукац
ыі
, Беларуск
і
дзяржа
ў
ны у
ні
вер
сі
тэт,
Мінскі
а
ў
тамаб
і
льны завод,
Акадэм
ія
навук;
д) словы Дом, Палац у назвах тыпу: Палац моладзі
, Дом аф
іц
эра
ў
, Дом урада, Дом-музей Адама М
іц
кев
і
ча. Але: дом адпачынку, дом-ін
тэрнат.
2. Назвы гістарычных эпох: эпоха Адраджэння, Рэнесанс, Сярэднявечча.
3. Агульныя назоўнікі, якія набываюць значэнне ўласнай назвы: Радзіма, Бацькаўшчына, Айчына.
Вялікая Айчынная вайна, Вялікае княства Літоўскае
4. Прыналежныя прыметнікі, утвораныя ад ўласных імёнаў (не з суфіксам -ск-): Mixac
ёў сын, Купалава паэма, Марысін сябар, Брылёва апавяданне.
Параўнайце:
мележа
ўская хро
ні
ка
– Мележава хро
ні
ка;
купала
ўскі
ст
ы
ль
– Купалава паэма.
Увага! Прыметнікі з -ск- пішуцца з вялікай літары, калі яны ўваходзяць у склад назваў, адпаведных назвам са словамі імя, памя
ці
: К
о
ласа
ўская ст
ы
пенд
ы
я (ст
ы
пенд
ы
я
ім
я Коласа), Скарына
ўскія
ч
ыт
ан
ні
(чытан
ні
памя
ці
Скарыны).
Практыкаванне 30. Растлумачце ўжыванне вялікай літары.
Вершы Коласавы, Васілёва дачка, мінскія вуліцы, мінчане, Miнскi гандлёвы тэхнікум, беларускі народ, Беларускі дзяржаўны академічны тэатр оперы i балета, Літаратурны музей імя Янкі Купалы, Восьмае сакавіка, Палац мастацтваў, беларускае адраджэнне, эпоха Адраджэння, Колеў сшытак, грамадзянская вайна, Дзень настаўніка, Новы год, навагодні падарунак, эпоха Асветніцтва, Міністэрства адукацыі, беларускія краявіды, краявіды Ашмяншчыны, Беларускі акадэмічны драматычны театр імя Янкі Купалы, Чырвоная Армія, чырвонаармейскі, Miнскі завод халадзільнікаў, Дом ветэранаў, Палац спорту, Міцкевічавы балады, купалаўскія гepoi, Баркалабаўскі летапіс, медыцынскі інстытут, Гомельская вобласць, Гомельшчына, народны паэт, Міжнародны жаночы дзень, Белавежская пушча, Далёкі Усход, Заходняя Дзвіна, заходняя частка горада, аповесць "Дрыгва", Вялікае княства Літоўскае, Версальскі мip, горад Тураў, сабака Шарык, Магеланаў праліў, зорка Венера, кінатэатр "Mip", звычайная маскоўская вуліца, вуліца Маскоўская, Рыгораў брат, Мурчыны кацяняты, быкаўскі герой, Коласаўскія ўрачыстасці, коласаўская трылогія.
§ 1
7
. Прав
іл
ы пер
а
носу
Слова з аднаго радка на другі пераносіцца па складах. Адна літapa не пераносіцца i не пакідаецца: да-ро-га, ва-да. Але: фае, авёс, Азі
я.
Асаблівасці пераносу:
а) падоўжаныя зычныя пры пераносе раздзяляюцца: жыц-цё, трыц-цаць, пі
сьмен-
ні
к;
б) й, у, ь,' (апостраф) пакідаюцца ў канцы радка: вай-на, праў
-да, боль-шы, аб'-ява;
в) дж, дз не разрываюцца: даж-джы, ура-джай, на-дзея, ра-
дз
і
-ма. Але: пад-жылкі
, пад-земны.
Нельга адрываць ад кораня пачатковую зычную: на-зваць, за-гнуць, раза-рваць.
Практыкаванне 31. Падзяліце словы для пераносу.
Галлё, аддаць, зацішша, дваццаць, хаджу, радзіма, пісьмовы, раз'езд, падскочыць, разгребці, заспяваць, прыкметны, разбіць, падгрупа, безумоўна, безупынна, падыход, узысці, абысціся, высакародны, яснасць, узмах, рассякаць, узабрацца, загорскі, абавязак, спадчына, абазначыць, рэйка, поўны, падабраць, паджаць, рассыпаць, пад'язджаць, раз'юшаны, адзвінець, выпхнуць.
