Эканоміка Беларусі ХІХ стагоддзя

Змест

1. Падрыхтоўка да адмены прыгоннага права. Механізм рэформы і яе правядзенне на Беларусі

2. Буржуазныя рэформы 60 – 70-х гг. XIX ст. и Грашовая рэформа 1862 – 1863 гг.

3. Рэформы дзяржаўнага кіравання, праведзеныя ў 60 – 70-я гг.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Падрыхтоўка да адмены прыгоннага права. Механізм рэформы і яе правядзенне на Беларусі

Стан у сельскай гаспадарцы ў сярэдзіне стагоддзя:

1. Крызіс панскай гаспадаркі, вырасла запазычанасць памешчыкаў.

2. Адсутнасць станоўчых вынікаў палітыкі царскага ўраду па сялянскім пытанні ў 30 — 50-я гг. Толькі ў 1858—1860 гг. у Беларусі адбылося звыш 40 выступленняў сялян.

3. Агульны крызіс гаспадаркі краіны. Татальнае адставанне ад Еўропы выявілася пад час Крымскай вайны (1853 — 1856).

Першы этап – стварэнне "Сакрэтнага камітэта па сялянскай справе". Ён быў створаны ў студзені 1857 г. – гэта стала пачаткам рэформы. Ен збіраў пажаданні памешчыкаў аб умовах правядзення рэформы. Асабліва цікавілі ўрад прапановы беларускіх памешчыкаў па некалькіх прычынах:

– Гаспадаркі заходняга краю былі ўцягнуты ў таварна-грашовыя адносіны праз усходнееўрапейскі рынак, былі больш падрыхтаваныя да рэформы.

– Памешчыкі Беларусі і Літвы прапанавалі раей вызваліць сялян, але без зямлі.

– У беларускіх і літоўскіх губернях шырыўся сялянскі рух, і ен мог аб’яднацца з нацыянальна-вызваленчым рухам.

У кастрычніку 1857 г. памешчыкі Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай губерняў пацвердзілі магчымасць даць асабістую волю сялянам, але без зямлі.

Другі этап. 20 лістапада 1857 г. віленскаму генерал-губернатару Назімаву быў накіраваны рэскрыпт ад імператара Аляксандра II – першы ўрадавы дакумент аб сялянскай рэформе. Ім дазвалялася стварыць у Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай губернях камітэты і агульную камісію ў Вільна – каб выпрацаваць прект палажэння аб адмене прыгоннага права. Згодна з рэскрыптам памешчыкам прапанавалі даць сялянам невялікія ўчасткі зямлі – іх сядзібы (за выкуп). Урад разумеў небяспечнасць вызвалення сялян зусім без зямлі.

Трэці этап – афіцыйнае прызнанне пачатку рэфармавання. 8 студзеня 1858 г. з "Сакрэтнага камітэта" быў створаны Галоўны камітэт па ўпарадкаванні сельскага насельніцтва. Ен збіраў прапановы ад усіх губернскіх камітэтаў. Памешчыкі адзінадушна прапаноўвалі вызваліць сялян без зямлі. Толькі Віцебскі і Магілёўскі камітэты былі не супраць надзялення сялян зямлей за выкуп (ў азначаных губернях глеба нізкай якасці, большасць памешчыкаў атрымлівала даходы ў выглядзе аброку).

Урадавая канцэпцыя ў гэты час набывае наступны выгляд:

– сяляне – уладальнікі сваіх надзелаў;

– вотчынная ўлада памешчыка ліквідуецца.

На аснове гэтай канцэпцыі 4 снежня 1858 г. была прынята новая ўрадавая праграма.

Чацверты этап. 8 сакавіка 1859 г. утвораны новыя ўстановы — Рэдакцыйныя камісіі. Яны падпарадкоўваліся непасрэдна імператару і складаліся з ліберальных дзеячаў. Яны распрацавалі самабытны расійскі варыянт новага аграрнага ладу, які заключаўся ў суіснаванні двух тыпаў гаспадарак — буйной памешчыцкай і дробнай сялянскай. У Рэдакцыйных камісіях былі рапрацаваныя асноўныя дакументы рэформы.

19 лютага 1861 г. Аляксандр II падпісаў адобраныя Дзяржаўным Саветам дакументы аб рэформе:

1) "Агульнае палажэнне" – змяшчала агульныя для імперыі прынцыпы правядзення рэформы.

2) "Мясцовых палажэнняў". На Беларусі дзейнічала два – "Мясцовае палажэнне для вялікарускіх, новарасійскіх і беларускіх губерняў" і "Мясцовае палажэнне для Мінскай, Гродзенскай, Віленскай і чатырох паветах Віцебскай губерні".

3) Дадатковыя правілы – што адносіліся да асобных груп прыгоннага насельніцтва.

4) Маніфест аб адмене прыгоннага права аб’яўляў аб правядзенні рэформы ў дзяржаве.

Прынцыпы, што змяшчаліся ў "Агульным палажэнні" былі наступныя:

– памешчыкі – уласнікі ўсёй зямлі, якая належала ім да рэформы;

– частка зямлі адводзілася сялянам у пастаяннае карыстанне без права маёмасці;

– 9 год – часоваабавязанае становішча сялян – адпрацоўка паншчыны ці аброку ў поўным дарэформеным памеры, забарона пакідаць зямлю;

– адмянялася асабістая залежнасць сялян да памешчыкаў;

– уводзіліся ўстаўныя граматы, якія вызначалі пазямельнае ўпарадкаванне і павіннасці сялян на карысць памешчыка;

– сяляне атрымлівалі некаторыя грамадзянскія правы – яны маглі займацца промысламі, гандляваць, набываць рухомую і нерухомую ўласнасць, паступаць у навучальныя ўстановы і на службу, несці асабістую адказнасць перад судом.

"Мясцовае палажэнне для вялікарускіх, новарасійскіх і беларускіх губерняў" дзейнічала ў Магілёўскай і васьмі паветах Віцебскай губерні (асаблівасць – панаванне абшчыннага землекарыстання).

Памер сялянскага надзелу – "вышэйшы" ад 4 да 5,5 дзесяціны, "ніжэйшы" ад 1 дзесяціны 800 кв. сажняў да 1 дзесяціны 200 кв. сажняў. У сялян з большым надзелам праводзілі адрэзкі. Так у Магілёўскай і Віцебскай губернях сяляне страцілі ад 25 да 40 % зямлі.

Павіннасці. За "вышэйшы" – паншчына ў 40 мужчынскіх і 30 жаночых дзён ці аброк 8 руб. у год і іншыя павіннасці. Захоўвалася абшчына, уводзілася кругавая парука – багацейшыя абшчыннікі выконвалі павіннасці за бедных абшчыннікаў.

"Мясцовае палажэнне для Мінскай, Гродзенскай, Віленскай і чатырох паветаў Віцебскай губерні" мела наступныя асаблівасці:

Не вызначаліся нормы сялянскіх надзелаў, захоўваліся прысядзібныя і палявыя надзелы, якімі яны карысталіся да 1861 г. Адрэзкі дапускаліся: калі памер сялянскага надзелу перавышаў устаноўлены інвентаром; калі ў памешчыка заставалася менш 1/3 часткі зручных зямель. Сялянскі надзел нельга было зменшыць больш як на 1/6.

Панскія лясы застаюцца выключна ў распараджэнні памешчыка.

Заставалася сервітутнае права.

Павіннасці. Аброку не вышэй 3 рублёў з дзесяціны, паншчына — не больш 23 дзён у год з десяціны. Праз год сяляне, якія не мелі нядоімак, маглі патрабаваць пераводу з паншчыны на аброк. Дзейнічала асабістая адказнасць селяніна за выкананне павіннасцяў.

Выкупная здзелка рабіла селяніна ўласнікам зямлі. Асноўныя этапы і прынцыпы выкупной здзелкі:

З пераходам на выкуп часоваабавязаныя адносіны спыняліся, сяляне залічваліся ў разрад уласнікаў.

Калі сяляне згаджаліся ўзяць 1/4 частку устаноўленага надзелу, то зямля выдзялялася ім ва ўласнасць бясплатна.

Сядзібную зямлю селянін мог выкупіць у любы час незалежна ад жадання памешчыка, а палявы надзел — толькі з яго згоды. У 1881 г. быў выдадзены закон, па якім ўсе часоваабавязаныя сяляне да 1 студзеня 1883 г. павінны былі перайсці на абавязковы выкуп.

Правілы выкупу былі аднолькавымі для ўсіх губерняў Расіі. Выкупная сума была такога памеру каб памешчык, паклаўшы яе ў банк (пад 6% гадавых), мог атрымліваць штогод прыбытак, роўны штогадоваму аброку з зямлі, што перайшла да селяніна. Сяляне павінны былі не толькі заплаціць за зямлю, але і выкупіць свае аброчныя павіннасці. Гэта былі вялікія сумы, якіх сяляне не мелі.