РАЗДЗЕЛ II.
СІНТАКСІС І ПУНКТУАЦЫЯ
Сінтаксіс (грэч. syntaxis – пабудова, спалучэнне, парадак) – раздзел граматыкі, у якім вывучаюцца словазлучэнні і сказы (простыя і складаныя), іх структура і тыпы, высвятляюцца асаблівасці выкарыстання ў мове.
Словазлучэнне і сказ – асноўныя сінтаксічныя адзінкі. Аднак сказ выконвае ўласцівую яму функцыю ў спалучэнні з іншымі сказамі. Таму побач з сінтаксісам словазлучэння і сказа выдзяляюцца і больш складаныя формы звязнай мовы – адзінкі, большыя за сказ.
Пунктуацыя (лац. punctum – кропка) – гэта звод правілаў пастаноўкі знакаў прыпынку ў пісьмовым тэксце.
§ 18. Сказ
18.1 Агульнае паняцце аб сказе
Сказ – гэта асноўная камунікатыўная адзінка мовы, якая характарызуецца сэнсавай і інтанацыйнай закончанасцю. Праца – аснова нашага жыцця, самы надзейны ген сапраўднага даўгалецця. Самая каштоўная якасць педагога – чалавечнасць, глыбокая любоў да дзяцей, у якой спалучаецца сардэчная пяшчотнасць з мудрай строгасцю бацькі. Ні адзін сейбіт не кіне зерне ў непадрыхтаваную глебу.
Сказ – асобая сінтаксічная адзінка, яе важнейшая функцыя – паведамленне. З дапамогай сказаў мы паведамляем пра з’явы і падзеі, якія адбываюцца ў навакольным асяроддзі, выказваем свае пачуцці і г.д. Выказванне думак, пачуццяў – гэта толькі адзін бок сказа, яго семантыка. Сказ – адзінка граматычная, таму кожнаму сказу (незалежна ад тыпу яго) уласціва адцягненае граматычнае значэнне, або прэдыкатыўнасць. Прэдыкатыўнасць – гэта сінтаксічная катэгорыя, якая выражае адносіны зместу выказвання да рэчаіснасці, паказвае, пра што паведамляецца або што адмаўляецца ў сказе. Паведамленне можа мысліцца як рэальнае, г. зн. такое, якое сапраўды ёсць, было ці будзе, напрыклад: Навальніцаю вецер дыхнуў над ракою. Як прыемна пахне збожжа. Хутка пачнецца жніво. У такіх сказах выказнікі выражаюцца дзеясловамі абвеснага ладу цяперашняга, прошлага і будучага часу. Калі ж факт, аб якім паведамляецца, мысліцца як не рэальны, а магчымы, пажаданы пры пэўных умовах, тыпу хутчэй бы пайшоў дождж, няхай хутчэй пойдзе дождж, у гэтых выпадках выказнікі выражаюцца формамі ўмоўнага і загаднага ладу.
Прэдыкатыўнасць уласціва толькі сказу. Словы, звязаныя прэдыкатыўнай сувяззю, выступаюць у ролі галоўных членаў (дзейніка і выказніка) і складаюць граматычную аснову сказа. Граматычная аснова можа складацца і з аднаго галоўнага члена – дзейніка ці выказніка. Напрыклад: Паглядзі на шырокі раскованы Нёман. Белавежы паслухай абуджаны гоман. Хай песняй стане гэты час майго юнацкага кахання.
Абавязковай прыметай усякага сказа з’яўляецца інтанацыя. Асобныя словы і словазлучэнні, якія нагадваюць сваёй формай граматычную аснову, становяцца сказам толькі ў тым выпадку, калі інтанацыя надае ім значэнне закончанага паведамлення.
18.2 Словазлучэнне як састаўная частка сказа
Словазлучэнне - гэта сэнсава-граматычнае аб'яднанне двух ці больш самастойных слоў, якое ўзнікае пры пабудове сказа і вычляняецца з яго. У сказе: Трэба нам кожны дзень адчуваць прысутнасць сяброў, не спазняцца са шчырай спагадай да іх... можна, напрыклад, вылучыць словазлучэнні трэба адчуваць, адчуваць прысутнасць, прысутнасць сяброў, адчуваць кожны дзень, адчуваць нам, не спазняцца да іх, не спазняцца са спагадай, спагадай шчырай.