Пры выкупе надзелаў сяляне павінны былі заплаціць 20% выкупной сумы, астатнюю частку памешчыкі атрымлівалі ад дзяржавы ў выглядзе каштоўных папер. Сяляне сталі даўжнікамі дзяржавы і павінны былі на працягу 49 гадоў плаціць ёй выкупныя плацяжы і працэнты (адменены 1 студзеня 1907 г.).

Дваровыя людзі вызваляліся ад аграрнай залежнасці праз два гады пасля маніфеста 19 лютага. Ні сядзібы, ні зямельнага надзелу яны не атрымлівалі.

Утвараліся органы кіравання сялянамі – сельскія і валасныя ўправы. Яны кіравалі зборам подацяў, аб'яўлялі сялянам дзяржаўныя законы, сачылі за грамадскім парадкам. Для практычнага ажыццяўлення рэформаў 1861 г. былі створаны спецыяльныя органы — міравыя пасрэднікі, павятовыя міравыя з'езды і губернскія ўстановы па сялянскіх справах.

Сяляне засталіся незадаволеныя такой свабодай.

– Яны не падпарадкоўваліся загадам мясцовых улад.

– Адмаўляліся адбываць паншчыну і выконваць іншыя павіннасці.

– Адмаўляліся падпісваць ўстаўныя граматы

Усяго на Беларусі ў 1862 г. адбылося звыш 150 сялянскіх выступленняў.

У 1863 г. сялянскі рух пашырыўся і супаў па часе з нацыянальна-вызваленчым паўстаннем пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Апошняе вымусіла ўрад пайсці на значныя ўступкі:

1 сакавіка 1863 г. часоваабавязанае становішча сялян Мінскай, Віленскай, Гродзенскай і часткова Віцебскай губерняў адмянялася з 1 мая, яны станавіліся ўладальнікамі сваіх надзелаў. З 1 студзеня 1864 г. тое ж у астатніх паветах Віцебскай і Магілёўскай губерняў.

Змяншаліся выкупныя плацяжы –ў Мінскай губерні на 75,4%, у Гродзенскай — на 68,8%, у Віленскай — на 64,9%, у Магілёўскай — на 23,8%.

9 красавіка 1863 года створаны камісіі для праверкі памераў сялянскіх надзелаў. Сяляне, пазбаўленыя зямлі пасля складання інвентароў, надзяляліся трыма дзесяцінамі на сям'ю, абеззямеленыя пасля 1857 г. атрымлівалі поўны надзел. Зямлю атрымалі больш за 20 тыс. беззямельных двароў, іншым вярнулі адрэзкі.

Складанне выкупных актаў на Беларусі было завершана да пачатку 70-х гг.

Пасля 1863 г. пераглядзелі землеўпарадкаванне дзяржаўных сялян (20% сельскага насельніцтва). З 16 мая 1867 г. яны адразу пераводзіліся з аброку на выкуп і станавіліся ўладальнікамі зямельных надзелаў. Надзелы дзяржаўных сялян былі вышэйшымі, чым у памешчыцкіх. За карыстанне зямлёй яны плацілі дзяржаве аброчны падатак.

Вынікі сялянскай рэформы на Беларусі:

– Памеры надзелаў вышэйшымі, чым па Расіі.

– На перыяд часоваабавязанага становішча былі зменшаны павіннасці.

– Захоўвалася памешчыцкае землеўладанне – у іх больш паловы лепшай зямлі.

– Каля 40% сялян мелі надзелы, недастатковыя для самастойнага вядзення гаспадаркі.

– Таксама сервітуты, цераспалосіца.

– Захоўвалася абшчыннае землекарыстанне ва ўсходняй частцы Беларусі.

– Сяляне атрымалі асабістыя і маёмасныя правы, саслоўнае самакіраванне.

– Быў створаны рынак рабочай сілы ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы.

2. Буржуазныя рэформы 60 — 70-х гг. XIX ст. и Грашовая рэформа 1862 – 1863 гг.

Мэты:

– упарадкаваць фінансавую сістэму;

– спыніць інфляцыю;

– стабілізаваць грашовае абарачэнне;

– аднавіць размен крэдытных білетаў на золата і срэбра.

Шляхі правядзення:

– Пазыка значных сродкаў за мяжой (15 млн фунтаў стэрлінгаў).

– Пакрыццё дэфіцьту дзяржаўнага бюджэту за кошт пазыкі.

– Павелічэнне разменнага фонду да 120 млн руб. за кошт пазыкі (у абарачэнні крэдытных білетаў на 713 млн руб.).