Словазлучэнне ўзнікае шляхам паяснення аднаго слова другім; паміж імі ўзнікае падпарадкавальная сувязь, якая дае магчымасць выявіць розныя адносіны, напрыклад, аб'ектныя (будаваць дом, чытаць раман), часавыя (зайсці вечарам, сустракацца сёння), прычынныя (плакаць ад радасці, збялелы ад страху).
Словы ў сказе звязваюцца ў словазлучэнні, групуючыся вакол галоўных членаў сказа. Напрыклад, у сказе Пустога слова не выцерпіць глыбінная душа састаў дзейніка ўтварае словазлучэнне глыбінная душа, а састаў выказніка – два словазлучэнні: не выцерпіць слова, слова пустога.
У залежнасці ад сінтаксічнай самастойнасці слоў словазлучэнні бываюць сінтаксічна свабодныя (кожнае слова - самастойны член сказа) і сінтаксічна несвабодныя (усё словазлучэнне выступае як адзін член сказа). У сказе: Канспекты ляжалі на стале ўсе словазлучэнні сінтаксічна свабодныя. У сказе: Чатыры сшыткі засталіся неправераныя сінтаксічна несвабоднае (сінтаксічна непадзельнае) словазлучэнне чатыры сшыткі з'яўляецца дзейнікам.
У словазлучэннях выразна выяўляецца нацыянальная спецыфіка мовы. Так, у беларускай мове дзеясловы са значэннем ветлівасці выбачаць, дараваць, (па) дзякаваць утвараюць словазлучэнні з назоўнікамі (займеннікамі) давальнага склону: прабачце мне за спазненне, дзякаваць бацьку, даруйце мне за няўважлівасць.
Дзеясловы са значэннем руху, напрыклад ісці, ляцець, бегчы пры абазначэннні мэты спалучаюцца з назоўнікамі (займеннікамі) ў форме вінавальнага склону з прыназоўнікам па ці ў: ісці ў ягады, пайсці па ваду, паехаць па дровы.
Дзеясловы са значэннем думкі, маўлення, пачуцця, напрыклад разважаць, казаць, клапаціцца, спалучаюцца з назоўнікамі (займеннікамі) у форме вінавальнага склону з прыназоўнікам пра: разважаць пра новы кінафільм, думаць пра будучыню, расказаць пра сястру, клапаціцца пра дзяцей.
Дзеясловы цешыцца, насміхацца, смяяцца, жартаваць, кпіць, здзекавацца, дзівіцца кіруюць назоўнікамі (займеннікамі) роднага склону з прыназоўнікам з: цешыцца з дачкі, не насміхацца з таварыша, нельга здзекавацца з жывёліны, дзівіцца з таго, што стала.
Маюць свае асаблівасці словазлучэнні, у якіх залежнае слова набывае такія самыя граматычныя формы, што і галоўнае. Так, колькасныя лічэбнікі два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры спалучаюцца з назоўнікамі ў форме назоўнага склону множнага ліку (два дрэвы, тры сшыткі, абедзве хаты, чатыры трактары), калі названыя лічэбнікі ўваходзяць у склад састаўных, то назоўнік пры іх таксама ўжываецца ў форме множнага ліку: дваццаць дзве студэнткі, сто трыццаць два рублі, трыста чатыры дні. Лічэбнікі ад пяці і далей спалучаюцца з назоўнікамі ўскосных склонаў: пяць падручнікаў, шэсць гадоў, на сямі сталах, за дзесяццю вёрстамі.
18.3 Сувязь слоў у сказе
Сказ – больш складаная сінтаксічная адзінка, чым словазлучэнне, а таму і сінтаксічная сувязь слоў у сказе таксама больш складаная і разнастайная.
Існуюць наступныя віды сувязі слоў у сказе: каардынацыя, падпарадкаванне і злучэнне. Выказнік у сказе граматычна і па сэнсу звязаны з дзейнікам, каардынуе з ім свае формы, г. зн. поўнасцю або часткова прыпадабняецца да яго. Такая сувязь носіць назву каардынацыі. Пры каардынацыі формы асобы, ліку, а ў прошлым часе і роду дзеяслова-выказніка ці дзеяслоўнай звязкі дыктуюцца назоўнікам (займеннікам), што выступае ў ролі дзейніка: Дождж ідзе. Ты адпачываеш; Яна вяжа; Лета было цёплае. У сваю чаргу дзеяслоў-выказнік (ці дзеяслоў-звязка) патрабуе ад назоўніка (займенніка)-дзейніка назоўнага склону. Такім чынам, дзейнік і выказнік залежаць адзін ад аднаго, паміж імі існуе ўзаеманакіраваная сувязь. Схематычна гэту сувязь можна паказаць наступным чынам: Дождж↔ідзе. Сэнсавыя пытанні можна ставіць ад дзейніка да выказніка і наадварот.
Выказнік можа дапасавацца да дзейніка:
у родзе і ліку: ён ішоў; яна ішла; яны ішлі;
у ліку: лес шуміць; дзеці вучацца;
у родзе, ліку і склоне: Вечар ціхі і цёплы;
у ліку і склоне: сястра — тэрапеўт-стаматолаг;
у склоне: Будаўнікі— ганаровая прафесія.
Выказнік можа быць недапасаваным: А тут слёзы кап-кап; Сцены з новых плашак і нават з мохам. Ёсць сказы, у якіх у ролі галоўнага члена выступае або толькі дзейнік: Летняя раніца, або толькі выказнік: Развідневае. Такі галоўны член адзін складае структурную аснову сказа.
Падпарадкаванне — гэта сувязь граматычна нераўнапраўных слоў (галоўнага і залежнага). На падпарадкавальнай сувязі грунтуюцца словазлучэнні.
У сказе можа быць злучальная сувязь. Злучэнне – гэта сувязь, калі звязваюцца раўнапраўныя, незалежныя адно ад другога словы (аднародныя члены): Па-вясноваму молада і па-святочнаму ўрачыста выглядае сёння наш працавіты Мінск.
Адрозніваюць тры віды падпарадкавальнай сувязі слоў у сказе: дапасаванне, кіраванне і прымыканне.
Дапасаванне – такая сувязь слоў у сказе, пры якой залежнае слова ставіцца ў тым ліку, родзе, склоне або асобе, што і галоўнае: белая ружа, летні дзень.
Кіраванне – такая сувязь, пры якой галоўнае слова патрабуе, каб залежнае стаяла ў пэўным ускосным склоне: пішу ручкай (творны склон), чытаю раман (вінавальны склон).
Прымыканне – такая сувязь, пры якой залежнае слова звязваецца з галоўным толькі па сэнсу. Прымыкаць да галоўнага слова ў спалучэнні могуць нязменныя словы: прыслоўі (размаўлялі весела), дзеепрыслоўі (ішоў не спяшаючыся) і неазначальная форма дзеяслова (пачынала цямнець, прыйшлося расказаць).
Калі залежным выступае нязменнае слова, граматычная сувязь афармляецца без удзелу канчаткаў.
18.4 Віды сказаў
Віды сказаў па мэце выказвання
Апавядальныя:
Грамадка дужых дубоў, стаўшы родным паўколам, вартуе леснікову сядзібу.
Пытальныя:
Ці не казку лес складае?
Пабуджальныя:
Каб мне вучыліся старанна!
Віды сказаў па інтанацыі
Клічныя – апавядальныя, пытальныя, пабуджальныя сказы з ярка выражанай клічнай інтанацыяй, эмацыянальнай афарбоўкай.
Як прыемна пахне збожжа!
Клічныя сказы афармляюцца з дапамогай:
1. клічнай інтанацыі
Гарачы дзень!
2. выклічнікаў
Эх, спека, спёка!
А прохладзь вечара далёк.
3. эмацыянальных часціц
Хай святло навукі яснай заблішчыць, як сонца ўсход.
Пытальна-клічныя сказы – выражаюць здзіўленне, захапленне, расчараванне:
Навошта сэрца я параніў чарнявым поглядам вачэй?!
Памятайце:
- кропка не ставіцца пасля сказаў-загалоўкаў
- шматкроп’е ставіцца для абазначэння незакончанасці думкі
18.5 Тыпы сказаў паводле структуры
Па колькасці граматычных асноў:
1. простыя (адна граматычная аснова):
Вясна прыносіла заўсёды свой мікраклімат.
2. складаныя (некалькі граматычных асноў):
Зазвіняць жалобна крыгі, і бурлівая вада снег размоклы у час адлігі, змые з лугу без сляда.
Па будове граматычнай асновы:
1. двухсастаўныя (дзейнік + выказнік):
Чалавечую душу жывіць памяць.