– Аднаўленне разменных аперацый крэдытных білетаў на залатую і срэбраную манеты. Курс – 110,5 кап. крэдытнымі білетамі за 1 руб. срэбрам, у далейшым – курс 100 кап. за 1 руб. звонкай манетай.

Разменная аперацыя пачалася 1 мая 1862 г. Да 1 студзеня 1864 г. разменны фонд заменшыўся на 55,2 млн руб. і склаў усяго 10,2% ад колькасці крэдытных білетаў. У канцы 1864 г. урад забараніў выдачу залатой і срэбранай манеты ўзамен крэдытных білетаў. Расія зноў вярнулася да абарачэння неразменных папяровых грошай.

Прычыны няўдаласці рэформы:

– эканамічная слабасць Расіі;

– захаванне перажыткаў прыгонніцтва;

– крызіс сельскай гаспадаркі і прамысловасці;

– нязначны выпуск таварнай масы, здольнай заменшыць лішак крэдытных білетаў;

– рост дэфіцыту дзяржаўнага бюджэту (1864 г. — 90 млн руб., або 20,6 %);

– адмоўны гандлёвы баланс 1862 г. (рэзкае павялічэнне імпарту станкоў, машын, механізмаў, адсутнасць росту экспарту).

У наступныя гады урад звярнуўся да эмісіі папяровых грошай для пакрыцця дэфіцыту дзяржаўнага бюджэту. Разам з эмісіяй крэдытных білетаў для пакрыцця дэфіцыту бюджэту пачалі выпускаць білеты дзяржаўнага казначэйства. У гэтых умовах курс крэдытнага рубля пастаянна заніжаўся. Толькі на пачатку 70-х гг. у Расіі намецілася тэндэнцыя некаторага паляпшэння фінансавага становішча.

3. Рэформы дзяржаўнага кіравання, праведзеныя ў 60 – 70-я гг.

Земская рэформа.

Мэты: палепшыць мясцовае кіраванне і стан гаспадаркі.

Дакумент: "Палажэнне аб губернскіх і павятовых земскіх установах".

Органы кіравання – выбарныя ад усіх саслоўяў губернскія і павятовыя сходы (гаспадарчыя органы) і ўправы (выканаўчыя органы). Выбарчая сістэма будавалася па прынцыпе маёмаснага цэнзу, таму ў іх была значнай перавага дваран. Установы павінны былі садзейнічаць развіццю мясцовай прамысловасці і гандлю, адказваць за стан мясцовых сродкаў зносін, будаваць бальніцы, школы і г.д. Яны мелі права ўводзіць земскія падаткі, мець свае грашовыя сродкі. Але – земскія ўстановы знаходзіліся пад кантролем губернатара і міністра ўнутраньк спраў. Старшыня павятовай земскай управы зацвярджаўся на пасадзе губернатарам, а старшыня губернскай управы — міністрам унутраных спраў. Земствам было забаронена склікаць агульназемскія з'езды.

У беларускіх губернях рэформа была праведзена толькі ў 1911 г. з яшчэ большымі абмежаваннямі, з прычыны перавагі ў заходніх губернях каталіцкага дваранства, апазіцыйна настроенага да царскага ўраду.

Гарадская рэформа 1870 г. (праведзена на Беларусі ў 1876 г.).

Мэты: упарадкаваць кіраванне гарадамі.

Органы кіравання – гарадскія думы і ўправы. На чале ўправы гарадскі галава, ен адначасова з'яўляўся і старшынёй гарадской думы. Выбары праходзілі на аснове маёмаснага цэнзу. Правам выбару – 25-гадовы ўзрост, капітал не менш 15 000 руб., тэрмін пражывання ў дадзеным горадзе больш 5 гадоў.

У распараджэнні гарадскіх дум і ўпраў:

– развіццё прамысловасці і гандлю;

– арганізацыя адукацыі і медыцынскага абслугоўвання;

– ўтрыманне пажарнай аховы, паліцыі і казармаў.

Таксама як і земствы, думы і ўправы не мелі органаў выканаўчай улады і падпарадкоўваліся губернатарам і міністру ўнутраных спраў.

Судовая рэформа 1864 г. (на Беларусі пачалася ў 1872 г.)

Прынцыпы:

– Ліквідаваліся саслоўныя суды.

– Утвараліся акружныя суды і судовыя палаты:

– судовыя палаты разглядалі апеляцыі і займаліся палітычнымі справамі, абслугоўвалі некалькі губерняў;

– акруговыя суды існавалі у кожнай губерні;

– міравы суд разбіраў дробныя правапарушэнні.

– Сенат стаяў на чале ўсіх судовых устаноў, з'яўляўся касацыйнай інстанцыяй.