2. аднасастаўныя (з адным галоўным членам сказа):
Салаўя песнямі не кормяць.
Па наяўнасці даданых членаў сказа:
1. развітыя (пры наяўнасці даданых членаў сказа):
Сонца прыгравала ўсё мацней і мацней.
2. неразвітыя (даданыя члены сказа адсутнічаюць):
Сонца прыгравала.
Па наяўнасці ўсіх членаў сказа, неабходных для разумення сэнсу:
1. поўныя (усе члены сказа):
Кудлатыя нізкія хмары бясконцаю кудзеляю рассцілаліся па небе.
2. няпоўныя (апушчаны асобныя галоўныя ці даданыя члены сказа):
Розныя пісьмы бываюць. Чытаючы адны, людзі радуюцца; чытаючы другія – бядуюць.
§ 19. Знакі прыпынку ў канцы сказа
19.1 Кропка
Кропка ставіцца:
у канцы апавядальнага сказа, які вызначаецца граматычнай, інтанацыйнай і сэнсавай закончанасцю: Палі збажынаю шумяць;
у канцы пабуджальных сказаў, калі яны не маюць яркай эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі: Ніколі не спыняйцеся на паўдарозе;
у канцы сказаў, якія маюць клічную або пытальную форму, але ўжываюцца з апавядальнай інтанацыяй: Люба глянуць на поле вясною;
перад далучальнымі злучнікамі, якія пачынаюць новы самастойны сказ: Нельга варушыцца. Бо можна спалохаць выдру. I знікне паляўнічае шчасце;
пасля асобных слоў і спалучэнняў у разгорнутым паведамленні з мэтай падкрэсліць іх значэнне і надаць ім функцыю самастойнага сказа: Па мяккай раллі роўным ланцужком ішло чалавек дваццаць сейбітаў. Без шапак, у чыстых палатняных кашулях;
у канцы асобных пунктаў рэзалюцый, пастаноў і г. д., асабліва калі гэтыя пункты маюць лічбавую нумарацыю, а змешчаныя ў іх паведамленні з'яўляюцца адносна самастойнымі і ужываюцца са сваімі знакамі прыпынку.
На парадку дня сходу маладзёжнай брыгады стаялі наступныя пытанні:
1.
Удзел моладзі ў падрыхтоўцы да веснавой сяўбы.
2.
Паведамленне аб ходзе выканання асобных мера- прыемстваў, принятых на агульным сходзе працаўнікоў.
3.
Бягучыя справы.
Кропка ставіцца пры скарачэнні слоў, напрыклад: г. — год, руб. — рубель, Калі скарочанае слова стаіць у канцы сказа, то гэта ж кропка адначасова афармляе і канец сказа (другая кропка пры гэтым не ставіцца): Дэлегаты падпольнай канферэнцыі збіраліся ў горадзе Н. Але калі пасля такога сказа знаходзіцца спасылка, то кропка перад ей захоўваецца: Калі пачаўся мітынг, Андрэй тлумачыў Лясніцкаму, хто выступае, да якой ён належыць партыі, якое яго мінулае і г. д.
19.2 Пытальнік
Пытальнік ставіцца:
у канцы пытальных сказаў, якія вызначаюцца граматычнай, інтанацыйнай і сэнсавай закончанасцю: Вы бачылі луг у срабрыстай расе?
пасля асобных слоў і спалучэнняў у функцыі адпаведных сказаў, якія маюць пытальную інтанацыю і ўжываюцца для канкрэтызацыі і удакладнення зместу папярэдняга (галоўным чынам пытальнага) сказа: Куды вы едзеце? У горад?
Пытальнік з клічнікам ставіцца ў канцы сказа, у якім прамое пытанне суправаджаецца рознымі эмацыянальнымі адценнямі: Зямля Радзімы! У сэрцы боль салодкі хто не адчуў, сустрэўшыся з табой?!
Пытальнік са шматкроп'ем ставіцца ў канцы сказа, у якім прамое пытанне падаецца як незавершанае (граматычна ці па сэнсу). Шматкроп'е ў даным выпадку абазначаецца дзвюма кропкамі, якія размешчаны за пытальнікам: Што гэта за спевы чуваць?...
Калі ж такое пытанне суправаджаецца дадатковымі эмацыянальна-экспрэсіўнымі адценнямі, тады ў канцы сказа звычайна ставіцца пытальнік, клічнік і шматкроп'е (шматкроп'е ў такім разе абазначаецца адной кропкай): Як мне выявіцъ шырыню новай радасці?!
19.3 Клічнік
Клічнік ставіцца:
у канцы клічных сказаў, якія вызначаюцца граматычнай, інтанацыйнай і сэнсавай закончанасцю: О, колькі песень з сэрца рвецца!
пасля зваротка, які знаходзіцца ў пачатку сказа і суправаджаецца ўзмоцненай інтанацыяй: Радзіма мая дарагая! Красуйся і ў шчасці жыві;
у канцы пабуджальных сказаў, якія маюць яркую эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку: Будзьце храбрымі і мужнымі!
пасля асобных слоў і спалучэнняў у функцыі сказа з мэтай надаць ім асобую змястоўнасць і эмацыянальна-экспрэсіўную выразнасць у разгорнутым паведамленні: На коней! Хутчэй! Ідзіце дамоў! Зараз жа! Усе! Без усякіх размоў!
Клічнік з пытальнікам ставіцца ў канцы сказа, у якім эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка суправаджаецца пытальным адценнем: Як жа можна, каб чалавек ды не любіў прыроды!?
Клічнік са шматкроп'ем ставіцца ў канцы сказа, у якім эмацыянальна-экспрэсіўнае паведамленне падаецца як незавершанае (граматычна ці па сэнсу). У такім разе шматкроп'е абазначаецца дзвюма кропкамі, якія размешчаны за клічнікам: Ну што ж, здараюцца і ў будзённым жыцці гераічныя моманты!
19.4 Шматкроп'е
Шматкроп'е ставіцца:
у канцы апавядальнага сказа (простага і складанага), які не закончаны граматычна: Людзі ездзяць, а ты...
у канцы апавядальнага сказа, які закончаны граматычна, але не закончаны па сэнсу і інтанацыйнаму афармленню: Сноп апошні залатога жыта застаецца ў памяці палос...
§
20.
Галоўныя члены сказа
Дзейнік і выказнік
20.1 Дзейнік і спосабы яго выражэння
Дзейнік — гэта слова або спалучэнне слоў, якое абазначае той прадмет думкі, пра дзеянне, стан, уласцівасці або якасці якога паведамляецца ў выказніку, г. зн. галоўны член сказа, які граматычна не залежыць ад іншых членаў сказа і паясняецца выказнікам.
Самай тыповай формай выражэння дзейніка з'яўляецца назоўнік назоўнага склону: Зімовыя хмары нізка павіслі над зямлёй.
У ролі дзейніка часта выступаюць займеннікі: Яны дужа сябравалі, Лявон і Ціхан.
Радзей у ролі дзейніка выступаюць іншыя часціны мовы, пры гэтым яны набываюць значэнне назоўніка ў назоўным склоне. Напрыклад: Здарылася самае страшнае ; Абое стаялі разгубленыя; Жыць – Радзіме служыць .
Дзейнік можа быць выражаны спалучэннем слоў, напрыклад: Міхаська і Кастусь употайкі пазіралі на Васіля, ледзь прыкметна пасмейваліся з яго.
20.2 Выказнік і спосабы яго выражэння
Выказнік — слова або спалучэнне слоў, якое абазначае дзеянне, стан, уласцівасць або якасць таго прадмета, што названы дзейнікам. Выказнік як галоўны член сказа знаходзіцца ў сэнсавай і граматычнай залежнасці ад дзейніка.
Паводле структуры выказнікі бываюць простыя, састаўныя і складаныя. Выказнік, што складаецца з аднаго слова або спалучэння слоў, якія выражаюць адну граматычную форму, тыпу была спалохалася, прыехаў быў, буду спяваць, называецца простым, напрыклад: Завіруха бушавала ўсю ноч і ўвесь дзень. І буду сніць дарогу я, і вясну, і родны край, і рунь на полі родным.
Выказнік, які складаецца з двух слоў — з дзеяслова-звязкі і выказальнага слова, называецца састаўным. Звязка паказвае на лад і час, дапасуецца да дзей-ніка ў ліку, асобе (або ў родзе). Выказальнае слова выражае канкрэтнае лексічнае значэнне выказніка, напрыклад: Дзень быў спякотны і ветраны .
Выказнік, які складаецца з трох і больш слоў і спалучае ў сабе прыметы састаўнога дзеяслоўнага і састаўнога іменнага выказніка, называецца складаным, напрыклад: І сыны адказ трымалі перад бацькам родным, а стараўся з іх быць кожны свайго бацькі годным.