– Суд станавіўся адкрытым, галосным і незалежным ад ураду.

–Ствараўся інстытут адвакатуры і прысяжных засядацеляў, для засведчання розных актаў была ўведзена пасада натарыуса.

Асаблівасць рэформы на Беларусі – пазней праводзілася, міравыя суддзі не выбіраліся, а прызначаліся. Акруговыя суды, пракуратура і інстытут прысяжных засядацеляў былі ўтвораны толькі ў 1882 г.

У 1900 г. у трох губернях — Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай быў уведзены інстытут земскіх начальнікаў. Яны прызначаліся з мясцовага дваранства і мелі права караць сялян без вердыкту міравых судоў.

Судовая рэформа была значным крокам наперад у параўнанні з дарэформенным судом і адыграла вялікую ролю ў станаўленні буржуазных адносін у Расійскай імперыі.

Ваенная рэформа 1862 г.

Мэты:

– стварэнне арміі буржуазнага тыпу, якая мела б навучаны асабісты састаў;

– забеспячэнне сучаснай зброяй;

– забеспячэнне добра падрыхтаванымі афіцэрскімі кадрамі.

Мерапрыемствы:

– Падзел дзяржавы на 15 ваенных акруг (Віленская ахоплівала ўсю Беларусь).

– Распрацаваны новы статут страявой службы.

– Утвораны ваенныя гімназіі, вучылішчы і акадэміі з мэтай палепшыць ваенную падрыхтоўку афіцэраў.

– Было паскорана ўзбраенне арміі новымі тэхнічнымі сродкамі — артылерыяй і вінтоўкамі.

– Быў створаны ваенны паравы флот.

– Былі створаны рэзервы.

1874 г. – закон аб усесаслоўнай воінскай павіннасці мужчын, якія дасягнулі 20-гадовага ўзросту. Армія скарачалася ў мірны час і павялічвалася ў перыяд ваенных дзеянняў за кошт запаснікаў. Уводзіўся скарочаны тэрмін службы: для сухапутных войскаў — 6 гадоў службы і 9 гадоў запасу, для флоту 7 гадоў службы і 3 гады запасу. Для асоб, якія мелі адукацыю, тэрмін службы значна скарачаўся.

Цэнзурная рэформа 1865 г.

Мэта: пашырэнне магчымасцяў друку.

Мерапрыемствы:

– Адменена папярэдняя цэнзура для твораў аб’емам больш 10 друкаваных аркушаў, а для перакладаў аб’емам больш 20 друкаваных аркушаў.

– Абавязковая папярэдняя цэнзура існавала для твораў меншага аб’ему.

– Абавязковая папярэдняя цэнзура існавала для правінцыяльных органаў перыядычнага друку.

У 1873 г. спыняць перыядычныя выданні мог міністар унутраных спраў, а ў 1879 г. такія ж паўнамоцтвы атрымалі і генерал-губернатары.

На Беларусі да 80-х гг. не было ніводнага перыядычнага выдання, незалежнага ад ураду або праваслаўнай царквы, бо атрымаць дазвол на выданне перыядычнага выдання было амаль немагчыма.

Рэформа адукацыі, 60-я гг.

Мерапрыемствы:

– Уводзіўся новы універсітэцкі статут.

– Новы статут гімназіі уводзіўся з 1864 г. Вучыцца маглі прадстаўнікі ўсіх саслоўяў. Установы былі двух тыпаў: класічныя і рэальныя гімназіі. Класічная гімназія рыхтавала сваіх выхаванцаў да паступлення ва універсітэты. Рэальныя гімназіі рыхтавалі вучняў да работы ў прамысловасці і гандлі.

– "Палажэнне аб пачатковых народных вучылішчах" зацверджана ў 1864 г. Грамадскія ўстановы і прыватныя асобы з дазволу ўлад маглі адкрываць пачатковыя вучылішчы. На Беларусі народныя вучылішчы знаходзіліся пад наглядам паліцыі і праваслаўнай царквы.

Рэформы не краналі асноў самадзяржаўя і ў значнай ступені захоўвалі прывілеі дваранства, аднак садзейнічалі пераўтварэнню Расійскай дзяржавы з феадальнай манархіі ў буржуазную.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. История Беларуси в документах и материалах. Минск: Амалфея, 2000

2. Шымуковіч С. Ф. Эканамічная гісторыя Беларусі / С. Ф. Шымуковіч, Мн., 2001 г.

3. Эканамічная гісторыя Беларусі / Пад рэд. В.І. Галубовіча. Мінск, 1996