20.3 Выражэнне простага выказніка
Просты дзеяслоўны выказнік выражаецца дзеясловам абвеснага, умоўнага або загаднага ладу, напрыклад: Ты ляці, маё слова, праз палі і лясы, прывітайся з краінай маёй дарагою.
У ролі простага выказніка можа выступаць усечаная форма дзеяслова (дзеяслоўныя корані). Напрыклад: Толькі што Мікола нукнуў на каня,— шусь ячмень з воза! Усечаная форма дзеяслова абазначае імгненнасць дзеяння.
Інфінітыў можа выступаць у ролі выказніка ў асабовых сказах, напрыклад: На полі працаваць – ураджай здабываць.
Просты іменны выказнік звычайна выражаецца назоўнікам у форме назоўнага або творнага склону, напрыклад: Сын Андрэй у акадэміі дактарантам.
Якасныя і адносныя прыметнікі назоўнага склону могуць выступаць у ролі простага выказніка, напрыклад: У познюю восень вада пад мастком чыстая і халодная.
Просты выказнік можа быць выражаны лічэбнікам і займеннікам. Напрыклад: яе дом — самы першы ад лесу.
Просты выказнік можа быць выражаны фразеалагічным словазлучэннем, якое суадносіцца з дзеяслоўным ці іменным простым выказнікам, напрыклад: Ён пасля не спускаў з вока Марыну, час ад часу заходзіў да яе, прывёз ёй на зіму дроў .
Ролю простага выказніка можа выконваць і сінтаксічна непадзельнае словазлучэнне, напрыклад: Пінчукі — народ жвавы, рухавы . Лагічны націск у такіх канструкцыях падае на прыметнік.
20.4 Выражэнне састаўнога выказніка
Выказальнае слова ў састаўным выказніку можа быць выражана дзеясловам і іменнымі часцінамі мовы. У залежнасці ад спосабу выражэння выказальнага слова вылучаюцца два тыпы састаўнога выказніка: састаўны дзеяслоўны і састаўны іменны.
Састаўны дзеяслоўны выказнік выражаецца неазначальнай формай дзеяслова і дапаможным дзеясловам. У ролі дапаможных у сказе могуць выступаць дзеясловы, якія паказваюць на пачатак, працяг і канец дзеяння (стаць, пачацъ, распачаць, брацца, працягваць, канчаць, кідаць, пераставаць і інш.). Напрыклад: Зарыва то затухала, то пачынала ярчэць, набіраючыся трапяткой, залацістай чырвані.
У ролі дапаможных дзеясловаў у састаўным дзеяслоўным выказніку могуць выступаць словы магчы, хацець, імкнуцца, прагнуць, спрабаваць, умець, наважвацца, жадаць, саромецца. Напрыклад: Пра харчаванне Кастравіцкі мусіў клапаціцца сам.
Састаўны іменны выказнік выражаецца назоўнікам назоўнага або творнага склону ў спалучэнні з асабовымі формамі дзеяслова-звязкі быць. Напрыклад: Яны былі аднагодкі.
Састаўны іменны выказнік выражаецца назоўнікам у спалучэнні з іншымі дзеясловамі-звязкамі, напрыклад: Сын, таленавіты і прыгожы, стаў радасцю майго жыцця.
Якасныя і адносныя прыметнікі могуць выступаць у ролі выказальнага слова ў састаўным выказніку. Прыметнікі назоўнага і творнага склонаў выступаюць у спалучэнні з асабовымі формамі дзеяслова-звязкі быць: Шчырая у іх была дружба, сапраўдная . Жураўліны крык мацнее, робіцца больш выразным, відаць, жураўлі спускаюцца на адпачынак.
Выказальнае слова ў састаўным выказніку можа выражацца лічэбнікам або займеннікам, напрыклад: Лёнік астаўся адзін на сваёй варце. Сон узяў сваё.
Выказальнае слова ў састаўным выказніку можа быць выражана фразеалагічным словазлучэннем: Яна старалася ўзяць сябе ў рукі . Ноч была з ціхім водсветам зорнага бяхмарнага неба.
20.5 Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам
Пры адсутнасці дзеяслоўнай звязкі паміж дзейнікам (Д) і выказнікам (В) працяжнік ставіцца ў наступных выпадках:
